น วิกมฺปนฺติ ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินาฯ

อุทฺธํ ติริยํ อปาจีนนฺติ เอตฺถ ‘‘อุทฺธํ วุจฺจตี’’ติอาทินา รูปมุเขน อตฺตภาวํ คเหตฺวา ปวตฺโต ปฐมนโยฯ กาลตฺตยวเสน ธมฺมปฺปวตฺติํ คเหตฺวา ปวตฺโต ทุติยนโยฯ ฐานวเสน สกลโลกธาตุํ คเหตฺวา ปวตฺโต ตติยนโยฯ พุทฺธาติ จตฺตาริ สจฺจานิ พุทฺธวนฺโตฯ

สีหนาทสโมธานนฺติ สีหนาทานํ สํกลนํฯ โลเก อตฺตโน อุตฺตริตรสฺสาภาวา อนุตฺตราฯ อุตฺตโร ตาว ติฏฺฐตุ ปุริโส, สทิโสปิ ตาว นตฺถีติ อสทิสาฯ สกลมฺปิ ภวํ อุตฺตริตฺวา ภวปิฏฺเฐ ฐตฺวา วิมุตฺติสุเขน สุขิตตฺตาทิวเสน เอกวีสติยากาเรหิ สีหนาทํ นทนฺติฯ

อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา

[77] สุทฺธิกเมวาติ สุทฺธสํขิตฺตพนฺธเมว กตฺวาฯ

ทุติยอรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สีหสุตฺตวณฺณนา

[78] สีโหติ ปริสฺสยสหนโต ปฏิปกฺขหนนโต จ ‘‘สีโห’ติ ลทฺธนาโม มิคาธิปติฯ จตฺตาโรติ จ สมาเนปิ สีหชาติกภาเว วณฺณวิเสสาทิสิทฺเธน วิเสเสน จตฺตาโร สีหาฯ เต อิทานิ นามโต วณฺณโต อาหารโต ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตสีหํ นานปฺปการโต วิภาเวตุํ ‘‘ติณสีโห’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ติณภกฺโข สีโห ติณสีโห ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘สากปตฺถิโว’’ติฯ กาฬวณฺณตาย กาฬสีโหฯ ตถา ปณฺฑุสีโหฯ เตนาห ‘‘กาฬสีโห กาฬคาวิสทิโส, ปณฺฑุสีโห ปณฺฑุปลาสวณฺณคาวิสทิโส’’ติฯ รตฺตกมฺพลสฺส วิย เกสโร เกสรกลาโป เอตสฺส อตฺถีติ เกสรีฯ ลาขารสปริกมฺมกเตหิ วิย ปาทปริยนฺเตหีติ โยชนาฯ

กมฺมานุภาวสิทฺธอาธิปจฺจมเหสกฺขตาหิ สพฺพมิคคณสฺส ราชา สุวณฺณคุหโต วาติอาทิ ‘‘สีหสฺส วิหาโร กิริยา เอวํ โหตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํฯ

สมํ ปติฏฺฐาเปตฺวาติ สพฺพภาเคหิ สมเมว ภูมิยํ ปติฏฺฐาเปตฺวาฯ อากฑฺฒิตฺวาติ ปุรโต อากฑฺฒิตฺวา ฯ อภิหริตฺวาติ อภิมุขํ หริตฺวาฯ สงฺฆาตนฺติ วินาสํฯ วีสติยฏฺฐิกํ ฐานํ อุสภํฯ

สมสีโหติ สมชาติโก สมภาโค จ สีโหฯ สมาโนสฺมีติ เทสนามตฺตํ, สมปฺปภาวตายปิ น ภายติฯ สกฺกายทิฏฺฐิพลวตายาติ ‘‘เก อญฺเญ อมฺเหหิ อุตฺตริตรา, อถ โข มยเมว มหาพลา’’ติ เอวํ พลาติมานนิมิตฺตาย อหงฺการเหตุภูตาย สกฺกายทิฏฺฐิยา พลภาเวนฯ สกฺกายทิฏฺฐิปหีนตฺตาติ สกฺกายทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตา นิรหงฺการตฺตา อตฺตสิเนหสฺส สุฏฺฐุ สมุคฺฆาฏิตตฺตา น ภายติฯ

ตถา ตถาติ สีหสทิสตาทินา เตน เตน ปกาเรน อตฺตานํ กเถสีติ วตฺวา ตมตฺถํ วิวริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สีโหติ โข’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

กตาภินีหารสฺส โลกนาถสฺส โพธิยา นิยตภาวปฺปตฺติยา เอกนฺตภาวีพุทฺธภาโวติ กตฺวา ‘‘ตีสุ ปาสาเทสุ นิวาสกาโล, มคธรญฺโญ ปฏิญฺญาทานกาโล, ปายาสสฺส ปริภุตฺตกาโล’’ติอาทินา อภิสมฺโพธิโต ปุริมาวตฺถาปิ สีหสทิสํ กตฺวา ทสฺสิตาฯ ภาวินิ, ภูโตปจาโรปิ หิ โลกโวหาโรฯ วิชฺชาภาวสามญฺญโต ภูตวิชฺชา อิตรวิชฺชาปิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ปฏิจฺจสมุปฺปาทสมฺมสนโต ตํ ปุเรตรํ สิทฺธํ วิปากํ วิย กตฺวา อาห ‘‘ติสฺโส วิชฺชา วิโสเธตฺวา’’ติฯ อนุโลมปฏิโลมโต ปวตฺตญาณวเสน ‘‘ยมกญาณมนฺถเนนา’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ วิหรนฺตสฺสาติ อชปาลนิคฺโรธมูเล วิหรนฺตสฺสฯ เอกาทสเม ทิวเสติ สตฺตสตฺตาหโต ปรํ เอกาทสเม ทิวเสฯ อจลปลฺลงฺเกติ อิสิปตเน ธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถํ นิสินฺนปลฺลงฺเกฯ

ตมฺปิ หิ เกนจิ อปฺปฏิวตฺติยธมฺมจกฺกปวตฺตนตฺถํ นิสชฺชาติ กตฺวา วชิราสนํ วิย อจลปลฺลงฺกํ วุจฺจติฯ อิมสฺมิญฺจ ปน ปเทติ ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, อนฺตา’’ติอาทินยปฺปวตฺเต อิมสฺมิํ สทฺธมฺมโกฏฺฐาเสฯ ธมฺมโฆโส…เป.… ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ปฏิจฺฉาเทสิ ‘‘สพฺพตฺถ ฐิตา สุณนฺตู’’ติ อธิฏฺฐาเนนฯ โสฬสหากาเรหีติ ‘‘ทุกฺขปริญฺญา, สมุทยปฺปหานํ, นิโรธสจฺฉิกิริยา, มคฺคภาวนา’’ติ เอวํ เอเกกสฺมิํ มคฺเค จตฺตาริ จตฺตาริ กตฺวา โสฬสหิ อากาเรหิฯ

วุตฺโตเยว, น อิธ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา จ อปเรหิปิ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโตติ อารภิตฺวา อุทานฏฺฐกถาทีสุปิ (อุทา. อฏฺฐ. 18; อิติวุ. 38) ตถาคตปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต เอว, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ยทิปิ ภควา น โพธิปลฺลงฺเก นิสินฺนมตฺโตว อภิสมฺพุทฺโธ ชาโต, ตถาปิ ตาย นิสชฺชาย นิสินฺโนว ปนุชฺช สพฺพปริสฺสยํ อภิสมฺพุทฺโธ ชาโตฯ ตถา หิ ตํ ‘‘อปราชิตปลฺลงฺก’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ‘‘ยาว โพธิปลฺลงฺกา วา’’ติ วตฺวา เตน อปริตุสฺสนฺโต ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคญาณา วา’’ติ อาหฯ

อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสนตฺโถฯ เตน รูปํ สรูปโต ปริมาณโต ปริจฺเฉทโต ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อิทํ รุป’’นฺติอาทิฯ ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ หิ อิมินา ภูตุปาทายเภทรูปํ สรูปโต ทสฺสิตํฯ เอตฺตกํ รูปนฺติ อิมินา ตํ ปริมาณโต ทสฺสิตํฯ ตสฺส จ ปริมาณสฺส เอกนฺตภาวทสฺสเนน ‘‘น อิโต ภิยฺโย รูปํ อตฺถี’’ติ วุตฺตํฯ สภาวโตติ สลกฺขณโตฯ สรสโตติ สกิจฺจโตฯ ปริยนฺตโตติ ปริมาณปริยนฺตโตฯ ปริจฺเฉทโตติ ยตฺตเก ฐาเน ตสฺส ปวตฺติ, ตสฺส ปริจฺเฉทนโตฯ ปริจฺฉินฺทนโตติ ปริโยสานปฺปตฺติโตฯ ตํ สพฺพํ ทสฺสิตํ โหติ ยถาวุตฺเตน วิภาเคนฯ อยํ รูปสฺส สมุทโย นามาติ อยํ อาหาราทิ รูปสฺส สมุทโย นามฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิฯ อตฺถงฺคโมติ นิโรโธฯ ‘‘อาหารสมุทยา อาหารนิโรธา’’ติ จ อสาธารณเมว คเหตฺวา เสเส อาทิ-สทฺเทน สงฺคณฺหาติฯ

ปณฺณาสลกฺขณปฏิมณฺฑิตนฺติ ปณฺณาสอุทยพฺพยลกฺขณวิภูสิตํ สมุทยตฺถงฺคมคหณโตฯ ขีณาสวตฺตาติ อนวเสสํ สาวเสสญฺจ อาสวานํ ปริกฺขีณตฺตาฯ อนาคามีนมฺปิ หิ ภยํ จิตฺตุตฺราโส จ น โหตีติฯ ญาณสํเวโค ภยตูปฏฺฐานญาณํฯ อิตเรสํ ปน เทวานนฺติ อขีณาสเว เทเว สนฺธาย วทติฯ โภติ ธมฺมาลปนมตฺตนฺติ วาจสิกํ ตถาลปนมตฺตํฯ

จกฺกนฺติ สตฺถุ อาณาจกฺกํ, ตํ ปน ธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ตตฺถ อริยสาวกานํ ปฏิเวธธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อิตเรสํ เทสนาธมฺมโต อาคตนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ ทุวิเธปิ ญาณํ ปธานนฺติ ญาณสีเสน วุตฺตํ ‘‘ปฏิเวธญาณมฺปิ เทสนาญาณมฺปี’’ติฯ อิทานิ ตํ ญาณทฺวยํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิเวธญาณํ นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา จสฺส ญาณสฺส สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา ภควา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เวเนยฺยานํ ทสฺเสตุํ สมตฺโถ อโหสิ, ตสฺมา ตานิ สฏฺฐิ นยสหสฺสานิ เตน ญาเณน สทฺธิํเยว สิทฺธานีติ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สฏฺฐิยา จ นยสหสฺเสหิ ปฏิวิชฺฌี’’ติ อาหฯ ติปริวฏฺฏนฺติ อิทํ ทุกฺขนฺติ จ, ปริญฺเญยฺยนฺติ จ, ปริญฺญาตนฺติ จ เอวํ ติปริวฏฺฏํ, ตํเยว ทฺวาทสาการํฯ ตนฺติ เทสนาญาณํ ปวตฺเตติ เอส ภควาฯ อปฺปฏิปุคฺคโลติ ปตินิธิภูตปุคฺคลรหิโตฯ เอกสทิสสฺสาติ นิพฺพิการสฺสฯ

สีหสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ขชฺชนียสุตฺตวณฺณนา

[79] วิปสฺสนาวเสนาติ เอตรหิ รูปเวทนาทโย อนุสฺสริตฺวา ‘‘ปุพฺเพปาหํ เอวํเวทโน อโหสิ’’นฺติ อตีตานํ รูปเวทนาทีนํ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ วิเสสาภาวทสฺสนา วิปสฺสนา, ตสฺสา วิปสฺสนาย วเสนฯ ยฺวายํ ‘‘น อิทํ อภิญฺญาวเสนา’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิญฺญาวเสน หี’’ติอาทิมาหฯ ขนฺธปฏิพทฺธา นาม โคตฺตวณฺณหาราทโยฯ เอวํ อนุสฺสรนฺโตติ ยถาวุตฺตวิปสฺสนาวเสน อนุสฺสรนฺโตฯ สภาวธมฺมานํ เอว อนุสฺสรณสฺส วุตฺตตฺตา ‘‘สุญฺญตาปพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ