1. อุปยสุตฺตวณฺณนา

[53] อุเปตีติ อุปโยฯ กถมุเปติ? ตณฺหามานาทิวเสนาติ อาห ‘‘ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสนา’’ติฯ กถมิทํ ลพฺภตีติ? ‘‘อวิมุตฺโต’’ติ วจนโตฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน หิ พทฺโธ, กิํ อุเปตีติ อาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺเธ’’ติ ตพฺพินิมุตฺตสฺส ตถา อุเปตสฺส อภาวโตฯ โก ปนุเปตีติ? ตํสมงฺคีปุคฺคโลฯ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน อุปคมสฺส วุตฺตตฺตา วิญฺญาณนฺติ อกุสลกมฺมวิญฺญาณเมวาติ วทนฺติฯ ชวาเปตฺวาติ คหิตชวํ กตฺวาฯ ยถา ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ สมตฺถํ, เอวํ กตฺวาฯ เตนาห ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติอาทิฯ อคฺคหเณ การณํ วุตฺตเมว ‘‘โอกํ ปหาย อนิเกตสารี’’ติ คาถาย วิสฺสชฺชเนฯ กมฺมนิมิตฺตาทิวเสน ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภูตํ อารมฺมณํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส วเสน โวจฺฉิชฺชติฯ ปติฏฺฐา น โหติ สราคกาเล วิย อนุปฏฺฐานโต ฯ อปฺปติฏฺฐิตํ วิญฺญาณํ วุตฺตปฺปกาเรนฯ อนภิสงฺขริตฺวาติ อนุปฺปาเทตฺวา ปจฺจยฆาเตนฯ

อุปยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. พีชสุตฺตวณฺณนา

[54] พีชชาตานีติ ชาต-สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ อาห ‘‘พีชานี’’ติฯ วจนฺติ เสตวจํฯ อชฺชุกนฺติ ตจฺฉกํฯ ผณิชฺชกํ ตุลสิฯ อภินฺนานีติ เอกเทเสนปิ อขณฺฑิตานิฯ พีชตฺถายาติ พีชกิจฺจายฯ น อุปกปฺปตีติ ปจฺจโย น โหตีติ ทสฺเสติฯ น ปาปิตานีติ ปูติตํ น อุปคตานิฯ ตณฺฑุลสารสฺส อาทานโต สาราทานิฯ อารมฺมณคฺคหณวเสน วิญฺญาณํ ติฏฺฐติ เอตฺถาติ วิญฺญาณฏฺฐิติโยฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณภาววเสนฯ สิเนหนฏฺเฐนาติ ตณฺหายนวเสน สินิทฺธตาปาทเนน, ยโต ‘‘นนฺทูปเสจน’’นฺติ วุตฺตํฯ ตถา หิ วิโรปิตํ ตํ กมฺมวิญฺญาณํ ปฏิสนฺธิองฺกุรุปฺปาทนสมตฺถํ โหติฯ สปฺปจฺจยนฺติ อวิชฺชาอโยนิโสนมนสิการาทิปจฺจเยหิ สปฺปจฺจยํฯ วิรุหติ วิปากสนฺตานุปฺปาทนสมตฺโถ หุตฺวาฯ

พีชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุทานสุตฺตวณฺณนา

[55] อุทานํ อุทาหรีติ อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสิฯ เอส วุตฺตปฺปกาโร อุทาหาโรฯ ภุโส นิสฺสโย อุปนิสฺสโย, ทานเมว อุปนิสฺสโย ทานูปนิสฺสโยฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ตตฺถ ทานูปนิสฺสโย อนฺนาทิวตฺถูสุ พลวาติ พลวภาเวน โหติ, ตสฺมา อุปนิสฺสยพหุโล กามราคปฺปหาเนเนว กตปริจยตฺตา วิปสฺสนมนุยุญฺชนฺโต น จิรสฺเสว อนาคามิผลํ ปาปุณาติ, ตถา สุวิสุทฺธสีลูปนิสฺสโย กามโทสชิคุจฺฉเนนฯ ยทิ เอวํ กสฺมา อิเม ทฺเว อุปนิสฺสยา ทุพฺพลาติ วุตฺตา ? วิชฺชูปมญฺญาณสฺเสว ปจฺจยภาวโตฯ โสปิ ภาวนูปนิสฺสยสหายลาเภเนว, น เกวลํฯ ภาวนา ปน ปฏิเวธสฺส วิเสสเหตุภาวโต พลวา อุปนิสฺสโยฯ ตถา หิ สา วชิรูปมญาณสฺส วิเสสปจฺจโยฯ เตนาห ‘‘ภาวนูปนิสฺสโย อรหตฺตํ ปาเปตี’’ติฯ

โสติ มิลกตฺเถโรฯ วิหารนฺติ วสนฏฺฐานํฯ วิหารปจฺจนฺเต หิ ปณฺณสาลาย เถโร วิหรติฯ อุปฏฺฐาติ เอกลกฺขเณนฯ กูฏโคโณ วิย คมนวีถิํฯ ตตฺถาติ อลฺลกฏฺฐราสิมฺหิฯ อุทกมณิกานนฺติ อุทกเถวานํฯ

อตฺตนิเยว อุปเนสิ อุทานกถาย วุตฺตธมฺมานํ ปริปุณฺณานํ อตฺตนิ สํวิชฺชมานตฺตาฯ เตนาห ‘‘อุฏฺฐานวตา’’ติอาทิฯ อยญฺหิ มิลกตฺเถโร สิกฺขาย คารโว สปฺปติสฺโส วตฺตปฏิวตฺตํ ปูเรนฺโต วิสุทฺธสีโล หุตฺวา ฐิโต, ตสฺมา ‘‘ทุพฺพลูปนิสฺสเย’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ภควา อุทาเนนฺโต ‘‘โน จสฺสํ…เป.… สญฺโญชนานี’’ติฯ

สเจ อหํ น ภเวยฺยนฺติ ยทิ อหํ นาม โกจิ น ภเวยฺยํ ตาทิสสฺส อหํสทฺทวจนียสฺส กสฺสจิ อตฺถสฺส อภาวโตฯ ตโต เอว มม ปริกฺขาโรปิ น ภเวยฺยตสฺส จ ปภงฺคุภาเวน อนวฏฺฐิตภาวโตฯ เอวํ อตฺตุทฺเทสิกภาเวน ปททฺวยสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ กมฺมผลวเสน วตฺตุํ ‘‘สเจ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อตีตปจฺจุปฺปนฺนวเสน สุญฺญตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปจฺจุปฺปนฺนานาคตวเสน ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทานิ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ อธิมุจฺจนฺโตติ เอทิสํ อธิมุตฺติํ ปวตฺเตนฺโตฯ วิภวิสฺสตีติ วินสฺสิสฺสติฯ วิภโว หิ วินาโสฯ เตนาห ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติฯ วิภวทสฺสนํ วิภโวติ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภวทสฺสเนนา’’ติฯ วิภวทสฺสนํ นาม อจฺจนฺตาย วินาสสฺส ทสฺสนํฯ ตนฺติ อริยมคฺคํฯ สามญฺญโชตนา เหสา วิเสสนิฏฺฐา โหตีติ ตติยมคฺควเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

อุปริ มคฺคผลนฺติ อคฺคมคฺคผลํฯ นตฺถิ เอติสฺสา ชาติยา อนฺตรนฺติ อนนฺตรา, อนนฺตรา วิปสฺสนา มคฺคสฺสฯ โคตฺรภู ปน อนุโลมวีถิปริยาปนฺนตฺตา วิปสฺสนาคติกํ วา สิยา, นิพฺพานารมฺมณตฺตา มคฺคคติกํ วาติ น เตน มคฺโค อนฺตริโก นาม โหติฯ