เถรานนฺติ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อาลปิตตฺเถรานํ ฯ ปญฺหพฺยากรณํ สมฺปหํสติ ตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทนโตฯ อปฺปญฺญาณนฺติ อปฺปญฺญายนํฯ อาทิ-สทฺเทน วิญฺญาเณ อสติ นามรูปสฺส อปฺปญฺญาณนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สนฺนิฏฺฐานสงฺขาตนฺติ สทฺทหนากาเรน ปวตฺตสนฺนิฏฺฐานสงฺขาตํฯ อธิโมกฺขนฺติ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สทฺธาวิโมกฺขญฺจฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘สทฺทหถ เมตํ, ภิกฺขเว’’ติฯ สทฺธาสหิตญฺหิ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สนฺธายาห ‘‘สนฺนิฏฺฐานสงฺขาตํ อธิโมกฺข’’นฺติฯ อนฺโตติ ปริยนฺโตฯ ปริโต ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ปริจฺเฉโทฯ

ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุปาทานสุตฺตวณฺณนา

[52] อารมฺมณาทิภาเวน สํวตฺตนโต อุปาทานานํ หิตานิ อุปาทานิยานิ, เตสุ อุปาทานิเยสุฯ เตนาห ‘‘จตุนฺนํ อุปาทานานํ ปจฺจเยสู’’ติฯ อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺตสฺสาติ อสาเทตพฺพํ มิจฺฉาญาเณน อนุปสฺสโตฯ ตทาหาโรติ โสฬส วา วีสํ ติํสํ จตฺตาลีสํ ปญฺญาสํ วา อาหาโร ปจฺจโย เอตสฺสาติ ตทาหาโรฯ อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ตโย ภวา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต เอตเทว ภวตฺตยํฯ อคฺคิ…เป.… ปุถุชฺชโน อคฺคิกฺขนฺธสทิสสฺส ภวตฺตยสฺส ปริพนฺธนโตฯ

กมฺมฏฺฐานสฺสาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานสฺสฯ เตนาห ‘‘เตภูมกธมฺเมสู’’ติฯ ธมฺมปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปาสาทํฯ โส หิ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ‘‘ปาสาโท’’ติ วุจฺจติฯ สติปฏฺฐานมหาวีถิยํ ผลกฺขเณ ปวตฺตายาติฯ

อุปาทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-4. สํโยชนสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[53-54] มหนฺตวฏฺฏปฺปพนฺธโอปมฺมภาเวน เตลปทีปสฺส อาหตตฺตา ‘‘มหนฺตญฺจ วฏฺฏิกปาลํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ ปุริมนเยเนวาติ ปุริมสฺมิํ อุปาทานิยสุตฺเต วุตฺตนเยเนวฯ ตถา วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยวเสน หิ อิเมสํ สุตฺตานํ เอวํ วจนํ เอวํ เทสนาฯ เอส นโย อิโต ปเรสุปิฯ

สํโยชนสุตฺตทฺวยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-6. มหารุกฺขสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[55-56] โอชํ อภิหรนฺตีติ รสหรณิโย วิย ปุริสสฺส สรีเร รุกฺขมูลานิ รุกฺขสฺส ปถวีอาโปรเส อุปริ อาโรเปนฺติฯ เตสํ ตถา อาโรปนํ ‘‘โอชายา’’ติอาทินา วิภาเวติฯ หตฺถสตุพฺเพธมสฺสาติ หตฺถสตุพฺเพโธ, หตฺถสตํ อุพฺพิทฺธสฺสปิฯ เอตฺถาติ เอติสฺสํ วฏฺฏกถายํฯ กมฺมาโรหนนฺติ กมฺมปจฺจโยฯ

ปุน เอตฺถาติ เอติสฺสํ วิวฏฺฏกถายํฯ วฏฺฏทุกฺขํ นาเสตุกามสฺส ทฬฺหํ อุปฺปนฺนสํเวคญาณํ สนฺธาย ‘‘กุทฺทาโล วิยา’’ติ อาหฯ ตโต นิพฺพตฺติตญาณํ สมาธิปจฺฉิยา ฐิตํ นิสฺสาย ปวตฺเตตพฺพวิปสฺสนารมฺภญาณํฯ รุกฺขจฺเฉทนผรสุ วิยาติ เอวํภูตสฺส วิปสฺสนา เอกนฺตโต วฏฺฏจฺเฉทาย โหติเยวาติ อาห ‘‘รุกฺขสฺส…เป.… มนสิกโรนฺตสฺส ปญฺญา’’ติฯ ตตฺถ กมฺมฏฺฐานนฺติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานํฯ ตํ จตุพฺพิธววตฺถานวเสน วีสติ ปถวีโกฏฺฐาสา, ทฺวาทส อาโปโกฏฺฐาสา, จตฺตาโร เตโชโกฏฺฐาสา, ฉ วาโยโกฏฺฐาสาติ ทฺเวจตฺตาลีสาย โกฏฺฐาเสสุฯ วิญฺญาณสฺส จาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ ปการตฺโถ จฯ เตน ภูตรูปานิ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตธมฺเม จ สงฺคณฺหาติฯ สตฺตสุ สปฺปาเยสุ ยสฺส อลภนฺตสฺส กมฺมฏฺฐานํ วิภูตํ หุตฺวา น อุปฏฺฐาติ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อญฺญตรํ สปฺปาย’’นฺติฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

มหารุกฺขสุตฺตทฺวยวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ