1. ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา

[51] อุปปริกฺขมาโนติ ปวตฺติปวตฺติเหตุํ, นิวตฺตินิวตฺติเหตุญฺจ ปริตุเลนฺโตฯ กุโต ปเนตนฺติ? ‘‘สมฺมา ทุกฺขกฺขยา’’ติ วจนโตฯ น หิ สพฺพทุกฺขปริวีมํสํ วินา สมฺมา ทุกฺขกฺขโย สมฺภวติฯ กสฺมาติอาทินา ชรามรณสฺเสว คหเณ การณํ ปุจฺฉติฯ ชาติอาทีนมฺปิ ปวตฺติ ทุกฺขภาวินีติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ชรามรเณ คหิเต สติ ชาติปิ คหิตา โหติ, ตสฺสา อภาเว ชรามรณสฺเสว อภาวโตฯ เอส นโย ภวาทีสุปิฯ เอวํ ยาว ชาติธมฺโม ชรามรเณ คหิเต คหิโตว โหติ, ชรามรณปเทเสน ตพฺพิการวนฺโต สพฺเพ เตภูมกา สงฺขารา คหิตาติ เอวมฺปิ ชรามรณคฺคหเณน สพฺพมฺปิ วฏฺฏทุกฺขํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ตสฺมิํ คหิเต สพฺพทุกฺขสฺส คหิตตฺตา’’ติฯ อเนกวิธนฺติ พหุวิธํ พหุโกฏฺฐาสํฯ ‘‘อเนก’’นฺติ วา ปาโฐ ฯ อเนกนฺติ พหุลวจนํฯ วิธนฺติ ขณฺฑิจฺจปาลิจฺจาทิวเสน วิปรีตโกฏฺฐาสํฯ นานปฺปการกนฺติ ตโต เอว นานปฺปการํฯ นฺหตฺวา ฐิตํ ปุริสํ วิยาติ พาลานํ อตฺตภาวสฺส สุภากาเรน อุปฏฺฐานํ สนฺธายาหฯ

‘‘สารุปฺปภาเวนา’’ติ วุตฺตํ, กิํ สพฺพถา สารุปฺปภาเวนาติ อาห ‘‘นิกฺกิเลสตาย ปริสุทฺธตายา’’ติฯ น หิ ตสฺเสสา อสงฺขตตาทิภาเวน สทิสาฯ ปฏิปนฺโนติ ปฏิมุโข อภิสงฺขารมุโข หุตฺวา ปนฺโน อธิคโตฯ อนุคตนฺติ อนุจฺฉวิกภาเวน คตํ, ยถา จ นิพฺพานสฺส อธิคโม โหติ, เอวํ ตทนุรูปภาเวน คตํฯ เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ปชานาตี’’ติ ปุพฺพภาควเสน ปชานนา วุตฺตา, ‘‘ตถา ปฏิปนฺโน จ โหตี’’ติ นิยตวเสนฯ ‘‘อปรภาควเสนา’’ติ อปเรฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา ปฏิปนฺนสฺส ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, ตถา ปฏิปนฺโน’’ติ วทนฺติฯ ปทวีมํสนา ปุพฺพภาควเสน เวทิตพฺพา, น มคฺคกฺขณวเสนฯ สงฺขารนิโรธายาติ เอตฺถ นยิทํ อวิชฺชาปจฺจยสงฺขารคฺคหณํ, อถ โข สงฺขตสงฺขารคฺคหณนฺติ อาห ‘‘สงฺขารทุกฺขสฺส นิโรธตฺถายา’’ติฯ เตนาห ‘‘เอตฺตาวตา ยาว อรหตฺตา เทสนา กถิตา’’ติฯ

‘‘ปจฺจตฺตํเยว ปรินิพฺพายตี’’ติอาทินา อรหตฺตผลปจฺจเวกฺขณํ, ‘‘โส สุขญฺจ เวทนํ เวทยตี’’ติอาทินา สตตวิหารญฺจ ทสฺเสตฺวา เทสนา สพฺพถาว วฏฺฏเทสนาโต นิวตฺเตตพฺพา สิยาฯ อวิชฺชาคโตติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน เอวมาทิกํ อิทํ วฏฺฏวิวฏฺฏกถนํ ปุน คณฺหาติฯ ปุคฺคลสทฺโท อิตราสํ ทฺวินฺนํ ปกตีนํ วาจโกติ ตโต วิเสเสตฺวา คหเณ ปฐมปกติเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุริสปุคฺคโล’’ติ อโวจาติ อาห ‘‘ปุริโสเยว ปุคฺคโล’’ติฯ อุภเยนาติ ปุริสปุคฺคลคฺคหเณนฯ สมฺมุติยา อวิชฺชมานาย กถา เทสนา สมฺมุติกถาฯ ปรมตฺถสฺส กถา เทสนา ปรมตฺถกถาฯ ตตฺถาติ สมฺมุติปรมตฺถกถาสุ, น สมฺมุติปรมตฺเถสุฯ เตนาห ‘‘เอวํ ปวตฺตา สมฺมุติกถา นามา’’ติอาทิฯ ตตฺริทํ สมฺมุติปรมตฺถานํ ลกฺขณํ – ยสฺมิํ ภินฺเน พุทฺธิยา วา อวยววินิพฺโภเค กเต น ตํสมญฺญา, สา ฆฏปฏาทิปฺปเภทา สมฺมุติ, ตพฺพิปริยายโต ปรมตฺโถฯ น หิ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว อยํ นโย ลพฺภติฯ

ตตฺถ รูปาทิธมฺมํ สมูหสนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ อุปาทาย ‘‘สตฺโต’’ติอาทิ โวหาโรติ อาห ‘‘สตฺโต นโร…เป.… สมฺมุติกถา นามา’’ติ ฯ ยสฺมา รูปาทโย ปรมตฺถธมฺมา ‘‘ขนฺธา ธาตุโย’’ติอาทินา วุจฺจนฺติ, น โวหารมตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ขนฺธา…เป.… ปรมตฺถกถา นามา’’ติ วุตฺตํฯ นนุ ขนฺธกถาปิ สมฺมุติกถาว, สมฺมุติ หิ สงฺเกโต ขนฺธฏฺโฐ ราสฏฺโฐ วา โกฏฺฐาสฏฺโฐ วาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน ขนฺธสมญฺญา ผสฺสาทีสุ ตชฺชาปญฺญตฺติ วิย ปรมตฺถสนฺนิสฺสยา ตสฺส อาสนฺนตรา ปุคฺคลสมญฺญาทโย วิย น ทูเรติ ปรมตฺถสงฺคหตา วุตฺตาฯ ขนฺธสีเสน วา ตทุปาทานา สภาวธมฺมา เอว คหิตาฯ นนุ จ สพฺเพปิ สภาวธมฺมา สมฺมุติมุเขเนว เทสนํ อาโรหนฺติ, น สมฺมุเขนาติ สพฺพาปิ เทสนา สมฺมุติเทสนาว สิยาติ? นยิทเมวํ เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน เทสนาวิภาคสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น จ สทฺโท เกนจิ ปวตฺตินิมิตฺเตน วินา อตฺถํ ปกาเสตีติฯ เตนาห ‘‘ปรมตฺถํ กเถนฺตาปิ สมฺมุติํ อมุญฺจิตฺวาว กเถนฺตี’’ติฯ สจฺจเมว อวิปรีตเมว กเถนฺติฯ

สมฺมุตีติ สมญฺญาฯ ปรโม อุตฺตโม อตฺโถติ ปรมตฺโถ, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาโวฯ ตํ ปรมตฺถํ, สมฺมุติ ปน โลกสฺส สงฺเกตมตฺตสิทฺธาฯ ยทิ เอวํ กถํ สมฺมุติกถาย สจฺจตาติ อาห ‘‘โลกสมฺมุติการณ’’นฺติ โลกสมญฺญํ นิสฺสาย ปวตฺตนโตฯ โลกสมญฺญาย หิ อภินิเวสนํ วินา ปญฺญาปนา เอกจฺจสฺส สุตสฺส สาวนา วิย, น มุสา อนติกฺกมิตพฺพโต ตสฺสาฯ เตนาห ภควา ‘‘ชนปทนิรุตฺติํ นาภินิเวเสยฺย, สมญฺญํ นาติธาเวยฺยา’’ติฯ ธมฺมานํ สภาวธมฺมานํฯ ภูตลกฺขณํ ภาวสฺส ลกฺขณํ ทีเปนฺตีติ กตฺวาฯ

เตรสเจตนาเภทนฺติ อฏฺฐกามาวจรกุสลเจตนาปญฺจรูปาวจรกุสลเจตนาเภทํฯ อตฺตโน สนฺตานสฺส ปุนนโต ปุชฺชภวผลสฺส อภิสงฺขรณโต ปุญฺญาภิสงฺขารํฯ กมฺมปุญฺเญนาติ กมฺมภูเตนฯ วิปากปุญฺเญนาติ วิปากสงฺขาเตนฯ ปุญฺญผลมฺปิ หิ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปุญฺญ’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ วิยฯ ‘‘อปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ อิทํ ‘‘ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนยเมวาติ น อุทฺธตํฯ อปุญฺญผลํ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อปุญฺญ’’นฺติ วุจฺจติฯ สงฺขารนฺติ สงฺขารสฺส คหิตตฺตา ‘‘อวิชฺชาคโตย’’นฺติ อิมินา สงฺขารสฺส ปจฺจโย คหิโต, ‘‘ปุญฺญูปคํ โหติ วิญฺญาณ’’นฺติอาทินา ปจฺจยุปฺปนฺนํ วิญฺญาณํฯ

ตสฺมิญฺจ คหิเต นามรูปาทิ สพฺพํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร คหิโตว โหตี’’ติฯ

วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺคญาณํ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ ตสฺสา หิ อุปฺปาทา สพฺพโส อวิชฺชา ปหีนา โหติฯ ปฐมเมวาติ อิทํ อวิชฺชาปหานวิชฺชุปฺปาทานํ สมานกาลตาทสฺสนํฯ เตนาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิฯ ปทีปุชฺชเลนาติ ปทีปุชฺชลนเหตุนา สเหวฯ วิชฺชุปฺปาทาติ วิชฺชุปฺปาทเหตุ, เอวํ สตีปิ สมกาลตฺเตติ อธิปฺปาโยฯ น คณฺหาตีติ ‘‘เอตํ มมา’’ติอาทินา น คณฺหาติฯ น ตณฺหายติ น ภายติ ตณฺหาวุตฺติโน อภาวา, ตโต เอว ภยวตฺถุโน จ อภาวาฯ

คิลิตฺวา ปรินิฏฺฐาเปตฺวาติ คิลิตฺวา วิย อญฺญสฺส อวิสยํ วิย กรเณน ปรินิฏฺฐาเปตฺวาฯ สามิสสุขสฺส อเนกทุกฺขานุพนฺธภาวโต, สุขาภินนฺทสฺส ทุกฺขเหตุภาวโต จ สุขํ อภินนฺทนฺโตเยว ทุกฺขํ อภินนฺทติ นาม อคฺคิสนฺตาปสุขํ อิจฺฉนฺโต ธูมทุกฺขานุญฺญาโต วิยฯ ทุกฺขํ ปตฺวา สุขํ ปตฺถนโตติ เอตฺถ ทุพฺพลคหณิกาทโย นิทสฺสนภาเวน เวทิตพฺพาฯ เต หิ ยาว สายนฺหสมยาปิ อภุตฺวา สายมาสาทีนิ กโรนฺโต ชิฆจฺฉาทิํ อุปฺปาเทตฺวา ภุญฺชนาทีนิ กโรนฺติฯ สุขสฺส วิปริณามทุกฺขโต สุขํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ โยชนาฯ เกจิ ปน ทุกฺขสฺส อภาวโต วิปริณามสุขโต ตํ สุขํ อภินนฺทนฺโต ทุกฺขํ อภินนฺทตีติ วทนฺติฯ ตํ น, น หิ ตาทิสํ สุขนิมิตฺตํ โกจิ ทุกฺขํ อภินนฺทนฺโต ทิฏฺโฐ, ทุกฺขเหตุํ ปน สามิสํ สุขํ อภินนฺทนฺโต ทิฏฺโฐฯ ทุกฺขเหตุํ สามิสํ สุขํ อภินนฺทนฺโต อตฺถโต ทุกฺขํ อภินนฺทติ นามาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ กาโยติ ปญฺจทฺวารกาโย, โส ปริยนฺโต อวสานํ เอตสฺสาติ กายปริยนฺติกํฯ เตนาห ‘‘ยาว ปญฺจทฺวารกาโย ปวตฺตติ, ตาว ปวตฺต’’นฺติฯ ชีวิตปริยนฺติกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ปฐมํ นิรุชฺฌตีติ เอกสฺมิํ อตฺตภาเว มโนทฺวาริกเวทนาโต ปจฺฉา อุปฺปชฺชิตฺวา ตโต ปฐมํ นิรุชฺฌติ, ตโต เอว สิทฺธมตฺถํ สรูเปเนว ทสฺเสตุํ ‘‘มโนทฺวาริกเวทนา ปฐมํ อุปฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา นิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตํ วิวริตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิมาหฯ ยาว เตตฺติํสวสฺสาปิ ปฐมวโยฯ

ปณฺณาสวสฺสกาเลติ ปฐมวยโต ยาว ปญฺญาสวสฺสกาลา, ตาว ฐิตา โหตีติ วุฑฺฒิหานิโย อนุปคนฺตฺวา สรูเปเนว ฐิตา โหติฯ มนฺทาติ มุทุกา อติขิณาฯ ตทาติ อสีตินวุติวสฺสกาเลฯ ตถา จิรปริวิตกฺเกปิฯ ภคฺคา นิตฺเตชา ภคฺควิภคฺคา ทุพฺพลาฯ หทยโกฏิํเยวาติ จกฺขาทิวตฺถูสุ อวตฺเตตฺวา เตสํ ขีณตฺตา โกฏิภูตํ หทยวตฺถุํเยวฯ ยาว เอสา เวทนา วตฺตติฯ

วาปิยาติ มหาตฬาเกนฯ ปญฺจอุทกมคฺคสมฺปนฺนนฺติ ปญฺจหิ อุทกสฺส ปวิสนนิกฺขมนมคฺเคหิ ยุตฺตํฯ ตโต ตโต วิสฺสนฺทมานํ สพฺพโส ปุณฺณตฺตาฯ

ปฐมํ เทเว วสฺสนฺเตติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํฯ อิมํ เวทนํ สนฺธายาติ อิมํ ยถาวุตฺตํ ปริโยสานปฺปตฺตํ มโนทฺวาริกเวทนํ สนฺธายฯ

กายสฺส เภทาติ อตฺตภาวสฺส วินาสโตฯ ‘‘อุทฺธํ ชีวิตปริยาทานา’’ติ ปาฬิ, อฏฺฐกถายํ ปน ชีวิตปริยาทานา อุทฺธนฺติ ปทุทฺธาโร กโตฯ ปรโลกวเสน อคนฺตฺวาฯ เวทนานํ สีติภาโว นาม สงฺขารทรถปริฬาหภาโว, โส ปนายํ อปฺปวตฺติวเสนาติ อาห ‘‘ปวตฺติ…เป.… ภวิสฺสนฺตี’’ติฯ ธาตุสรีรานีติ อฏฺฐิกงฺกลสงฺขาตธาตุสรีรานิฯ สรีเรกเทเส หิ สรีรสมญฺญาฯ

กุมฺภการปากาติ กุมฺภการปากโตฯ เอตฺถ ปจฺจตีติ ปาโก, ปจนฏฺฐานํฯ ตเทว ปาจนวเสน อาวสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส, ตสฺมา กุมฺภการาวาสโตฯ อวิคตวูปสมํ สงฺขริตํ กุมฺภํ อุทฺธริตฺวา ฐเปนฺโต ฉาริกาย สติ ปิธานวเสน ฐเปติฯ ตถา ฐปนํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปฏิสิสฺเสยฺยา’’ติฯ กุมฺภสฺส ปเทสภูตตาย อาพทฺธา อวยวา ‘‘กุมฺภกปาลานี’’ติ อธิปฺเปตานิ, น ฉินฺนภินฺนานิฯ อวยวมุเขน หิ สมุทาโย วุตฺโตฯ ตตฺถ กปาลสมุทาโย หิ ฆโฏฯ เตนาห ‘‘มุขวฏฺฏิยา เอกพทฺธานี’’ติฯ อวสิสฺเสยฺยุนฺติ วณฺณวิเสสอุณฺหภาวาปคตา ฆฏการาเนว ติฏฺเฐยฺยุนฺติฯ อาทิตฺต…เป.… ตโย ภวา ทฏฺฐพฺพา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโตฯ ยถา กุมฺภกาโร กุมฺภการาวาสํ อาทิตฺตํ ปจฺจเวกฺขติ, เอวํ อารทฺธวิปสฺสโกเปส ภวตฺตยํ ราคาทีหิ อาทิตฺตนฺติ อาห ‘‘กุมฺภกาโร วิย โยคาวจโร’’ติฯ

นีหรณทณฺฑโก วิย อรหตฺตมคฺคญาณํ ภวตฺตยปากโต นีหรณโตฯ สโม ภูมิภาโค วิย นิพฺพานตลํ สพฺพวิสมา นิวตฺตนโตฯ

‘‘อาทานนิกฺเขปนโต, วโยวุทฺธตฺถงฺคมโต, อาหารมยโต, อุตุมยโต, จิตฺตสมุฏฺฐานโต, กมฺมชโต, ธมฺมตารูปโต’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.706) อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ สมฺมสนฺโต รูปสตฺตกํ วิปสฺสติ นามฯ ‘‘กลาปโต, ยมกโต, ขณิกโต, ปฏิปาฏิโต, ทิฏฺฐิอุคฺฆาฏนโต, มานสมุคฺฆาฏโต, นิกนฺติปริยาทานโต’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.717) อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ สมฺมสนฺโต อรูปสตฺตกํ วิปสฺสติ นาม, ตสฺมา ยถาวุตฺตํ อิมํ รูปสตฺตกํ อรูปสตฺตกญฺจ นีหริตฺวา วิปสฺสนฺตสฺสฯ ยทิปิ อรหโต อตฺตภาโว สพฺพภเวหิปิ อุทฺธโฏ, ยาว ปน อนุปาทิเสสปรินิพฺพานํ น ปาปุณาติ, ตาว ตสฺมิมฺปิ สุคติภเว ฐิโตเยวาติ วตฺตพฺพตํ ลพฺภตีติ ‘‘จตูหิ อปาเยหิ อตฺตภาวํ อุทฺธริตฺวา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ขีณาสโว ปนา’’ติอาทิฯ ตถา จ วกฺขติ ‘‘อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพุตสฺส วฏฺฏวูปสโม เวทิตพฺโพ’’ติฯ น ปรินิพฺพาติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อธิปฺปาโย, สอุปาทิเสสาย ปน นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพานํ อรหตฺตปฺปตฺติเยวฯ อภิสงฺขารเหตุโต เหตฺถ ปริฬาหวูปสมสฺส อุปสมภาเวน อธิปฺเปตตฺตา อุณฺหกุมฺภนิพฺพานนิทสฺสนมฺปิ น วิรุชฺฌติฯ อนุปาทินฺนกสรีรานีติ อุตุสมุฏฺฐานิกรูปกลาเป วทนฺติฯ ภิกฺขเวติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ อิทํ ปน วจนํฯ อนุโยคาโรปนตฺถนฺติ กายปริยนฺติกํ เวทนํ เวทยมาโน ขีณาสโว อปิ นุ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิกมฺมํ กเรยฺยาติ ปญฺหํ กาตุํฯ อถ วา อนุโยคาโรปนตฺถนฺติ ‘‘อปิ นุ โข ขีณาสโว ภิกฺขุ ปุญฺญาภิสงฺขารํ วา อภิสงฺขเรยฺยา’’ติอาทินา อนุโยคํ อาโรเปตุํ วุตฺตํ, น ตาว ยถารทฺธเทสนํ นิฏฺฐาเปตุนฺติ อตฺโถฯ

ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ สิทฺเธ ตสฺมิํ ภเว อุปฺปชฺชนารหานํ วิญฺญาณานํ สิยา สมฺภโว, นาสตีติ วุตฺตํ ‘‘วิญฺญาณํ ปญฺญาเยถาติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ ปญฺญาเยถา’’ติฯ สพฺพโส สงฺขาเรสุ อสนฺเตสุ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ อปิ นุ โข ปญฺญาเยยฺยฯ ตสฺมิญฺหิ อปญฺญายมาเน สพฺพํ วิญฺญาณํ น ปญฺญาเยยฺยฯ

เถรานนฺติ ‘‘ภิกฺขเว’’ติ อาลปิตตฺเถรานํ ฯ ปญฺหพฺยากรณํ สมฺปหํสติ ตสฺส สพฺพญฺญุตญฺญาเณน สํสนฺทนโตฯ อปฺปญฺญาณนฺติ อปฺปญฺญายนํฯ อาทิ-สทฺเทน วิญฺญาเณ อสติ นามรูปสฺส อปฺปญฺญาณนฺติ เอวมาทิํ สงฺคณฺหาติฯ สนฺนิฏฺฐานสงฺขาตนฺติ สทฺทหนากาเรน ปวตฺตสนฺนิฏฺฐานสงฺขาตํฯ อธิโมกฺขนฺติ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สทฺธาวิโมกฺขญฺจฯ เตนาห ปาฬิยํ ‘‘สทฺทหถ เมตํ, ภิกฺขเว’’ติฯ สทฺธาสหิตญฺหิ นิจฺฉยาการวิโมกฺขํ สนฺธายาห ‘‘สนฺนิฏฺฐานสงฺขาตํ อธิโมกฺข’’นฺติฯ อนฺโตติ ปริยนฺโตฯ ปริโต ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ปริจฺเฉโทฯ

ปริวีมํสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุปาทานสุตฺตวณฺณนา

[52] อารมฺมณาทิภาเวน สํวตฺตนโต อุปาทานานํ หิตานิ อุปาทานิยานิ, เตสุ อุปาทานิเยสุฯ เตนาห ‘‘จตุนฺนํ อุปาทานานํ ปจฺจเยสู’’ติฯ อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺตสฺสาติ อสาเทตพฺพํ มิจฺฉาญาเณน อนุปสฺสโตฯ ตทาหาโรติ โสฬส วา วีสํ ติํสํ จตฺตาลีสํ ปญฺญาสํ วา อาหาโร ปจฺจโย เอตสฺสาติ ตทาหาโรฯ อคฺคิกฺขนฺโธ วิย ตโย ภวา เอกาทสหิ อคฺคีหิ อาทิตฺตภาวโต เอตเทว ภวตฺตยํฯ อคฺคิ…เป.… ปุถุชฺชโน อคฺคิกฺขนฺธสทิสสฺส ภวตฺตยสฺส ปริพนฺธนโตฯ

กมฺมฏฺฐานสฺสาติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานสฺสฯ เตนาห ‘‘เตภูมกธมฺเมสู’’ติฯ ธมฺมปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปาสาทํฯ โส หิ อจฺจุคฺคตฏฺเฐน ‘‘ปาสาโท’’ติ วุจฺจติฯ สติปฏฺฐานมหาวีถิยํ ผลกฺขเณ ปวตฺตายาติฯ

อุปาทานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ