4-6. โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา

[96-98] สสฺสตํ สพฺพกาลํ ยาว กปฺปวุฏฺฐานา โหนฺตีติ สสฺสติโย, สิเนรุอาทโยฯ ตาหิ สมํ สมกาลํฯ อเนนาติ ภควตาฯ นยิทนฺติ เอตฺถ ย-กาโร ปทสนฺธิกโร, อิทนฺติ นิปาตปทํฯ ตํ ปน เยน เยน สมฺพนฺธียติ, ตํ ติลิงฺโคว โหตีติ ‘‘อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยวาโส’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘น ปญฺญาเยยฺยา’’ติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘มคฺโค หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิวฏฺเฏนฺโตติ วินิวฏฺเฏนฺโต อปฺปวตฺติํ กโรนฺโตฯ

ราชธานีติ รญฺโญ นิวาสนครํฯ สุตฺตมยนฺติ จิตฺตวณฺณวฏฺฏิกามยํฯ

โคมยปิณฺฑสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[99] ยํ มหาสมุทฺโทติ เอตฺถ ยนฺติ สมยสฺส ปจฺจามสนํฯ ภุมฺมตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมิํ สมเย’’ติฯ โส จ สมโย อยนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺจเม สูริเย อุฏฺฐิเต’’ติ อาหฯ ปริจฺเฉทํ น วทามิ ปริจฺเฉทการิกาย อคฺคมคฺควิชฺชาย อนธิคตตฺตาฯ สุนโข วิย วฏฺฏนิสฺสิโต พาโล อสวสภาวโตฯ คทฺทุโล วิย ทิฏฺฐิพนฺโธฯ สกฺกาโย ตสฺส อสวสภาวโตฯ ปุถุชฺชนสฺส สกฺกายานุปริวตฺตนนฺติ ‘‘สนฺตาเน สตฺตโวหาโร’’ติ ตํ ตโต อญฺญํ กตฺวา เภเทน นิทฺเทโสฯ

คทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา

[100] ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตายาติ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ทิฏฺฐิคทฺทุลนิสฺสิตาย นิสฺสาเยว ปวตฺตติ ตโต อตฺตานํ วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ จิตฺตสํกิเลเสเนวาติ ทสวิธกิเลสวตฺถุวเสน จิตฺตสฺส สํกิลิฏฺฐภาเวนฯ อริยมคฺคาธิคมเนน จิตฺตสฺส โวทานตฺตา โวทายนฺติ วิสุชฺฌนฺติฯ

วิจรณจิตฺตนฺติ คเหตฺวา วิจรณวเสน วิจรณจิตฺตํฯ สงฺขานามาติ เอวํนามกาฯ พฺราหฺมณปาสณฺฑิกาติ ชาติยา พฺราหฺมณา, ฉนฺนวุติยา ปาสณฺเฑสุ ตํ สงฺขาสญฺญิตํ ปาสณฺฑํ ปคฺคยฺห วิจรณกาฯ ปฏโกฏฺฐกนฺติ ทุสฺสาปณกํฯ ทสฺเสนฺตาติ ยถาคติกมฺมวิปากจิตฺตตํ ทสฺเสนฺตา ฯ ตํ จิตฺตนฺติ ตํ ปฏโกฏฺฐกจิตฺตํ คเหตฺวา วิจรนฺติฯ จินฺเตตฺวา กตตฺตาติ ‘‘อิมสฺส รูปสฺส เอวํ หตฺถปาทา, เอวํ มุขํ ลิขิตพฺพํ, เอวํ อาการวตฺถคฺคหณานิ, เอวํ กิริยาวิเสสา, เอวํ กิริยาวิภาคํ, สตฺตวิเสสานํ วิภาคํ กาตพฺพ’’นฺติ ตสฺส อุพฺพตฺตนขิปนปวตฺตนาทิปโยชนญฺจาติ สพฺพเมตํ ตถา จินฺเตตฺวา กตตฺตา จิตฺเตน มนสา จินฺติตํ นามฯ อุปายปริเยสนจิตฺตนฺติ ‘‘หตฺถปาทา เอวํ ลิขิตพฺพา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตอุปายสฺส เจว ปุพฺเพ ปวตฺตสฺส ภูมิปริกมฺมวณฺณธาตุสมฺมาโยชนุปายสฺส จ วเสน ปวตฺตํ จิตฺตํฯ ตโตปิ จิตฺตตรนฺติ ตโต จิตฺตกมฺมโตปิ จิตฺตตรํ จิตฺตกาเรน จินฺติตปฺปการานํ สพฺเพสํเยว จิตฺตกมฺเม อนิปฺผชฺชนโตฯ กมฺมจิตฺเตนาติ กมฺมวิญฺญาเณนฯ กมฺมจิตฺเตนาติ วา กมฺมสฺส จิตฺตภาเวนฯ โส กมฺมสฺส วิจิตฺตภาโว ตณฺหาวเสน ชายตีติ เวทิตพฺโพฯ สฺวายมตฺโถ อฏฺฐสาลินีฏีกายํ วิภาวิโตฯ เอวํ จิตฺตาติ เอวํ จิตฺตรูปวิเสสาฯ โยนิํ อุปเนตีติ ตํ ตํ อณฺฑชาทิเภทํ โยนิวิเสสํ ปาเปติ วณฺณวิเสโส วิย ผลิกมณิกํฯ น หิ วิเสสา หิตวิจิตฺตสามตฺถิยกมฺมํ โยนิํ อุปเนติ, ตสฺส ตสฺส วิปากุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหติฯ โยนิมูลโก เตสํ จิตฺตภาโวติ ยํ ยํ โยนิํ กมฺมํ สตฺเต อุปเนติ, ตํตํโยนิมูลโก เตสํ สตฺตานํ จิตฺตวิจิตฺตภาโวฯ เตนาห ‘‘โยนิอุปคตา’’ติอาทิฯ สทิสจิตฺตาว สทิสจิตฺตภาวา เอวฯ อิตีติอาทิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส อุปฺปฏิปาฏิยา นิคมนํฯ

ติรจฺฉานคตจิตฺตภาวโต จิตฺตสฺเสว สวิเสสํ จิตฺตภาวกรณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จิตฺตํ นาเมตํ จิตฺตตรเมว เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ สหชาตธมฺมจิตฺตตายาติ ราคาทิสทฺธาทิธมฺมวิจิตฺตภาเวนฯ ภูมิจิตฺตตายาติ อธิฏฺฐานจิตฺตตายฯ กมฺมนานตฺตํ มูลํ การณํ เอเตสนฺติ กมฺมนานตฺตมูลกา, เตสํฯ ลิงฺคนานตฺตํ อิตฺถิลิงฺคาทินานตฺตวเสน เจว ตํตํสณฺฐานนานตฺตวเสน จ เวทิตพฺพํฯ

สญฺญานานตฺตํ อิตฺถิปุริสเทวมนุสฺสาทิสญฺญานานตฺตวเสน ฯ โวหารนานตฺตํ ติสฺโสติอาทิโวหารนานตฺตวเสนฯ จิตฺตานํ วิจิตฺตานํฯ ตํตํโวหารนานตฺตมฺปิ จิตฺเตเนว ปญฺญปียติฯ รงฺคชาตรูปสมุฏฺฐาปนาทินา วตฺถํ รญฺชยตีติ รชโก, วณฺณกาโรฯ ปุถุชฺชนสฺส อตฺตภาวสญฺญิตรูปสมุฏฺฐาปนตา นิยตา เอกนฺติกาติ ปุถุชฺชนคฺคหณํฯ ‘‘อภิรูปํ รูปํ สมุฏฺฐาเปตี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ทุติยคทฺทุลพทฺธสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. วาสิชฏสุตฺตวณฺณนา

[101] อตฺถสฺสาติ หิตสฺสฯ อสาธิกา ‘‘ภาวนานุโยคํ อนนุยุตฺตสฺสา’’ติ อนนุยุตฺตสฺส วุตฺตตฺตาฯ อิตราติ สุกฺกปกฺขอุปมาฯ สาธิกา ภาวนาโยคสฺส อนุยุตฺตตฺตาฯ ตญฺหิ ตสฺส สาธิกา เวทิตพฺพาฯ สมฺภาวนตฺเถติ ปรมตฺถสมฺภาวเนฯ เอวญฺหิ กณฺหปกฺเขปิ อปิสทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ สมฺภาวนตฺเถติ วา ปริกปฺปนตฺเถติ อตฺโถฯ สงฺขาตพฺเพ อตฺเถ อนิยมโต วุจฺจมาเน สงฺขาโต อนิยมตฺโถ วาสทฺโท วตฺตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อูนาธิกานีติ อูนานิปิ อธิกานิปิ กิญฺจาปิ โหนฺติ, เอกํโส ปน คเหตพฺโพติ ‘‘อฏฺฐ วา ทส วา ทฺวาทส วา’’ติ วุตฺตํฯ เอวํ วจนํ สนฺธาย ‘‘วจนสิลิฏฺฐตายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปาทนขสิขาหิ อโกปนวเสน สมฺมา อธิสยิตานิฯ อุตุนฺติ อุณฺหอุตุํ กายุสฺมาวเสนฯ เตนาห ‘‘อุสฺมีกตานี’’ติฯ ภาวิตานีติ กุกฺกุฏวาสนาย วาสิตานิฯ สมฺมาอธิสยนาทิติวิธกิริยากรเณน อิมํ อปฺปมาทํ กตฺวาฯ โสตฺถินา อภินิพฺภิชฺชิตุนฺติ อนนฺตราเยน ตโต นิกฺขมิตุํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘เต หี’’ติอาทิมาหฯ สยมฺปีติ อณฺฑานิฯ ปริณามนฺติ ปริปกฺกํ พหินิกฺขมนโยคฺคตํฯ

ตนฺติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถนฯ สํสนฺทิตฺวา สมฺมา โยเชตฺวาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมวเสน ญาณสฺส ติกฺขาทิภาโว เวทิตพฺโพฯ