สุชานนียตฺถปริจฺเฉทํ กตฺวา จินฺตนา เหตฺถ ‘‘กงฺขา’’ติ อธิปฺเปตา, น วิจิกิจฺฉาติฯ ปหีนวิจิกิจฺโฉ หิ มหาเถโร อายสฺมโต อสฺสชิมหาเถรสฺส สนฺติเกเยว, วิจินนภูตํ กุกฺกุจฺจสทิสํ ปเนตํ วีมํสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ปตฺตํ อาทาย จรนฺโตติ ปพฺพชิตภาวลกฺขณํฯ ธมฺมเสนาปติภาเวน วา มม ปตฺตธมฺมเทสนาวารํ อาทาย จรนฺโตติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ชาตนฺติ ยถารหํ ปจฺจยโต อุปฺปนฺนํ, สงฺขตนฺติ อตฺโถฯ ปญฺหพฺยากรณํ อุปฏฺฐาสีติ ปญฺหสฺส พฺยากรณตา ปฏิภาสิฯ ‘‘สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสตี’’ติ ปาโฐ, อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘สมฺมปฺปญฺญาย ปสฺสโต’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘ปสฺสนฺตสฺสา’’ติ อตฺโถ วุตฺโตฯ ตํ ‘‘ภูตนฺติ…เป.… ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา น สเมติ, ตสฺมา ยถาทสฺสิตปาโฐ เอว ยุตฺโตฯ ยาว อรหตฺตมคฺคา นิพฺพิทาทีนํ อตฺถายาติ สมิตาเปกฺขธมฺมวสา ปทํ วทนฺติฯ อาหารสมฺภวนฺติ ปจฺจยเหตุกํฯ เสกฺขปฏิปทา กถิตา ‘‘นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ วจนโตฯ เอส นโย นิโรธวาเรปิฯ นิพฺพิทาติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนํ, วิราคา นิโรธาติ กรเณ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘สพฺพานิ การณวจนานี’’ติฯ อนุปาทาติ อนุปาทายฯ ภูตมิทนฺติอาทิมาห สพฺพสุตฺตํ อาหจฺจภาสิตํ ชินวจนเมว กโรนฺโตฯ

ภูตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. กฬารสุตฺตวณฺณนา

[32] ตสฺส เถรสฺส นามํ ชาติสมุทาคตํฯ นิวตฺโตติ ปุพฺเพ วฏฺฏโสตสฺส ปฏิโสตํ คนฺตุํ อารทฺโธ, ตํ อวิสหนฺโต อนุโสตเมว คจฺฉนฺโต, ตโต นิวตฺโต ปริกฺเลสวิธเม อสํสฏฺโฐ วิยุตฺโต โหติฯ เอตฺถ เจตนาติ วา อสฺสาโสฯ หีนายาวตฺตนํ นาม กาเมสุ สาเปกฺขตาย, ตตฺถ จ นิรเปกฺขตา ตติยมคฺคาธิคเมนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตโย มคฺเค’’ติอาทิมาหฯ สาวกปารมีญาณํ เถรสฺส อรหตฺตาธิคเมน นิปฺผนฺนํ, ตสฺมา ตสฺส ตํ อุปริมโกฏิยา อสฺสาโส วุตฺโตฯ อุคฺฆาฏิตาติ วิวฏา, วูปสมิตาติ อตฺโถฯ ตตฺถาติ อรหตฺตปฺปตฺติยํฯ วิจิกิจฺฉาภาวนฺติ นิพฺเพมติกตํฯ

น เอวํ พฺยากตาติ ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทิกา เอวํ อุตฺตานกํ น พฺยากตา, ปริยาเยน ปน พฺยากตาฯ เกนจีติ เกนจิปิ การเณนฯ เอวํ อุตฺตานกํ พฺยากริสฺสติฯ

ตสฺส ปจฺจยสฺส ขยาติ ตสฺส กมฺมภวสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺส อวิชฺชาย สหการิตายํ สงฺคหิตสฺส ขยา อนุปฺปาทา นิโรธาฯ ขีณสฺมินฺติ ขีเณฯ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุทฺเธ ชาติยา ยถาวุตฺเต ปจฺจเยฯ ชาติสงฺขาตํ ผลํ ขีณํ อนุปฺปตฺติธมฺมตํ อาปาทิตนฺติฯ วิทิตํ ญาตํฯ อาชานาติ จตุสจฺจํ เหฏฺฐิมมคฺเคหิ ญาตํ อนติกฺกมิตฺวาว ปฏิวิชฺฌตีติ อญฺญา อคฺคมคฺโคฯ ตทุปจาเรน อคฺคผลํ อิธ ‘‘อญฺญา’’ นามฯ ปจฺจโยติ ภวูปปตฺติยา ปจฺจโย ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ

เมติ มยาฯ อญฺญาสิ อาการคฺคหเณน จิตฺตาจารํ ชานาติฯ เตนาติ ภควตาฯ พฺยากรณํ อนุโมทิตํ ปญฺหพฺยากรณสฺส วิสยกตภาวโตฯ

อยมสฺส วิสโยติ อยํ เวทนา อสฺส สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สวิสโย ตตฺถ วิสยภาเวน ปวตฺตตฺตาฯ กิญฺจาปีติ กิญฺจาปิ สุขา เวทนา ฐิติสุขา ทุกฺขา เวทนา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา ญาณสุขาฯ วิปริณามโกฏิยาติ อนิจฺจภาเวน สพฺพาว เวทนา ทุกฺขา นาม ฯ สุขปฏิกฺเขปโตปิ หิ สุขปีติยา ผรณตาย สุขาติ ติกฺขมตฺเตน วิปริณามทุกฺขาติ วิปริณามโต อภาวาธิคเมน สุขนิโรธกฺขณมตฺเตนฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘สุขาย เวทนาย อตฺถิภาโว สุข’’นฺติฯ สุขกาโม ทุกฺขํ ติติกฺขติฯ อปริญฺญาตวตฺถุกานญฺหิ สุขเวทนุปรโม ทุกฺขโต อุปฏฺฐาติ, ตสฺมายมตฺโถ วิโยเคน ทีเปตพฺโพฯ ‘‘ทุกฺขา วิปริณามสุขา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ตถาจาห ปปญฺจสูทนิยํ ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย นตฺถิภาโว สุข’’นฺติฯ ทุกฺขเวทนุปรโม หิ วุตฺตานํ สุขโต อุปฏฺฐาติ เอวาติ วทนฺติฯ ตสฺส โยคสฺส วูปสเมน ‘‘อโห สุขํ ชาต’’นฺติ มชฺฌตฺตเวทนาย ชานนภาโว ยาถาวโต อวพุชฺฌนํ สุขํฯ อทุกฺขมสุขาปิ เวทนา วิชานนฺตสฺส สุขํ โหติ ตสฺส สุขุมตาย วิญฺเญยฺยภาวโตฯ ยถา รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณโต สามญฺญลกฺขณโต จ สมฺมเทว อวโพโธ ปรมํ สุขํฯ เตนาห –

‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;

ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติฯ (ธ. ป. 374);

อญฺญาณทุกฺขาติ อชานนภาโว อทุกฺขมสุขาเวทนาย ทุกฺขํฯ สมฺมา วิภาคชานนสภาโว ญาณสฺส สมฺภโวฯ ญาณสมฺปยุตฺตา หิ ญาณูปนิสฺสยา อทุกฺขมสุขา เวทนา ปสตฺถาการา, ยโต สา อิฏฺฐา เจว อิฏฺฐผลา จาติฯ อชานนภาโวติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘ทุกฺขนฺติ วิทิโต’’ติ ปาฬิ, อฏฺฐกถายํ ปน วิทิตนฺติ ปทุทฺธาโร กโต, ตํ อตฺถทสฺสนมตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เวทนาปริจฺเฉทชานเนติ ‘‘ติสฺโส อิมา เวทนา’’ติ เอวํ ปริจฺเฉทโต ชานเนฯ อญฺญาสีติ กทา อญฺญาสิ? อิมสฺมิํ เทสนากาเลติ วทนฺติ, ปฏิเวธกาเลติ ปน ยุตฺตํฯ ยถาปฏิวิทฺธา หิ เวทนา อิธ เถเรน เทสิตาติฯ อิมินา การเณนาติ ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ เวทนานํ อนิจฺจตาย ทุกฺขภาวชานนสงฺขาเตน การเณนฯ ตํนิมิตฺตํ หิสฺส เวทนาสุ ตณฺหา น อุปฺปชฺชติฯ อติปฺปปญฺโจติ อติวิตฺถาโรฯ ทุกฺขสฺมิํ อนฺโตคธํ ทุกฺขปริยาปนฺนตฺตาฯ ทุกฺขนฺติ สพฺพํ เวทยิตํ ทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขภาวโตฯ ญาตมตฺเตติ ยาถาวโต อวพุชฺฌนมตฺเตฯ ตณฺหา น ติฏฺฐตีติ น สนฺติฏฺฐติ นปฺปวตฺตติฯ

กถํ วิโมกฺขาติ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเทสุ วิมุตฺตาฯ เหตุมฺหิ เจตํ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เหตุอตฺเถน กรณวจเนน อตฺถมาห ‘‘กตเรน วิโมกฺเขนา’’ติฯ กรณตฺเถปิ วา เอตํ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ตถา วุตฺตํฯ อภินิเวโสติ วิปสฺสนารมฺโภฯ พหิทฺธาธมฺมาปิ ทฏฺฐพฺพาเยว สพฺพสฺสปิ ปริญฺเญยฺยสฺส ปริชานิตพฺพโตฯ ญาณํ ปวตฺเตตฺวาฯ เตติ อชฺฌตฺตสงฺขาเรฯ ววตฺถเปตฺวาติ สลกฺขณโต ปริจฺฉินฺทิตฺวาฯ พหิทฺธา โอตาเรตีติ พหิทฺธาสงฺขาเรสุ ญาณํ โอตาเรติฯ อชฺฌตฺตํ โอตาเรตีติ อชฺฌตฺตสงฺขาเร สมฺมสติฯ ตตฺร ตสฺมิํ จตุกฺเกฯ เตสํ ววตฺถานกาเลติ เตสํ อชฺฌตฺตสงฺขารานํ วิปสฺสนากาเลฯ

สพฺพุปาทานกฺขยาติ สพฺพโส อุปาทานานํ ขยาฯ

กามํ ทิฏฺฐิสีลพฺพตอตฺตวาทุปาทานานิ ปฐมมคฺเคเนว ขียนฺติ, กามุปาทานํ ปน อคฺคมคฺเคนาติ ตสฺส วเสน ‘‘สพฺพุปาทานกฺขยา’’ติ วทนฺโต เถโร อตฺตโน อรหตฺตปตฺติํ พฺยากโรติฯ เตนาห ‘‘อาสวา นานุสฺสวนฺตี’’ติฯ สโตติ อิมินา สติเวปุลฺลปฺปตฺติํ ทสฺเสติฯ จกฺขุโต รูเป สวนฺตีติ จกฺขุวิญฺญาณวีถิยํ ตทนุคตมโนวิญฺญาณวีถิยญฺจ รูปารมฺมณา อาสวา ปวตฺตนฺตีติฯ กิญฺจาปิ ตตฺถ กุสลาทีนมฺปิ ปวตฺติ อตฺถิ, กามาสวาทโย เอว วณโต ยูสํ วิย ปคฺฆรณกอสุจิภาเวน สนฺทนฺติ, ตถา เสสวาเรสุฯ เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ, ตสฺมา เต เอว ‘‘อาสวา’’ติ วุจฺจนฺติฯ ตตฺถ หิ ปคฺฆรณกอสุจิมฺหิ นิรุฬฺโห อาสวสทฺโทฯ ‘‘อตฺตานํ นาวชานามี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โอมานปหานํ กถิต’’นฺติ อาหฯ เตน อาสเวสุ สมุทายุปลกฺขณํ กถิตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ เสยฺยมานาทิปฺปหาเนน วินา หีนมานํเยว ปชหติฯ ปชานนาติ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ วุตฺตปชานนสมฺปนฺโน โหตีติฯ

สรูปเภทโตปีติ ‘‘จตฺตาโร’’ติ เอวํ ปริมาณปริจฺเฉทโตปิฯ อิทํ ภควา ทสฺเสนฺโต อาหาติ สมฺพนฺโธฯ อิทนฺติ จ ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิวจนํ สนฺธายาหฯ

อสมฺภินฺนาย เอวาติ ยถานิสินฺนาย เอว, อวุฏฺฐิตาย เอวาติ อตฺโถฯ ปุคฺคลโถมนตฺถนฺติ เทสนากุสลานํ อานนฺทตฺเถราทีนํ ปุคฺคลานํ ปสํสนตฺถํ อุกฺกํสนตฺถํฯ ธมฺมโถมนตฺถนฺติ ปฏิปตฺติธมฺมสฺส ปสํสนตฺถํฯ เตปีติ อานนฺทตฺเถราทโย ภิกฺขูปิฯ ธมฺมปฏิคฺคาหกา ภิกฺขูฯ อตฺเถติ สีลาทิอตฺเถฯ ธมฺเมติ ปาฬิธมฺเมฯ

อสฺสาติ ภควโตฯ อานุภาวํ กริสฺสติ ‘‘ทิวสญฺเจปิ ภควา’’ติอาทินาฯ นนฺติ สาริปุตฺตตฺเถรํฯ อหมฺปิ ตเถว โถเมสฺสามิ ‘‘สา หิ ภิกฺขู’’ติอาทินาฯ เอวํ จินฺเตสีติ เอวํ วกฺขมาเนน ธมฺมทายาทเทสนาย จินฺติตากาเรน จินฺเตสิฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ เอกชฺฌาสยายาติ สมานาธิปฺปายายฯ มติยาติ ปญฺญายฯ อยํ เทสนา อคฺคาติ ภควา ธมฺมเสนาปติํ คุณโต เอวํ ปคฺคณฺหาตีติ กตฺวา วุตฺตํฯ

ปกาเสตฺวาติ คุณโต ปากฏํ ปญฺญาตํ กตฺวา สพฺพสาวเกหิ เสฏฺฐภาเว ฐเปตุกาโมฯ จิตฺตคติยา จิตฺตวเสน กายสฺส ปริณามเนน ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ กายสมานคติกตฺตาธิฏฺฐาเนนฯ

กถํ ปน กาโย ทนฺธปฺปวตฺติโก ลหุปริวตฺเตน จิตฺเตน สมานคติโก โหตีติ? น สพฺพถา สมานคติโกฯ ยเถว หิ กายวเสน จิตฺตวิปริณามเน จิตฺตํ สพฺพถา กาเยน สมานคติกํ โหติฯ น หิ ตทา จิตฺตํ สภาวสิทฺเธน อตฺตโน ขเณน อวตฺติตฺวา ทนฺธวุตฺติกสฺส รูปธมฺมสฺส ขเณน วตฺติตุํ สกฺโกติ, ‘‘อิทํ จิตฺตํ อยํ กาโย วิย โหตู’’ติ ปนาธิฏฺฐาเนน ทนฺธคติกสฺส กายสฺส อนุวตฺตนโต ยาว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปตฺติ โหติ, ตาว กายคติอนุโลเมเนว หุตฺวา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานํ จิตฺตํ กายคติยา ปริณามิตํ นาม โหติ, เอวํ ‘‘อยํ กาโย อิทํ จิตฺตํ วิย โหตู’’ติ อธิฏฺฐาเนน ปเคว สุขลหุสญฺญาย สมฺปาทิตตฺตา อภาวิติทฺธิปาทานํ วิย ทนฺธํ อวตฺติตฺวา ยถา ลหุกติปยจิตฺตวาเรเหว อิจฺฉิตฏฺฐานปฺปติ โหติ, เอวํ ปวตฺตรูปตา วิญฺญายตีติฯ

อธิปฺปายานุรูปเมว ตสฺส ภควโต โถมนาย กตตฺตาฯ อิทํ นาม อตฺถชาตํ ภควา ปุจฺฉิสฺสตีติ ปุพฺเพ มยา อวิทิตํ อปสฺสํฯ อาสยชานนตฺถนฺติ ‘‘เอวํ พฺยากโรนฺเตน สตฺถุ อชฺฌาสโย คหิโต โหตี’’ติ เอวํ สตฺถุ อชฺฌาสยชานนตฺถํฯ ทุติยํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต ภควา ปฐมํ ปญฺหํ อนุโมทิ ทุติยํ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺเตเนว ปฐมปญฺหวิสฺสชฺชนสฺส สมฺปฏิจฺฉิตภาวโตฯ

เอตํ อโหสีติ เอตํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิฯ อสฺสาติ กฬารขตฺติยสฺส ภิกฺขุโนฯ ธมฺเม ทหตีติ ธมฺมธาตุ, สาวกปารมีญาณํ, สาวกวิสเย ธมฺเม ทหติ ยาถาวโต อชิเต กตฺวา ฐเปตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ธมฺมธาตู’’ติอาทิฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณคติกเมว วิสเยฯ โคจรธมฺเมติ โคจรภูเต เญยฺยธมฺเมฯ

กฬารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ญาณวตฺถุสุตฺตวณฺณนา

[33] ญาณเมว ญาณวตฺถุ สมฺปตฺตีนํ การณภาวโตฯ จตูสูติ จตุสจฺจสฺส โพธนวเสน วุตฺเตสุ จตูสุ ญาเณสุฯ ปฐมนฺติ ‘‘ชรามรเณ ญาณ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ ญาณํ, เยน ธารณปริจยมนสิการวเสน ปวตฺตํ สพฺพํ คณฺหิฯ สนฺนิจยญาณมยํ สวนมยํ นามตฺเวว เวทิตพฺพํฯ สภาวโต ปจฺจยโต จสฺส ปริคฺคณฺหนญาณํ สมฺมสนญาณํตฺเวว เวทิตพฺพํฯ ชรามรณสีเสน เจตฺถ ชรามรณวนฺโตว ธมฺมา คหิตาฯ ปฏิเวธญาณนฺติ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌนญาณํฯ อิมินา ธมฺเมนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ อิมสฺส หิ ธมฺมสฺส อธิคมเหตุ อยํ อริโย อตีตานาคเต นเยนปิ จตุสจฺจธมฺเม อภิสมฺพุชฺฌติฯ มคฺคญาณเมว ปน อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคญาณธมฺเมน วา’’ติ ทุติยวิกปฺโป วุตฺโตฯ เอวญฺหิ ‘‘อกาลิก’’นฺติ สมตฺถิตํ โหติฯ

ญาณจกฺขุนา ทิฏฺเฐนาติ ธมฺมจกฺขุภูเตน ญาณจกฺขุนา อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปจฺจกฺขโต ทิฏฺเฐนฯ ปญฺญาย วิทิเตนาติ มคฺคปญฺญาย ตเถว วิทิเตนฯ ยสฺมา ตถา ทิฏฺฐํ วิทิตํ สพฺพโส ปตฺตํ มหาอุปาโย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปริโยคาฬฺเหนา’’ติฯ ทิฏฺเฐนาติ วา ทสฺสเนน, ธมฺมํ ปสฺสิตฺวา ฐิเตนาติ อตฺโถฯ วิทิเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิทิตฺวา ปากฏานิ กตฺวา ฐิเตนฯ อกาลิเกนาติ น กาลนฺตรวิปากทายินาฯ ปตฺเตนาติ จตฺตาริ สจฺจานิ ปตฺวา ฐิตตฺตา ธมฺมํ ปตฺเตนฯ ปริโยคาฬฺเหนาติ จตุสจฺจธมฺเม ปริโยคาหิตฺวา ฐิเตนฯ อตีตานาคเต นยํ เนตีติ อตีเต จ อนาคเต จ นยํ เนติ หรติ เปเสติฯ อิทํ ปน ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจํ, สตฺถารา ปน มคฺคญาณํ อตีตานาคเต นยนสทิสํ กตํ ตํมูลกตฺตาฯ อตีตมคฺคสฺส หิ ปจฺจเวกฺขณํ นาม โหติ, ตสฺมา มคฺคญาณํ นยนสทิสํ กตํ นาม โหติ, ปจฺจเวกฺขณญาเณน ปน นยํ เนติฯ เตนาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ ยถา ปน เตน นยํ เนติฯ ตํ อาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย โข เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ นยนุปฺปาทนํ นยญาณสฺเสว ปวตฺติวิเสโสฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจเวกฺขณญาณสฺส กิจฺจ’’นฺติฯ กิญฺจาปิ ‘‘อิมินาติ มคฺคญาณธมฺเมน วา’’ติ วุตฺตํ, ทุวิธํ ปน มคฺคผลญาณํ สมฺมสนญาณปจฺจเวกฺขณาย มูลการณํ, น นยนสฺสาติ ทุวิเธน ญาณธมฺเมนาติ น น ยุชฺชติฯ ตถา จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาตตฺตา มคฺคผลสงฺขาตสฺส วา ธมฺมสฺส สจฺจปฏิเวธสมฺปโยคํ คตตฺตา ‘‘นยนํ โหตู’’ติ เตน ‘‘อิมินา ธมฺเมนา’’ติ ญาณสฺส วิสยภาเวน ญาณสมฺปโยเคน ตทญาเตนาติ จ อตฺโถ น น ยุชฺชติฯ อนุอเยติ ธมฺมญาณสฺส อนุรูปวเสน อเย พุชฺฌนญาเณ ทิฏฺฐานํ อทิฏฺฐานยนโต อทิฏฺฐสฺส ทิฏฺฐตาย ญาปนโต จฯ เตนาห ‘‘ธมฺมญาณสฺส อนุคมเน ญาณ’’นฺติฯ