3. อุทานสุตฺตวณฺณนา

[55] อุทานํ อุทาหรีติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ เอส วุตฺตปฺปกาโร อุทาหาโรฯ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, ทานเมว อุปนิสฺสโย ทานูปนิสฺสโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ ทานูปนิสฺสโย อนฺนาทิวตฺถูสุ พลวาติ พลวภาเวน โหติ, ตสฺมา อุปนิสฺสยพหุโล กามราคปฺปหาเนเนว กตปริจยตฺตา วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผลํ ปาปุณาติ, ตถา สุวิสุทฺธสีลูปนิสฺสโย กามโทสชิคุจฺฉเนนฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิเม ทฺเว อุปนิสฺสยา ทุพฺพลาติ วุตฺตา ? วิชฺชูปมญฺญาณสฺเสว ปจฺจยภาวโตฯ โสปิ ภาวนูปนิสฺสยสหายลาเภเนว, น เกวลํฯ ภาวนา ปน ปฏิเวธสฺส วิเสสเหตุภาวโต พลวา อุปนิสฺสโยฯ ตถา หิ สา วชิรูปมญาณสฺส วิเสสปจฺจโยฯ เตนาห ‘‘ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปตี’’ติฯ

โสติ มิลกตฺเถโรฯ วิหารนฺติ วสนฏฺฐานํฯ วิหารปจฺจนฺเต หิ ปณฺณสาลาย เถโร วิหรติฯ อุปฏฺฐาติ เอกลกฺขเณนฯ กูฏโคโณ วิย คมนวีถิํฯ ตตฺถาติ อลฺลกฏฺฐราสิมฺหิฯ อุทกมณิกานนฺติ อุทกเถวานํฯ

อตฺตนิเยว อุปเนสิ อุทานกถาย วุตฺตธมฺมานํ ปริปุณฺณานํ อตฺตนิ สํวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐานวตา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ มิลกตฺเถโร สิกฺขาย คารโว สปฺปติสฺโส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิสุทฺธสีโล หุตฺวา ฐิโต, ตสฺมา ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา อุทาเนนฺโต ‘‘โน จสฺสํ…เป.… สญฺโญชนานี’’ติฯ

สเจ อหํ น ภเวยฺยนฺติ ยทิ อหํ นาม โกจิ น ภเวยฺยํ ตาทิสสฺส อหํสทฺทวจนียสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อภาวโตฯ ตโต เอว มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยตสฺส จ ปภงฺคุภาเวน อนวฏฺฐิตภาวโตฯ เอวํ อตฺตุทฺเทสิกภาเวน ปททฺวยสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ กมฺมผลวเสน วตฺตุํ ‘‘สเจ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน สุญฺญตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจนฺโตติ เอทิสํ อธิมุตฺติํ ปวตฺเตนฺโตฯ วิภวิสฺสตีติ วินสฺสิสฺสติฯ วิภโว หิ วินาโสฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ วิภวทสฺสนํ วิภโวติ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภวทสฺสเนนา’’ติฯ วิภวทสฺสนํ นาม อจฺจนฺตาย วินาสสฺส ทสฺสนํฯ ตนฺติ อริยมคฺคํฯ สามญฺญโชตนา เหสา วิเสสนิฏฺฐา โหตีติ ตติยมคฺควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุปริ มคฺคผลนฺติ อคฺคมคฺคผลํฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชาติยา อนฺตรนฺติ อนนฺตรา, อนนฺตรา วิปสฺสนา มคฺคสฺสฯ โคตฺรภู ปน อนุโลมวีถิปริยาปนฺนตฺตา วิปสฺสนาคติกํ วา สิยา, นิพฺพานารมฺมณตฺตา มคฺคคติกํ วาติ น เตน มคฺโค อนฺตริโก นาม โหติฯ

เตนาห ‘‘วิปสฺสนา มคฺคสฺส อาสนฺนานนฺตรํ นามา’’ติ ฯ ผลํ ปน นิพฺพานารมฺมณตฺตา กิเลสานํ ปชหนวเสน ปวตฺตนโต โลกุตฺตรภาวโต จ กมฺมมคฺคคติกเมว, กุสลวิปากภาเวน ปน เนสํ อตฺโถ ปเภโทติ วิปสฺสนาย ผลสฺส สิยา อนนฺตรตาติ วุตฺตํ ‘‘ผลสฺส ทูรานนฺตรํ นามา’’ติฯ ‘‘อาสวานํ ขโย’’ติ ปน อคฺคมคฺเค วุจฺจมาเน วิปสฺสนานํ อาสนฺนตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อตสิตาเยติ น ตสิตพฺเพ ตาสํ อนาปชฺชิตพฺเพฯ ตาโสติ ตาสเหตุ ‘‘ตสติ เอตสฺมา’’ติ กตฺวาฯ โสติ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนฯ ติลกฺขณาหตนฺติ อนิจฺจตาทิลกฺขณตฺตยลกฺขิตํฯ มนมฺหิ นฏฺโฐติ อีสกํ นฏฺโฐมฺหิ, ตโต ปรมฺปิ ตตฺเถว ฐตฺวา กิญฺจิ อปูริตตฺตา เอว มุตฺโตติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘น ตาโส นาม โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตาสภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กลฺยาณปุถุชฺชโน หิ ภยตุปฏฺฐานญาเณน ‘‘สภยา สงฺขารา’’ติ วิปสฺสนฺโต น อุตฺตสติฯ

อุทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา

[56] จตุนฺนํ ปริวฏฺฏนวเสนาติ ปจฺเจกกฺขนฺเธสุ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริวฏฺฏนวเสนฯ รูปํ อพฺภญฺญาสินฺติ สกลภูตุปาทารูปํ กุจฺฉิตภาวโต ตตฺถ จ ตุจฺฉวิปลฺลาสตาย ‘‘ทุกฺขสจฺจ’’นฺติ อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณน อญฺญาสิํ ปฏิวิชฺฌิํฯ อาหารวเสน รูปกายสฺส หานิวุทฺธาทีนํ ปากฏภาวโต วิเสสปจฺจยโต จ ตสฺส ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ วุตฺตํฯ ทุกฺขสมุทยกถา นาม วฏฺฏกถาติ ‘‘สจฺฉนฺทราโค’’ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํฯ ฉนฺทราคคฺคหเณน จ อุปาทานกมฺมาวิชฺชาปิ คหิตา เอวฯ ปฏิปนฺนา โหนฺตีติ อตฺโถฯ วตฺตมานกาลปฺปโยโค เหส ยถา ‘‘กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติฯ ปติฏฺฐหนฺตีติ ปติฏฺฐํ ลภนฺติฯ เกวลิโนติ อิธ วิมุตฺติคุเณน ปาริปูรีติ อาห ‘‘สกลิโน กตสพฺพกิจฺจา’’ติฯ เยน เตติ เยน อวสิฏฺเฐน เต อเสกฺเข ปญฺญาเปนฺตา ปญฺญาเปยฺยุํ, ตํ เนสํ วฏฺฏํ เสกฺขานํ วิย นตฺถิ ปญฺญาปนายฯ วฏฺฏนฺติ การณํ วฏฺฏนฏฺเฐน ผลสฺส ปวตฺตนฏฺเฐนฯ อเสกฺขภูมิวาโรติ อเสกฺขภูมิปฺปวตฺติฯ

อุปาทานปริปวตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ