เมนู

3. ญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[33] ญาณเมว ญาณวตฺถุ สมฺปตฺตีนํ การณภาวโตฯ จตูสูติ จตุสจฺจสฺส โพธนวเสน วุตฺเตสุ จตูสุ ญาเณสุฯ ปฐมนฺติ ‘‘ชรามรเณ ญาณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ ญาณํ, เยน ธารณปริจยมนสิการวเสน ปวตฺตํ สพฺพํ คณฺหิฯ สนฺนิจยญาณมยํ สวนมยํ นามตฺเวว เวทิตพฺพํฯ สภาวโต ปจฺจยโต จสฺส ปริคฺคณฺหนญาณํ สมฺมสนญาณํตฺเวว เวทิตพฺพํฯ ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโตว ธมฺมา คหิตาฯ ปฏิเวธญาณนฺติ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนญาณํฯ อิมินา ธมฺเมนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ อิมสฺส หิ ธมฺมสฺส อธิคมเหตุ อยํ อริโย อตีตานาคเต นเยนปิ จตุสจฺจธมฺเม อภิสมฺพุชฺฌติฯ มคฺคญาณเมว ปน อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคญาณธมฺเมน วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ‘‘อกาลิก’’นฺติ สมตฺถิตํ โหติฯ

ญาณจกฺขุนา ทิฏฺเฐนาติ ธมฺมจกฺขุภูเตน ญาณจกฺขุนา อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺเฐนฯ ปญฺญาย วิทิเตนาติ มคฺคปญฺญาย ตเถว วิทิเตนฯ ยสฺมา ตถา ทิฏฺฐํ วิทิตํ สพฺพโส ปตฺตํ มหาอุปาโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริโยคาฬฺเหนา’’ติฯ ทิฏฺเฐนาติ วา ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ฐิเตนาติ อตฺโถฯ วิทิเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตฺวา ปากฏานิ กตฺวา ฐิเตนฯ อกาลิเกนาติ น กาลนฺตรวิปากทายินาฯ ปตฺเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปตฺวา ฐิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ จตุสจฺจธมฺเม ปริโยคาหิตฺวา ฐิเตนฯ อตีตานาคเต นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติฯ อิทํ ปน ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจํ, สตฺถารา ปน มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตํ ตํมูลกตฺตาฯ อตีตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณํ นาม โหติ, ตสฺมา มคฺคญาณํ นยนสทิสํ กตํ นาม โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาเณน ปน นยํ เนติฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ยถา ปน เตน นยํ เนติฯ ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ นยนุปฺปาทนํ นยญาณสฺเสว ปวตฺติวิเสโสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจ’’นฺติฯ กิญฺจาปิ ‘‘อิมินาติ มคฺคญาณธมฺเมน วา’’ติ วุตฺตํ, ทุวิธํ ปน มคฺคผลญาณํ สมฺมสนญาณปจฺจเวกฺขณาย มูลการณํ, น นยนสฺสาติ ทุวิเธน ญาณธมฺเมนาติ น น ยุชฺชติฯ ตถา จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาตตฺตา มคฺคผลสงฺขาตสฺส วา ธมฺมสฺส สจฺจปฏิเวธสมฺปโยคํ คตตฺตา ‘‘นยนํ โหตู’’ติ เตน ‘‘อิมินา ธมฺเมนา’’ติ ญาณสฺส วิสยภาเวน ญาณสมฺปโยเคน ตทญาเตนาติ จ อตฺโถ น น ยุชฺชติฯ อนุอเยติ ธมฺมญาณสฺส อนุรูปวเสน อเย พุชฺฌนญาเณ ทิฏฺฐานํ อทิฏฺฐานยนโต อทิฏฺฐสฺส ทิฏฺฐตาย ญาปนโต จฯ เตนาห ‘‘ธมฺมญาณสฺส อนุคมเน ญาณ’’นฺติฯ

ขีณาสวสฺส เสกฺขภูมิ นาม อคฺคมคฺคกฺขโณ ฯ กสฺมา ปเนตํ เอวํ วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘เอวํ ชรามรณํ ปชานาตี’’ติอาทินา วตฺตมานวเสน เทสนาย ปวตฺตตฺตาฯ

ญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[34] สตฺตรีติ ต-การสฺส ร-การาเทสํ วุตฺตํฯ สตฺตติสทฺเทน วา สมานตฺโถ สตฺตริสทฺโทฯ พฺยญฺชนรุจิวเสน พฺยญฺชนํ ภณนฺตีติ พฺยญฺชนภาณกาฯ เตนาห ‘‘พหุพฺยญฺชนํ กตฺวา’’ติอาทิฯ ติฏฺฐติ ตตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ฐิติ, ปจฺจุปฺปนฺนลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ฐิติ ธมฺมฏฺฐิติฯ อถ วา ธมฺโมติ การณํ, ปจฺจโยติ อตฺโถฯ ธมฺมสฺส โย ฐิติสภาโว, โสว ธมฺมโต อญฺโญ นตฺถีติ ธมฺมฏฺฐิติ, ปจฺจโยฯ ตตฺถ ญาณํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํฯ เตนาห อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ – ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปญฺญา ธมฺมฏฺฐิติญาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา 4)ฯ ตถา จาห ‘‘ปจฺจยากาเร ญาณ’’นฺติอาทิฯ ตตฺถ ธมฺมานนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํฯ ปวตฺติฏฺฐิติการณตฺตาติ ปวตฺติสงฺขาตาย ฐิติยา การณตฺตาฯ ‘‘ชาติปจฺจยา ชรามรณ’’นฺติอาทินา อทฺธตฺตเย อนฺวยพฺยติเรกวเสน ปวตฺติยา ฉพฺพิธสฺส ญาณสฺสฯ ขโย นาม วินาโส, โสว เภโทติฯ วิรชฺชนํ ปลุชฺชนํฯ นิรุชฺฌนํ อนฺตรธานํฯ เอเกกสฺมินฺติ ชรามรณาทีสุ เอเกกสฺมิํฯ ปุพฺเพ ‘‘ยถาภูตญาณ’’นฺติ ตรุณวิปสฺสนํ อาหฯ ตสฺมา อิธาปิ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ วิปสฺสนาติ คเหตฺวา ‘‘วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนา กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

ทุติยญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ