เมนู

8. เจตนาสุตฺตวณฺณนา

[38] ยญฺจาติ เอตฺถ -สทฺโท อฏฺฐาเนฯ เตน เจตนาย วิย ปกปฺปานานุสยานมฺปิ วิญฺญาณสฺส ฐิติยา วกฺขมานํเยว อวิสิฏฺฐํ อารมฺมณภาวํ โชเตติฯ กามํ ตีสุปิ ปเทสุ ‘‘ปวตฺเตติ’’อิจฺเจว อตฺโถ วุตฺโต, วตฺตนตฺโถ ปน เจตนาทีนํ ยถากฺกมํ เจตยนปกปฺปนานุสยนรูโป วิสิฏฺฐฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา กมฺมวิญฺญาณสฺส ปจฺจยนิทฺธารณเมตนฺติฯ ตณฺหาทิฏฺฐิกปฺปา คหิตา ยถารหนฺติ อธิปฺปาโยฯ อฏฺฐสุปิ หิ โลภสหคตจิตฺเตสุ ตณฺหากปฺโป, ตตฺถ จตูสฺเวว ทิฏฺฐิกปฺโปติฯ กามํ อนุสยา โลกิยกุสลเจตนาสุปิ อนุเสนฺติเยว, อกุสเลสุ ปน ปวตฺติ ปากฏาติ ‘‘ทฺวาทสนฺนํ เจตนาน’’นฺติ วุตฺตํฯ สหชาตโกฏิยาติ อิทํ ปจฺจุปฺปนฺนาปิ กามราคาทโย อนุสยาว วุจฺจนฺติ ตํสทิสตายาติ วุตฺตํฯ น หิ กาลเภเทน ลกฺขณปฺปเภโท อตฺถีติฯ อนาคตา เอว หิ กามราคาทโย นิปฺปริยายโต ‘‘อนุสยา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ปจฺจยุปฺปนฺโน วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อารมฺมณํ ปจฺจโย’’ติฯ กมฺมวิญฺญาณสฺส ฐิตตฺถนฺติ กมฺมวิญฺญาณสฺเสว ปวตฺติยาฯ ตสฺมิํ ปจฺจเย สตีติ ตสฺมิํ เจตนาปกปฺปนานุสยสญฺญิเต ปจฺจเย สติ ปติฏฺฐา วิญฺญาณสฺส โหติฯ สนฺตาเน ผลทานสมตฺถตาเยว โหตีติ ‘‘ปติฏฺฐา โหติ, ตสฺมิํ ปติฏฺฐิเต’’ติ วุตฺตํฯ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาวเสน วิรุฬฺเหติฯ ปติฏฺฐิเตติ หิ อิมินา กมฺมสฺส กตภาโว วุตฺโต, ‘‘วิรุฬฺเห’’ติ อิมินา อุปจิตภาโวฯ เตนาห ‘‘กมฺมํ ชวาเปตฺวา’’ติอาทิฯ ตตฺถ ปุเรตรํ อุปฺปนฺนาหิ กมฺมเจตนาหิ ลทฺธปจฺจยตฺตา พลปฺปตฺตาย สนฺนิฏฺฐาปกเจตนาย กมฺมวิญฺญาณํ ลทฺธปติฏฺฐํ วิรุฬฺหมูลญฺจ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺตมูเล ชาเต’’ติฯ ตถา หิ สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา วิปากํ เทนฺตํ อนนฺตเร ชาติวเสน เทติ อุปปชฺชเวทนียกมฺมนฺติฯ

เตภูมกเจตนายาติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนายฯ อปฺปวตฺตนกฺขโณติ อิธ ปวตฺตนกฺขโณ ชายมานกฺขโณฯ น ชายมานกฺขโณ อปฺปวตฺตนกฺขโณ น เกวลํ ภงฺคกฺขโณ อปฺปหีนานุสยสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ อปฺปหีนโกฏิยาติ อสมุจฺฉินฺนภาเวนฯ ตทิทํ เตภูมกกุสลากุสลเจตนาสุ อปฺปวตฺตมานาสุ อนุสยานํ สหชาตโกฏิอาทินา ปวตฺติ นาม นตฺถิ, วิปากาทีสุ อปฺปหีนโกฏิยา ปวตฺตติ กโรนฺตสฺส อภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํฯ อวาริตตฺตาติ ปฏิปกฺเขติ อวาริตพฺพตฺตาฯ ปจฺจโยว โหติ วิญฺญาณสฺส ฐิติยาฯ

ปฐมทุติยวาเรหิ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ตติยวาเร ‘‘โน เจ’’ติอาทินา วิวฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปฐมปเท เตภูมกกุสลากุสลเจตนา นิวตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ นิวตฺตาติ อกรณโต อปฺปวตฺติยา อปคตาฯ ตณฺหาทิฏฺฐิโย นิวตฺตาติ โยชนาฯ วุตฺตปฺปกาเรสูติ ‘‘เตภูมกวิปาเกสู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรสุฯ

เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เอตฺถ เจตนาปกปฺปนานํ ปวตฺตนวเสน ธมฺมปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ ‘‘เจเตตีติ เตภูมกกุสลากุสลเจตนา คหิตา’’ติอาทินโย อิเธว โหตีติ ทสฺสิโตฯ จตสฺโสติ ปฏิฆทฺวยโมหมูลสมาคตา จตสฺโส อกุสลเจตนาฯ จตูสุ อกุสลเจตนาสูติ ยถาวุตฺตาสุ เอว จตูสุ อกุสลเจตนาสุ, อิตรา ปน ‘‘น ปกปฺเปตี’’ติ อิมินา ปฏิกฺเขเปน นิวตฺตาติฯ

สุตฺเต อาคตํ วาเรตฺวาติ ‘‘โน จ ปกปฺเปตี’’ติ เอวํ ปฏิกฺเขปวเสน สุตฺเต อาคตํ วชฺเชตฺวาฯ ‘‘น ปกปฺเปตี’’ติ หิ อิมินา อฏฺฐสุ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตโกฏิยา ปวตฺตอนุสโย นิวตฺติโต เตสํ จิตฺตานํ อปฺปวตฺตนโต, ตสฺมา ตํ ฐานํ ฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ปุริมสทิโสว ปุริมนเยสุ วุตฺตนเยน คเหตพฺโพ ธมฺมปริจฺเฉทตฺตาฯ

ตทปฺปติฏฺฐิเตติ สมาสภาวโต วิภตฺติโลโป, สนฺธิวเสน ท-การาคโม, ตสฺส อปฺปติฏฺฐิตํ ตทปฺปติฏฺฐิตํ, ตสฺมิํ ตทปฺปติฏฺฐิเตติ เอวเมตฺถ สมาสปทสิทฺธิ ทฏฺฐพฺพาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ตติยวาเร อรหตฺตมคฺคสฺส กิจฺจํ กถิตํ สพฺพโส อนุสยนิพฺพตฺติเภทนโตฯ ขีณาสวสฺส กิจฺจกรณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ สพฺพโส เวทนาทีนํ ปฏิกฺเขปภาวโตฯ นว โลกุตฺตรธมฺมาติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ มคฺคปฏิปาฏิยา อนุสยสมุคฺฆาฏนโต มคฺคานนฺตรานิ ผลานิ, ตทุภยารมฺมณญฺจ นิพฺพานนฺติฯ วิญฺญาณสฺสาติ กมฺมวิญฺญาณสฺสฯ ปุนพฺภวสีเสน อนนฺตรภวสงฺคหิตํ นามรูปํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว วา คหิตนฺติ อาห ‘‘ปุนพฺภวสฺส จ อนฺตเร เอโก สนฺธี’’ติฯ ภวชาตีนนฺติ เอตฺถ ‘‘ทุติยภวสฺส ตติยภเว ชาติยา’’ติ เอวํ ปรมฺปรวเสน คเหตพฺพํฯ อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติคหเณน ปน นานนฺตริยโต กมฺมภโว คหิโต, ชาติเหตุผลสิทฺธิเปตฺถ วุตฺตา เอวาติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ จ ‘‘โน เจ, ภิกฺขเว, เจเตติ โน จ ปกปฺเปติ, อถ โข อนุเสตี’’ติ เอวํ ภควตา ทุติยนเย ปุพฺพภาเค ภวนิพฺพตฺตกกุสลากุสลายูหนํ, ปกปฺปนญฺจ วินาปิ ภเวสุ ทิฏฺฐาทีนวสฺส โยคิโน อนุสยปจฺจยา วิปสฺสนาเจตนาปิ ปฏิสนฺธิชนกา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ กุสลากุสลสฺส อปฺปวตฺติ เจปิ, ตทา วิชฺชมานเตภูมกวิปากาทิธมฺเมสุ อปฺปหีนโกฏิยา อนุสยิตกิเลสปฺปจฺจยา ภววชฺชสฺส กมฺมวิญฺญาณสฺส ปติฏฺฐิตตา โหตีติ ทสฺสนตฺถญฺจ วุตฺโตฯ ‘‘น เจเตติ ปกปฺเปติ อนุเสตี’’ติ อยํ นโย น คหิโต เจตนํ วินา ปกปฺปนสฺส อภาวโตฯ

เจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ทุติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา

[39] วิญฺญาณนามรูปานํ อนฺตเร เอโก สนฺธีติ เหตุผลสนฺธิ วิญฺญาณคฺคหเณน กมฺมวิญฺญาณสฺส คหิตตฺตาฯ นามรูปํ ปน วิปากนามรูปเมวาติ ปากฏเมวฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ทุติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. ตติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา

[40] รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุฯ เตน เจตฺถ ภวตฺตยํ สงฺคณฺหาติ ฉฬารมฺมณปริยาปนฺนตฺตาฯ ตสฺเสว ภวตฺตยสฺส ปตฺถนา ปณิธานาทิวเสน นติ นามฯ อาคติมฺหิ คตีติ ปจฺจุปฏฺฐานวเสน อภิมุขํ คติ ปวตฺติ เอตสฺมาติ อาคติ, กมฺมาทินิมิตฺตํฯ ตสฺมิํ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส คติ ปวตฺติ นิพฺพตฺติ โหติฯ เตนาห ‘‘อาคเต’’ติอาทิฯ จุตูปปาโตติ จวนํ จุติ, มรณํฯ อุปปชฺชนํ นิพฺพตฺติ, อุปปาโตฯ จุติโต อุปปาโต ปุนรุปฺปาโทฯ เตนาห ‘‘เอวํ วิญฺญาณสฺสา’’ติอาทิฯ อิโตติ นิพฺพตฺตภวโตฯ ตตฺถาติ ปุนพฺภวสงฺขาเต อายติภเวฯ เอโกว สนฺธีติ เอโก เหตุผลสนฺธิ เอว กถิโตฯ

ตติยเจตนาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

กฬารขตฺติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. คหปติวคฺโค