เมนู

10. นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา

[62] นิรุตฺติโยว นิรุตฺติปถาติ ปถ-สทฺเทน ปทวฑฺฒนมาห ยถา ‘‘พีชานิเยว พีชชาตานี’’ติฯ นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสนฯ ปถา จ อตฺถานุรูปภาวโต ตีณิปีติ นิรุตฺติอธิวจนปญฺญตฺติปถปทานิฯ ตถา หิ ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทินา นีหริตฺวา วจนํ นิรุตฺติ, ‘‘สิรีวฑฺฒโก ธนวฑฺฒโก’’ติอาทินา วจนมตฺตเมว อธิการํ กตฺวา ปวตฺตํ อธิวจนํ, ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติอาทินา ตํตํปกาเรน ญาปนโต ปญฺญตฺติฯ อถ วา ตํตํอตฺถปฺปกาสเนน นิจฺฉิตํ, นิยตํ วา วจนํ นิรุตฺติฯ อธิ-สทฺโท อุปริภาเค, อุปริ วจนํ อธิวจนํฯ กสฺส อุปริ? ปกาเสตพฺพสฺส อตฺถสฺสาติ ปากโฏยมตฺโถฯ อธีนํ วจนํ อธิวจนํฯ เกน อธีนํ? อตฺเถนฯ อตฺถสฺส ปญฺญาปนตฺเถน ปญฺญตฺตีติ เอวํ นิรุตฺติอาทิปทานํ สพฺพวจเนสุ ปวตฺติ เวทิตพฺพาฯ อญฺญถา ‘‘ผุสตีติ ผสฺโส’’ติอาทิปฺปกาเรน นิทฺธารณวจนานํเยว นิรุตฺติตา, สิริวฑฺฒกธนวฑฺฒกปการานเมว อภิลาปนํ อธิวจนตาฯ ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก’’ติ เอวํปการานเมว เอกเมว อตฺถํ เตน เตน ปกาเรน ญาเปนฺตานํ วจนานํ ปญฺญตฺติตา จ อาปชฺเชยฺยฯ อสํกิณฺณาติ น สํกิณฺณาฯ เตนาห ‘‘อวิชหิตา…เป.… อฉฑฺฑิตา’’ติฯ น สํกียนฺตีติ น สํกิรียนฺติ, น สํกียิสฺสนฺติ น สํกิรียิสฺสนฺตีติ อตฺโถฯ อปฺปฏิกุฏฺฐาติ น ปฏิกฺขิตฺตาฯ ยสฺมา ภงฺคํ อติกฺกนฺตํ อุปฺปาทาทิ อติกฺกนฺตเมว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ภงฺคเมวา’’ติฯ ยสฺมา เทสนฺตรํ สงฺกนฺโตปิ อติกฺกนฺตนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ตทาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เทสนฺตรํ อสงฺกมิตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ยตฺถ ยตฺถ หิ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺติ วิปริณมนฺติ วินาสํ อาปชฺชนฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณตนฺติ…เป.… นฏฺฐ’’นฺติฯ อปากฏีภูตํ อชาตตฺตา เอวฯ

วสภณโคตฺตตาย วสฺสภญฺญาฯ มูลทิฏฺฐิคติกาติ มูลภูตา ทิฏฺฐิคติกา, อิมสฺมิํ กปฺเป สพฺพปฐมํ ตาทิสทิฏฺฐิสมุปฺปาทกาฯ

ปุนปฺปุนํ อาวชฺเชนฺตสฺสาติ อเหตุวาทปฏิสํยุตฺตคนฺถํ อุคฺคเหตฺวา ปริยาปุณิตฺวา ตทตฺถํ วีมํสนฺตสฺส ‘‘นตฺถิ เหตุ, นตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสายา’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย ลทฺธิยา อารมฺมเณ มิจฺฉาสติ สนฺติฏฺฐติ, ‘‘นตฺถิ เหตู’’ติอาทิวเสน อนุสฺสวูปลทฺเธ อตฺเถ ตทาการปริวิตกฺกเนหิ สวิคฺคเห วิย สรูปโต จิตฺตสฺส ปจฺจุปฏฺฐิเต จิรกาลปริจเยน ‘‘เอวเมต’’นฺติ นิชฺฌานกฺขมภาวูปคมเนน นิชฺฌานกฺขนฺติยา ตถาคหิเต ปุนปฺปุนํ ตเถว อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส มิจฺฉาวิตกฺเกน สมาทิยมานา มิจฺฉาวายามูปตฺถมฺภิตา อตํสภาวํ ‘‘ตํสภาว’’นฺติ คณฺหนฺตี มิจฺฉาสตีติ ลทฺธนามา ตํลทฺธิสหคตา ตณฺหา สนฺติฏฺฐติฯ ยถาสกํ วิตกฺกาทิปจฺจยลาเภน ตสฺมิํ อารมฺมเณ อธิฏฺฐิตตาย อเนกคฺคตํ ปหาย จิตฺตํ เอกคฺคตํ อปฺปิตํ วิย โหติ มิจฺฉาสมาธินาฯ โสปิ หิ ปจฺจยวิเสเสหิ ลทฺธภาวนาพโล อีทิเส ฐาเน สมาธานปติรูปกิจฺจกโร โหติเยว วาลวิชฺฌนาทีสุ วิยาติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตถา หิ อเนกกฺขตฺตุํ เตนากาเรน ปุพฺพภาคิเยสุ ชวนวาเรสุ ปวตฺเตสุ สพฺพปจฺฉิเม ชวนวาเร สตฺต ชวนานิ ชวนฺติฯ ตตฺถ ปฐเม สเตกิจฺโฉ โหติ, ตถา ทุติยาทีสุฯ สตฺตเม ปน ชวเน สมฺปตฺเต อเตกิจฺโฉ โหติฯ เตนาห ‘‘อสฺสาเทนฺตสฺสา’’ติอาทิฯ อิเมสุปีติ ทฺวีสุปิ ฐาเนสุฯ

ปจฺจุปฺปนฺนํ วาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ‘‘ยเทตํ อนาคตํ นาม, นยิทํ อนาคต’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติฯ เตปีติ เต วสฺสภญฺญาปิ น มญฺญิํสุ โลกสมญฺญาย อนติกฺกมนียโตฯ เตนาห ‘‘อตีตํ ปนา’’ติอาทิฯ ขนฺธานํ อุปริ นิรุฬฺหา ปณฺณตฺติ

นิรุตฺติปถสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อุปยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อรหนฺตวคฺโค

1. อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา

[63] คณฺหมาโนติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา คณฺหมาโนฯ ปาเสนาติ ราคปาเสนฯ ตญฺหิ มาโร มารปาโสติ มญฺญติฯ เตนาห ‘‘อนฺตลิกฺขจโร ปาโส, ยฺวายํ จรติ มานโส’’ติ (สํ. นิ. 1.151; มหาว. 33)ฯ มุตฺโต นาม โหติ อนุปาทิยโต สพฺพโส ขนฺธสฺส อภาวโตฯ

อุปาทิยมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ