ฯ นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสฯ

สํยุตฺตนิกาเย

ขนฺธวคฺคฏีกา

1. ขนฺธสํยุตฺตํ

1. นกุลปิตุวคฺโค

1. นกุลปิตุสุตฺตวณฺณนา

[1] ภคฺคา นาม ชานปทิโน ราชกุมาราฯ เตสํ นิวาโส เอโกปิ ชนปโท รุฬฺหีวเสน ‘‘ภคฺคา’’ตฺเวว วุจฺจตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เอวํนามเก ชนปเท’’ติ, เอวํ พหุวจนวเสน ลทฺธนาเม’’ติ อตฺโถฯ ตสฺมิํ วนสณฺเฑติ โย ปน วนสณฺโฑ ปุพฺเพ มิคานํ อภยตฺถาย ทินฺโน, ตสฺมิํ วนสณฺเฑฯ ยสฺมา โส คหปติ ตสฺมิํ นคเร ‘‘นกุลปิตา’’ติ ปุตฺตสฺส วเสน ปญฺญายิตฺถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นกุลปิตา’’ติ นกุลสฺส นาม ทารกสฺส ปิตาติ อตฺโถฯ ภริยาปิสฺส ‘‘นกุลมาตา’’ติ ปญฺญายิตฺถฯ

ชราชิณฺโณติ ชราวเสน ชิณฺโณ, น พฺยาธิอาทีนํ วเสน ชิณฺโณฯ วโยวุฑฺโฒติ ชิณฺณตฺตา เอว วโยวุฑฺฒิปฺปตฺติยา วุฑฺโฒ, น สีลาทิวุฑฺฒิยาฯ ชาติยา มหนฺตตาย จิรรตฺตตาย ชาติมหลฺลโกฯ ติยทฺธคโตติ ปฐโม มชฺฌิโม ปจฺฉิโมติ ตโย อทฺเธ คโตฯ ตตฺถ ปฐมํ ทุติยญฺจ อติกฺกนฺตตฺตา ปจฺฉิมํ อุปคตตฺตา วโยอนุปฺปตฺโตฯ อาตุรกาโยติ ทุกฺขเวทนาปวิสตาย อนสฺสาทกาโยฯ

เคลญฺญํ ปน ทุกฺขคติกนฺติ ‘‘คิลานกาโย’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. 190 อาทโย) ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส ทุกฺขคฺคหเณเนว คหิตตฺตา พฺยาธิ น นิทฺทิฏฺโฐฯ นิจฺจปคฺฆรณฏฺเฐนาติ สพฺพทา อสุจิปคฺฆรณภาเวนฯ โส ปนสฺส อาตุรภาเวนาติ อาห – ‘‘อาตุรํเยว นามา’’ติฯ วิเสเสนาติ อธิกภาเวนฯ อาตุรตีติ อาตุโรฯ สงฺคามปฺปตฺโต สนฺตตฺตกาโยฯ ชราย อาตุรตา ชราตุรตาฯ กุสลปกฺขวฑฺฒเนน มโน ภาเวนฺตีติ มโนภาวนียาฯ มนสา วา ภาวนียา สมฺภาวนียาติ มโนภาวนียาฯ อนุสาสตูติ อนุ อนุ สาสตูติ อยเมตฺถ อตฺโถติ อาห – ‘‘ปุนปฺปุนํ สาสตู’’ติฯ อปราปรํ ปวตฺติตํ หิตวจนํฯ อโนติณฺเณ วตฺถุสฺมิํ โย เอวํ กโรติ, ตสฺส อยํ คุโณ โทโสติ วจนํฯ ตนฺติวเสนาติ ตนฺติสนฺนิสฺสเยน อยํ อนุสาสนี นามฯ ปเวณีติ ตนฺติยา เอว เววจนํฯ

อณฺฑํ วิย ภูโตติ อธิโกปมา กายสฺส อณฺฑโกสโต อพลทุพฺพลภาวโตฯ เตนาห ‘‘อณฺฑํ หี’’ติอาทิฯ พาโลเยว ตาทิสตฺตภาวสมงฺคี มุหุตฺตมฺปิ อาโรคฺยํ ปฏิชานนฺโตฯ

วิปฺปสนฺนานีติ ปกติมาการํ อติกฺกมิตฺวา วิเสเสน ปสนฺนานิฯ เตนาห – ‘‘สุอุ ปสนฺนานี’’ติฯ ปสนฺนจิตฺตสมุฏฺฐิตรูปสมฺปทาหิ ตาหิ ตสฺส มุขวณฺณสฺส ปาริสุทฺธีติ อาห – ‘‘ปริสุทฺโธติ นิทฺโทโส’’ติฯ เตเนวาห ‘‘นิรุปกฺกิเลสตายา’’ติอาทิฯ เอเตเนวสฺสินฺทฺริยวิปฺปสนฺนตาการณมฺปิ สํวณฺณิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอส มุขวณฺโณฯ นยคฺคาหปญฺญา กิเรสาติ อิทํ อนาวชฺชนวเสเนว วุตฺตภาวํ สนฺธายาหฯ

ยํ เนว ปุตฺตสฺสาติอาทิ ‘‘โอวทตุ โน, ภนฺเต, ภควา ยถา มยํ ปรโลเกปิ อญฺญมญฺญํ สมาคจฺเฉยฺยามา’’ติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตเมวฯ มธุรธมฺมเทสนาเยว สตฺถุ สมฺมุขา ปฏิลทฺธา, ตสฺส อตฺตโน เปมคารวคหิตตฺตา ‘‘อมตาภิเสโก’’ติ เวทิตพฺโพฯ

อิทํ ปททฺวยํฯ อารกตฺตา กิเลเสหิ มคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ อนเยติ อวฑฺฒิยํ, อนตฺเถติ อตฺโถฯ อนเย วา อนุปาเยฯ น อิริยนโต อวตฺตนโตฯ อเยติ วฑฺฒิยํ อตฺเถ อุปาเย จฯ อรณียโตติ ปยิรุปาสิตพฺพโตฯ