2-4. เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา

[207-209] ทิฏฺฐํ รูปายตนํ จกฺขุนา ทฏฺฐพฺพโตฯ สุตํ สทฺทายตนํ โสเตน โสตพฺพโตฯ มุตํ คนฺธายตนาทิ ติวิธํ สมฺปตฺตคาหีหิ ฆานาทีหิ ปตฺวา คเหตพฺพโตฯ อวเสสานิ จกฺขาทีนิ สตฺตายตนานิ วิญฺญาตํ นาม เกวลํ มโนวิญฺญาเณน วิชานิตพฺพโตฯ ปตฺตนฺติ อนุปฺปตฺตํ, ยํ กิญฺจิ ปาปุณิตพฺพํ ปริเยสิตฺวา คเวสิตฺวา สมฺปตฺตนฺติ อนุปฺปตฺตํฯ ปริเยสิตนฺติ ปริยิฏฺฐํฯ จิตฺเตน อนุสญฺจริตนฺติ มนสา จินฺติตํฯ ‘‘ปตฺตํ ปริเยสิต’’นฺติ เอตสฺมิํ ปททฺวเย จตุกฺกํ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตฺวา ตสฺส วเสน ปตฺตปริเยสิตปทานิ, ตโต มนสา อนุวิจริตญฺจ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โลกสฺมิํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ปริเยสิตฺวา ปตฺตํ นาม ปริเยสนาย ปริคฺคาหภาวโตฯ ปริเยสิตํ นาม เกวลํ ปริเยสิตเมวาติ กตฺวา ปริเยสิตฺวา ปตฺตสฺส มนุสฺสานุวิจริตสฺส วุตฺตตฺตาฯ ปฐมวิกปฺเป สงฺกโร อตฺถีติ อสงฺกรโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สพฺพนฺติ วิญฺญาตาทิฯ ตญฺหิ มโนวิญฺญาเณน คหิตตฺตา มนสา อนุวิจริตํ นาม น ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํฯ

เอตํมมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา

[210] ทินฺนนฺติ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนสฺส ผลาภาวํ สนฺธายา’’ติ, ทินฺนํ ปน อนฺนาทิวตฺถุํ กถํ ปฏิกฺขิปนฺติฯ เอส นโย ‘‘ยิฏฺฐํ หุต’’นฺติ เอตฺถาปิฯ มหายาโคติ สพฺพสาธารณํ มหาทานํฯ ปเหณกสกฺกาโรติ ปาหุนกานํ กาตพฺพสกฺกาโรฯ ผลนฺติ อานิสํสผลํ นิสฺสนฺทผลญฺจฯ วิปาโกติ สทิสผลํฯ ปรโลเก ฐิตสฺส อยํ โลโก นตฺถีติ ปรโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ อยํ โลโก น โหติฯ อิธโลเก ฐิตสฺสปิ ปรโลโก นตฺถีติ อิธโลเก ฐิตสฺส กมฺมุนา ลทฺธพฺโพ ปรโลโก น โหติฯ ตตฺถ การณมาห – ‘‘สพฺเพ ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺตี’’ติฯ อิเม สตฺตา ยตฺถ ยตฺถ ภเว โยนิอาทีสุ จ ฐิตา, ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนฺติ นิรุทยวินาสวเสน นสฺสนฺติฯ ผลาภาววเสนาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺตีนํ ผลสฺส อภาววเสน ‘‘นตฺถิ มาตา, นตฺถิ ปิตา’’ติ วทนฺติ, น มาตาปิตูนํ, นาปิ เตสุ อิทานิ กริยมานสกฺการาสกฺการานํ อภาววเสน เตสํ โลกปจฺจกฺขตฺตาฯ ปุพฺพุฬกสฺส วิย อิเมสํ สตฺตานํ อุปฺปาโท นาม เกวโล, น ภวโต จวิตฺวา อาคมนปุพฺพโกติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘จวิตฺวา อุปฺปชฺชนกสตฺตา นาม นตฺถี’’ติฯ สมเณน นาม ยาถาวโต ชานนฺเตน กสฺสจิ อกเถตฺวา สญฺญเตน ภวิตพฺพํ, อญฺญถา อาโหปุริสิกา นาม สิยาฯ กิญฺหิ ปโร ปรสฺส กริสฺสติ, ตถา จ อตฺตโน สมฺปาทนสฺส กสฺสจิ อวสฺสโย เอว น สิยา ตตฺถ ตตฺเถว อุจฺฉิชฺชนโตติ อาห ‘‘เย อิมญฺจ…เป.… ปเวเทนฺตี’’ติฯ

จตูสุ มหาภูเตสุ นิยุตฺโตติ จาตุมหาภูติโกฯ ยถา ปน มตฺติกาย นิพฺพตฺตํ ภาชนํ มตฺติกามยํ, เอวมยํ จตูหิ มหาภูเตหิ นิพฺพตฺโตติ อาห ‘‘จตุมหาภูตมโย’’ติฯ อชฺฌตฺติกา ปถวีธาตูติ สตฺตสนฺตานคตา ปถวีธาตุฯ พาหิรํ ปถวีธาตุนฺติ พหิทฺธา มหาปถวิํฯ อนุยาตีติ ตสฺส อนุรูปภาเวน ยาติ อุเปติฯ อุปคจฺฉตีติ ปุพฺเพ พาหิรปถวีกายโต ตเทกเทสภูตา ปถวี อาคนฺตฺวา อชฺฌตฺติกภาวปฺปตฺติยา สตฺตภาเวน สณฺฐิตา อิทานิ ฆฏาทิปถวี วิย ตเมว พาหิรปถวีกายํ อุเปติ อุปคจฺฉติ, สพฺพโส เตน นิพฺพิเสสตํ เอกีภาวเมว คจฺฉตีติ อตฺโถฯ อาปาทีสุปิ เอเสว นโยติ เอตฺถ ปชฺชุนฺเนน มหาสมุทฺทโต คหิตอาโป วิย วสฺโสทกภาเวน ปุนปิ มหาสมุทฺทํ, สูริยรํสิโต คหิตอินฺทคฺคิสงฺขาตเตโช วิย ปุนปิ สูริยรํสิํ, มหาวายุขนฺธโต นิคฺคตมหาวาโย วิย ตเมว วายุขนฺธํ อุเปติ อุปคจฺฉตีติ ทิฏฺฐิคติโก สยเมว อตฺตโน วาทํ ภินฺทติฯ อุมฺมตฺตกปจฺฉิสทิสญฺหิ ทิฏฺฐิคติกทสฺสนํฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ อากาสํ ปกฺขนฺทนฺติ เตสํ วิสยภาวา วิสยาปีติ วทติฯ วิสยิคฺคหเณน หิ วิสยา คหิตา เอว โหนฺตีติฯ คุณาคุณปทานีติ คุณโทสโกฏฺฐาสาฯ สรีรเมว ปทานีติ อธิปฺเปตํ สรีเรน ตํตํกิริยาย ปชฺชิตพฺพโตฯ ทพฺพนฺติ มุยฺหนฺตีติ ทตฺตู, มูฬฺหปุคฺคลาฯ เตหิ ทตฺตูหิ พาลมนุสฺเสหิ ปญฺญตฺตํฯ

นตฺถิทินฺนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. กโรโตสุตฺตวณฺณนา

[211] สหตฺถา กโรนฺตสฺสาติ สหตฺเถน กโรนฺตสฺสฯ นิสฺสคฺคิยถาวราทโยปิ อิธ สหตฺถกรเณเนว สงฺคหิตาฯ หตฺถาทีนีติ หตฺถปาทกณฺณนาสาทีนิฯ ปจนํ ทหนํ วิพาธนนฺติ อาห ‘‘ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺสา’’ติฯ ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘ตชฺเชนฺตสฺส จา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, อิธ ปน สุมงฺคลวิลาสินิยํ วิย ตชฺชนํ ปริภาสนํ ทณฺเฑเนว สงฺคเหตฺวา ‘‘ทณฺเฑน ปีเฬนฺตสฺส’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ โสกํ สยํ กโรนฺตสฺสาติ ปรสฺส โสกการณํ สยํ กโรนฺตสฺส, โสกํ วา อุปฺปาเทนฺตสฺสฯ ปเรหิ อตฺตโน วจนกเรหิฯ สยมฺปิ ผนฺทโตติ ปรสฺส วิพาธนปฺปโยเคน สยมฺปิ ผนฺทโตฯ อติปาตยโตติ ปทํ สุทฺธกตฺตุอตฺเถ เหตุกตฺตุอตฺเถ จ วตฺตตีติ อาห – ‘‘หนนฺตสฺสปิ หนาเปนฺตสฺสปี’’ติฯ การณวเสนาติ การาปนวเสนฯ

ฆรสฺส ภิตฺติ อนฺโต จ พหิ จ สนฺธิตา หุตฺวา ฐิตาว ฆรสนฺธิฯ กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา นิรวเสโส โลโป นิลฺโลโปฯ เอกาคาเร นิยุตฺโต วิโลโป เอกาคาริโกฯ ปริโต สพฺพโส ปนฺเถ หนนํ ปริปนฺโถฯ ปาปํ น กรียติ ปุพฺเพ อสโต อุปฺปาเทตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา, ตสฺมา นตฺถิ ปาปํฯ ยทิ เอวํ กถํ สตฺตา ปาเป ปวตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺตา ปน กโรมาติ เอวํสญฺญิโน โหนฺตี’’ติ เอวํ กิรสฺส โหติ อิเมสญฺหิ สตฺตานํ หิํสาทิกิริยา น อตฺตานํ ผุสติ ตสฺส นิจฺจตาย นิพฺพิการตฺตา, สรีรํ ปน อเจตนํ กฏฺฐกลิงฺครูปมํ, ตสฺมิํ วิโกปิเตปิ น กิญฺจิ ปาปนฺติฯ ขุรเนมินาติ นิสิตขุรมยเนมินา, ขุรสทิสเนมินาติ อตฺโถฯ

คงฺคาย ทกฺขิณา ทิสา อปฺปติรูปเทโส, อุตฺตรทิสา ปติรูปเทโสติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทกฺขิณญฺเจปี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทกฺขิณตีเร มนุสฺสา กกฺขฬา’’ติอาทิฯ มหายาคนฺติ มหาวิชิตยญฺญสทิสํ มหายาคํฯ อุโปสถกมฺเมนาติ อุโปสถกมฺเมน จฯ จ-สทฺโท เหตฺถ ลุตฺตนิทฺทิฏฺโฐฯ ทมสทฺโท หิ อินฺทฺริยสํวรสฺส อุโปสถสีลสฺส จ วาจโก อิธาธิปฺเปโตฯ เกจิ ปน ‘‘อุโปสถกมฺเมนา’’ติ อิทํ อินฺทฺริยทมนสฺส วิเสสนํ, ตสฺมา ‘‘อุโปสถกมฺมภูเตน อินฺทฺริยทเมนา’’ติ อตฺถํ วทนฺติฯ สีลสํยเมนาติ สีลสํวเรนฯ สจฺจวจเนนาติ สจฺจวาจายฯ ตสฺสา วิสุํ วจนํ โลเก ครุตรปุญฺญสมฺมตภาวโตฯ ยถา หิ ปาปธมฺเมสุ มุสาวาโท ครุ, เอวํ ปุญฺญธมฺเมสุ สจฺจวาจาฯ เตนาห ภควา – ‘‘เอกํ ธมฺมํ อตีตสฺสา’’ติอาทิ (อิติวุ. 25)ฯ ปวตฺตีติ โย กโรตีติ วุจฺจติ, ตสฺส สนฺตาเน ผลสฺส นิพฺพตฺติยา ปจฺจยภาเวน ปวตฺติฯ สพฺพถาติ ‘‘กโรโต’’ติอาทินา วุตฺเตน สพฺพปฺปกาเรน กิริยเมว ปฏิกฺขิปนฺติฯ

กโรโตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ