อญฺเญ ปน ‘‘สนฺตติวเสน ฐานํ ฐิตี’’ติ วทนฺติ, ตยิทํ อการณํ อฏฺฐานํฯ ยสฺมา สุตฺเต ‘‘ฐิตสฺส อญฺญถตฺตํ ปญฺญายตี’’ติ อุปฺปาทวเยหิ นิพฺพิเสเสน ฐิติยา โชติตตฺตาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ อปิจ ยถา ธมฺมสฺส อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา, อญฺญถา อุปฺปชฺชมานเมว ภิชฺชตีติ อาปชฺชติ, เอวํ ภงฺคาวตฺถายปิ ภินฺนา ภงฺคาภิมุขาวตฺถา อิจฺฉิตพฺพาฯ น หิ อภงฺคาภิมุโข ภิชฺชติฯ น เจตฺถ สกฺกา อุปฺปาทาภิมุขาวตฺถํ ปริกปฺเปตุํ ตทา ตสฺส อลทฺธตฺตลาภตฺตาฯ อยํ วิเสโสติ ฐิติกฺขโณ นาม รูปธมฺมานํเยว, น อรูปธมฺมานนฺติ อยํ อีทิโส วิเสโสฯ อาจริยมติ นาม ตสฺเสว อาจริยสฺส มติ, สา สพฺพทุพฺพลาติ อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิฯ

อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-10. อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา

[39-42] อปายทุกฺเข สกลสํสารทุกฺเข จ ปติตุํ อทตฺวา ธารณฏฺเฐน ธมฺโม, มคฺคผลนิพฺพานานิฯ ตทนุโลมิกา จสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาติ อาห ‘‘ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺนสฺสา’’ติอาทิฯ ‘‘นิพฺพิทาพหุโล’’ติ อฏฺฐกถายํ ปทุทฺธาโร กโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘นิพฺพิทาพหุลํ วิหเรยฺยา’’ติ อาคตํฯ อุกฺกณฺฐนพหุโลติ สพฺพภเวสุ อุกฺกณฺฐนพหุโลฯ ตีหิ ปริญฺญาหีติ ญาตตีรณปฺปหานปริญฺญาหิฯ ปริชานาตีติ เตภูมกธมฺเม ปริจฺฉิชฺช ชานาติ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปติฯ ปริมุจฺจติ สพฺพสํกิเลสโต ‘‘มคฺโค ปวตฺติโต ปริมุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตาฯ ตถาติ อิมินา อิโต ปเรสุ ตีสุ มคฺโค โหตีติ ทสฺเสติฯ อิธาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ อนิยมิตาติ อคฺคหิตาฯ เตสุ นิยมิตา ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี’’ติอาทิวจนโตฯ สาติ อนุปสฺสนาฯ ตตฺถ นิยมิตวเสเนวาติ อิทํ ลกฺขณวจนํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธโย ภเวยฺยุํ , ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติฯ น หิ สกฺกา เอติสฺสา เอว อนุปสฺสนาย วเสน สมฺมสนาจารํ มตฺถกํ ปาเปตุนฺติฯ

อนุธมฺมสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นตุมฺหากํวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อตฺตทีปวคฺโค

1. อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา

[43] ทฺวีหิ ภาเคหิ อาโป เอตฺถ คตาติ ทีโป, ทีโป วิยาติ ทีโป โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรนียตายฯ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตา, อิธ ปน ธมฺโม อธิปฺเปโตฯ อตฺตา ทีโป เอเตสนฺติ อตฺตทีปาฯ ปฏิสรณตฺโถ ทีปฏฺโฐติ อาห – ‘‘อตฺตสรณาติ อิทํ ตสฺเสว เววจน’’นฺติฯ โลกิยโลกุตฺตโร ธมฺโม อตฺตา นาม เอกนฺตนาถภาวโตฯ ปฐเมน ปเทน วุตฺโต เอว อตฺโถ ทุติยปเทน วุจฺจตีติ วุตฺตํ ‘‘เตเนวาหา’’ติอาทิฯ ยวติ เอตสฺมา ผลํ ปสวตีติ โยนิ, การณํฯ กิํ ปภุติ อุปฺปตฺติฏฺฐานํ เอเตสนฺติ กิํ ปภุติกาฯ ปหานทสฺสนตฺถํ อารทฺธํฯ เตเนวาห ‘‘ปุพฺเพ เจว…เป.… เต ปหียนฺตี’’ติฯ น ปริตสฺสติ ตณฺหาปริตฺตาสสฺส อภาวโตฯ วิปสฺสนงฺเคนาติ วิปสฺสนาสงฺขาเตน การเณนฯ

อตฺตทีปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[44] สภาวโตสนฺโต วิชฺชมาโน กาโย รูปาทิธมฺมสมูโหติ สกฺกาโยติ อาห – ‘‘สกฺกาโย ทุกฺข’’นฺติฯ ทิฏฺฐิ เอว สมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิสหิตา วา สมนุปสฺสนา ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา, ทิฏฺฐิมญฺญนาย สทฺธิํ อิตรมญฺญนาฯ สห วิปสฺสนาย จตุมคฺคญาณํ สมนุปสฺสนา ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ สมฺมเทว อนุรูปโต ปสฺสนา’’ติ กตฺวาฯ

ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ