เมนู

2. ทุติยทสพลสุตฺตวณฺณนา

[22] ตตฺถาติ ทุติยสุตฺเตฯ ทสหิ พเลหีติ ทสหิ อนญฺญสาธารเณหิ ญาณพเลหิ, ตานิ ตถาคตสฺเสว พลานีติ ตถาคตพลานีติ วุจฺจนฺติฯ กามญฺจ ตานิ เอกจฺจานํ สาวกานมฺปิ อุปฺปชฺชนฺติ, ยาทิสานิ ปน พุทฺธานํ ฐานาฏฺฐานญาณาทีนิ อุปฺปชฺชนฺติ, น ตาทิสานิ ตทญฺเญสํ กทาจิปิ อุปฺปชฺชนฺตีติฯ หตฺถิกุลานุสาเรนาติ วกฺขมานหตฺถิกุลานุสาเรนฯ กาฬาวกนฺติ กุลสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโสฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ปกติหตฺถิกุลนฺติ คิริจรนทิจรวนจราทิปฺปเภทา โคจริยกาฬาวกนามา สพฺพาปิ พเลน ปากติกา หตฺถิชาติฯ ทสนฺนํ ปุริสานนฺติ ถามมชฺฌิมานํ ทสนฺนํ ปุริสานํฯ เอกสฺส ตถาคตสฺส กายพลนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ เอกสฺสาติ จ ตถา เหฏฺฐากถายํ อาคตตฺตา เทสนาโสเตน วุตฺตํฯ นารายนสงฺฆาตพลนฺติ เอตฺถ นารา วุจฺจนฺติ รสฺมิโย, ตา พหู นานาวิธา อิโต อุปฺปชฺชนฺตีติ นารายนํ, วชิรํ, ตสฺมา นารายนสงฺฆาตพลนฺติ วชิรสงฺฆาตพลนฺติ อตฺโถฯ ตถาคตสฺส กายพลนฺติ ตถาคตสฺส ปากติกกายพลํฯ สงฺคหํ น คจฺฉติ อตฺตโน พลาภาวโต, ตโต เอวสฺส พาหิรกตา ลามกตา จฯ ตทุภยํ ปนสฺส การเณน ทสฺเสตุํ ‘‘เอตญฺหิ นิสฺสายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อญฺญนฺติ กายพลโต อญฺญํ ตโต วิสุํเยวฯ ทสสุ ฐาเนสุ ทสสุ ญาตพฺพฏฺฐาเนสุฯ ยาถาวปฏิเวธโต สยญฺจ อกมฺปยํ, ปุคฺคลญฺจ ตํสมงฺคิํ เนยฺเยสุ อธิพลํ กโรตีติ อาห ‘‘อกมฺปนฏฺเฐน อุปตฺถมฺภนฏฺเฐน จา’’ติฯ

ฐานญฺจ ฐานโตติ การณญฺจ การณโตฯ การณญฺหิ ยสฺมา ผลํ ติฏฺฐติ ตทายตฺตวุตฺติตาย อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จ, ตสฺมา ‘‘ฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ วิปริยาเยน อฏฺฐานนฺติ อการณํ เวทิตพฺพํฯ ตทุภยํ ภควา เยน ญาเณน เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ เหตู ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ ฐานํ, เย เย ธมฺมา เยสํ เยสํ ธมฺมานํ น เหตู น ปจฺจยา อุปฺปาทาย, ตํ ตํ อฏฺฐานนฺติ ปชานาติฯ ตํ สนฺธายาห ‘‘ฐานญฺจ…เป.… ชานนํ เอก’’นฺติฯ กมฺมสมาทานานนฺติ กมฺมํ สมาทิยิตฺวา กตานํ กุสลากุสลกมฺมานํ, กมฺมญฺเญว วา กมฺมสมาทานํฯ ฐานโส เหตุโสติ ปจฺจยโต จ เหตุโต จฯ ตตฺถ คติอุปธิกาลปโยคา วิปากสฺส ฐานํ, กมฺมํ เหตุฯ

สพฺพตฺถคามินีปฏิปทาชานนนฺติ สพฺพคติคามินิยา อคติคามินิยา จ ปฏิปทาย มคฺคสฺส ชานนํ, พหูสุปิ มนุสฺเสสุ เอกเมว ปาณํ หนนฺเตสุ ‘‘อิมสฺส เจตนา นิรยคามินี ภวิสฺสติ, อิมสฺส ติรจฺฉานโยนิคามินี’’ติ อิมินา นเยน เอกวตฺถุสฺมิมฺปิ กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตานํ ปฏิปตฺตีนํ อวิปรีตโต สภาวชานนํ อเนกธาตุนานาธาตุโลกชานนนฺติ จกฺขุธาตุอาทีหิ กามธาตุอาทีหิ วา พหุธาตุโน, ตาสํเยว ธาตูนํ วิปรีตตาย นานปฺปการธาตุโน ขนฺธายตนธาตุโลกสฺส ชานนํฯ ปรสตฺตานนฺติ ปเรสํ สตฺตานํฯ นานาธิมุตฺติกตาชานนนฺติ หีนาทีหิ อธิมุตฺตีหิ นานาธิมุตฺติกภาวสฺส ชานนํฯ เตสํเยวาติ ปรสตฺตานํเยวฯ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตชานนนฺติ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปรภาวสฺส อปรภาวสฺส วุทฺธิยา เจว หานิยา จ ชานนํฯ ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนนฺติ ปฐมาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ, ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทีนํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ, สวิตกฺกสวิจาราทีนํ ติณฺณํ สมาธีนํ, ปฐมชฺฌานสมาปตฺติอาทีนญฺจ นวนฺนํ อนุปุพฺพสมาปตฺตีนํฯ สํกิเลสโวทานวุฏฺฐานชานนนฺติ หานภาคิยสฺส, วิเสสภาคิยสฺส ‘‘โวทานมฺปิ วุฏฺฐานํ, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐานมฺปิ วุฏฺฐาน’’นฺติ (วิภ. 828) เอวํ วุตฺตปคุณชฺฌานสฺส เจว ภวงฺคผลสมาปตฺตีนญฺจ ชานนํฯ เหฏฺฐิมํ เหฏฺฐิมญฺหิ ปคุณชฺฌานํ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺฐานํ โหติ, ตสฺมา โวทานมฺปิ ‘‘วุฏฺฐาน’’นฺติ วุจฺจติฯ ภวงฺเคน ปน สพฺพฌาเนหิ วุฏฺฐานํ โหติฯ ผลสมาปตฺติยา นิโรธสมาปตฺติโต วุฏฺฐานเมว สนฺธาย ‘‘ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺฐาน’’นฺติ วุตฺตํฯ ปุพฺเพนิวาสชานนนฺติ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน นิวุฏฺฐกฺขนฺธานํ ชานนํฯ จุตูปปาตชานนนฺติ สตฺตานํ จุติยา อุปปตฺติยา จ ยาถาวโต ชานนํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ อาสวกฺขยชานนํ อาสวกฺขยญาณํ, มคฺคญาณนฺติ อตฺโถฯ ยตฺถ ปเนตานิ วิตฺถารโต อาคตานิ สํวณฺณิตานิ, ตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘อภิธมฺเม ปนา’’ติอาทิมาหฯ

พฺยาโมหภยวเสน สรณปริเยสนํ สารชฺชนํ สารโท, พฺยาโมหภยํฯ วิคโต สารโท เอตสฺสาติ วิสารโท, ตสฺส ภาโว เวสารชฺชํฯ ตํ ปน ญาณสมฺปทํ ปหานสมฺปทํ เทสนาวิเสสสมฺปทํ เขมํ นิสฺสาย ปวตฺตํ จตุพฺพิธํ ปจฺจเวกฺขณาญาณํฯ เตนาห ‘‘จตูสุ ฐาเนสู’’ติอาทิฯ จตูสูติ ปรปริกปฺปิเตสุ วตฺถูสุฯ ปรปริกปฺปิเตสุ วา วตฺถุมตฺเตสุ โจทนาการเณสุฯ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต ปฏิชานโตติ ‘‘อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอวํ ปฏิชานนฺเตน ตยาฯ

อิเม ธมฺมาติ ‘‘อิทํ ปญฺจมํ อริยสจฺจํ, อยํ ฉฏฺโฐ อุปาทานกฺขนฺโธ, อิทํ เตรสมํ อายตน’’นฺติ เวทิตพฺพา อิเม ธมฺมาฯ อนภิสมฺพุทฺธา อปฺปฏิวิทฺธตฺตาติฯ

ตตฺราติ ตสฺมิํ อนภิสมฺพุทฺธธมฺมสงฺขาเต โจทนาวตฺถุสฺมิํฯ โกจีติ สมณาทีหิ อญฺโญ วา โย โกจิฯ สห ธมฺเมนาติ สห เหตุนาฯ ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’ติอาทีสุ วิย เหตุปริยาโย อิธ ธมฺม-สทฺโทฯ เหตูติ จ อุปฺปตฺติสาธนเหตุ เวทิตพฺโพ, น การโก สมฺปาปโก วาฯ นิมิตฺตนฺติ การณํ, ตํ ปเนตฺถ โจทนาวตฺถุเมวฯ น สมนุปสฺสามิ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโตฯ เขมปฺปตฺโตติ อเขมปฺปตฺตรูปาย โจทนาย อนุปทฺทวํ ปตฺโต นิจฺจลภาวปฺปตฺโตฯ เวสารชฺชปฺปตฺโตติ วิสารทภาวปฺปตฺโตฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อยํ ปน วิเสโส – อิเม อาสวาติ กามาสวาทีสุ อิเม นาม อาสวา น ปริกฺขีณาติ อาสวกฺขยวจเนเนตฺถ สพฺพกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํฯ น หิ โส กิเลโส อตฺถิ, โย สพฺพโส อาสเวสุ ขีเณสุ นปฺปหีเยยฺยฯ อนฺตรายิกาติ อนฺตรายกรา, สคฺควิโมกฺขาธิคมสฺส อนฺตรายกราติ อตฺโถฯ ธมฺโม หิ โย สํกิเลสโต นิยฺยาติ, โส ‘‘นิยฺยานิโก’’ติ วุตฺโตฯ ธมฺเม นิยฺยนฺเต ตํสมงฺคีปุคฺคโล นิยฺยานิโกติ โวหริโต โหตีติ ตสฺส ปฏิกฺขิปนฺโต ‘‘โส น นิยฺยาตี’’ติ อาหฯ กถํ ปน เทสนาธมฺโม นิยฺยาตีติ วุจฺจติ? นิยฺยานตฺถสมาธานโต, โส อเภโทปจาเรน ‘‘นิยฺยาตี’’ติ วุตฺโตฯ อถ วา ‘‘ธมฺโม เทสิโต’’ติ อริยธมฺมสฺส อธิปฺเปตตฺตา น โกจิ วิโรโธฯ

อุสภสฺส อิทนฺติ อาสภํ, อสนฺตสนฏฺเฐน อาสภํ วิยาติ อาสภํ, เสฏฺฐฏฺฐานํ สพฺพญฺญุตํฯ อาสภฏฺฐานฏฺฐายิตาย อาสภา นาม ปุพฺพพุทฺธาฯ สพฺพญฺญุตปฏิชานนวเสน อภิมุขํ คจฺฉนฺติ, จตสฺโส วา ปริสา อุปสงฺกมนฺตีติ อาสภาฯ จตสฺโสปิ หิ ปริสา พุทฺธาภิมุขา เอวํ ติฏฺฐนฺติ, น ติฏฺฐนฺติ ปรมฺมุขาฯ อิทมฺปีติ ‘‘อุสโภ’’ติ อิทมฺปิ ปทํฯ ตสฺสาติ นิสภสฺสฯ เยสํ พลุปฺปาทาวฏฺฐานานํ วเสน อุสภสฺส อาสภณฺฐานํ อิจฺฉิตํ, ตโต สาติสยานํ เอว เตสํ วเสน อาสภณฺฐานํ โหตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยํ กิญฺจิ โลเก อุปมํ นาม พุทฺธคุณานํ นิทสฺสนภาเวน วุจฺจติ, สพฺพํ ตํ นิหีนเมวฯ ติฏฺฐมาโน จาติ อติฏฺฐนฺโตปิ ติฏฺฐมาโน เอว ปฏิชานาติ นามฯ อุปคจฺฉตีติ อนุชานาติฯ

อฏฺฐ โข อิมาติ อิทํ เวสารชฺชญาณสฺส พลทสฺสนํฯ ยถา หิ พฺยตฺตํ ปริสํ อชฺโฌคาเหตฺวา วิญฺญูนํ จิตฺตํ อาราธนสมตฺถาย กถาย ธมฺมกถิกสฺส เฉกภาโว ปญฺญายติ, เอวํ อิมา อฏฺฐ ปริสา ปตฺวา สตฺถุ เวสารชฺชญาณสฺส พลํ ปากฏํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ปริสาสู’’ติฯ ขตฺติยปริสาติ ขตฺติยานํ สนฺนิปติตานํ สมูโหฯ เอส นโย สพฺพตฺถฯ มารปริสาติ มารกายิกานํ สนฺนิปติตานํ สมูโหฯ มารสทิสานํ มารานํ ปริสาติ มารปริสาฯ สพฺพา เจตา ปริสา อุคฺคฏฺฐานทสฺสนวเสน คหิตาฯ มนุสฺสา หิ ‘‘เอตฺถ ราชา นิสินฺโน’’ติ วุตฺเต ปกติวจนมฺปิ วตฺตุํ น สกฺโกนฺติ, กจฺเฉหิ เสทา มุจฺจนฺติ, เอวํ อุคฺคา ขตฺติยปริสา, พฺราหฺมณา ตีสุ เวเทสุ กุสลา โหนฺติ, คหปตโย นานาโวหาเรสุ จ อกฺขรจินฺตาย จ กุสลา, สมณา สกวาทปรวาเทสุ กุสลา, เตสํ มชฺเฌ ธมฺมกถากถนํ นาม อติวิย ภาริยํฯ เทวานํ อุคฺคภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ อมนุสฺโสติ หิ วุตฺตมตฺเต มนุสฺสานํ สกลสรีรํ กมฺปติ, เตสํ รูปํ ทิสฺวาปิ สทฺทํ สุตฺวาปิ สตฺตา วิสญฺญิตาปิ โหนฺติฯ เอวํ อมนุสฺสปริสา อุคฺคาฯ อิติ เจตา ปริสา อุคฺคฏฺฐานทสฺสนวเสน วุตฺตาฯ กสฺมา ปเนตฺถ ยามาทิปริสา น คหิตาติ? ภุสํ กามาภิคิทฺธตาย โยนิโสมนสิการวิรหโตฯ ยามาทโย หิ อุฬารุฬาเร กาเม ปฏิเสวนฺตา ตตฺถาภิคิทฺธตาย ธมฺมสฺสวนาย สภาเวน จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทนฺติ, มหาโพธิสตฺตานํ ปน พุทฺธานญฺจ อานุภาเวน อากฑฺฒิยมานา กทาจิ เนสํ ปยิรุปาสนาทีนิ กโรนฺติ ตาทิเส มหาสมเยฯ เตเนว หิ วิมานวตฺถุเทสนาปิ ตํนิมิตฺตา พหุลา นาโหสิฯ เสฏฺฐนาทนฺติ เกนจิ อปฺปฏิหตภาเวน อุตฺตมนาทํฯ อภีตนาทนฺติ เวสารชฺชโยคโต กุโตจิ นิพฺภยนาทํฯ สีหนาทสุตฺเตนาติ ขนฺธิยวคฺเค อาคเตน สีหนาทสุตฺเตนฯ สหนโตติ ขมนโตฯ หนนโตติ วิธมนโต วิทฺธํสนโตฯ ยถา วาติอาทิ ‘‘สีหนาทสทิสํ วา นาทํ นทตี’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตสฺส อตฺถสฺส วิญฺญาปนํฯ

เอตนฺติ ‘‘พฺรหฺมจกฺก’’นฺติ เอตํ ปทํฯ ปญฺญาปภาวิตนฺติ จิรกาลปริภาวิตาย ปารมิตาปญฺญาย วิปสฺสนาปญฺญาย จ อุปฺปาทิตํฯ กรุณาปภาวิตนฺติ ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินยปฺปวตฺตาย มหากรุณาย อุปฺปาทิตํฯ

ยถา อภินิกฺขมนโต ปภุติ มหาโพธิสตฺตานํ อริยมคฺคาธิคมนวิโรธินี ปฏิปตฺติ นตฺถิ, เอวํ ตุสิตภวนโต นิยตภาวาปตฺติโต จ ปฏฺฐายาติ ทุติยตติยนยา จ คหิตาฯ ผลกฺขเณติ อคฺคผลกฺขเณฯ ปฏิเวธนิฏฺฐตฺตา อรหตฺตมคฺคญาณํ วชิรูปมตาเยว สาติสโย ปฏิเวโธติ ‘‘ผลกฺขเณ อุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ เตน ปฏิลทฺธสฺสปิ เทสนาญาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติ ปรสฺส พุชฺฌนมตฺเตน โหตีติ ‘‘อญฺญาสิโกณฺฑญฺญสฺส โสตาปตฺติ…เป.… ผลกฺขเณ ปวตฺตนํ นามา’’ติ วุตฺตํฯ ตโต ปรํ ปน ยาว ปรินิพฺพานา เทสนาญาณปฺปวตฺติ, ตสฺเสว ปวตฺติตสฺส ธมฺมจกฺกสฺส ฐานนฺติ เวทิตพฺพํ ปวตฺติตจกฺกสฺส จกฺกวตฺติโน จกฺกรตนสฺส ฐานํ วิยฯ อุภยมฺปีติ ปิ-สทฺเทน โลกิยเทสนาญาณสฺส อิตเรน อนญฺญสาธารณตาวเสน สมานตํ สมฺปิณฺเฑติฯ อุรสิ ชาตตาย อุรโส สมฺภูตนฺติ โอรสํ ญาณํฯ

อิติ รูปนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อนวเสสโต รูปสฺส สรูปนิทสฺสนตฺโถติ ตสฺส ‘‘อิทํ รูป’’นฺติ เอเตน สาธารณโต จ สรูปนิทสฺสนมาหฯ เอตฺตกํ รูปนฺติ เอเตน อนวเสสโต ‘‘อิโต อุทฺธํ รูปํ นตฺถี’’ติ นิมิตฺตสฺส อญฺญสฺส อภาวํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘รุปฺปนสภาวญฺเจวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รุปฺปนํ สีตาทิวิโรธิปจฺจยสมวาเย วิสทิสุปฺปตฺติฯ อาทิ-สทฺเทน อชฺฌตฺติกพาหิราทิเภทํ สงฺคณฺหาติฯ ลกฺขณ…เป.… วเสนาติ กกฺขฬตฺตาทิลกฺขณวเสน สนฺธารณาทิรสวเสน สมฺปฏิจฺฉนาทิปจฺจุปฏฺฐานวเสน ภูตตฺตยาทิปทฏฺฐานวเสน จฯ เอวํ ปริคฺคหิตสฺสาติ เอวํ สาธารณโต จ ลกฺขณาทิโต จ ปริคฺคหิตสฺสฯ อวิชฺชาสมุทยาติ อวิชฺชาย อุปฺปาทา, อตฺถิภาวาติ อตฺโถฯ นิโรธวิโรธี หิ อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา นิโรเธ อสติ อตฺถิภาโว โหติ, ตสฺมา ปุริมภเว สิทฺธาย อวิชฺชาย สติ อิมสฺมิํ ภเว รูปสฺส สมุทโย รูปสฺส อุปฺปาโท โหตีติ อตฺโถฯ ตณฺหาสมุทยา กมฺมสมุทยาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อวิชฺชาทีหิ จ ตีหิ อตีตกาลิกตฺตา เตสํ สหการีการณภูตํ อุปาทานมฺปิ คหิตเมวาติ เวทิตพฺพํฯ ปวตฺติปจฺจเยสุ กพฬีการอาหารสฺส พลวตาย, โส เอว คหิโต, ‘‘อาหารสมุทยา’’ติ ปน คหิเตน ปวตฺติปจฺจยตามตฺเตน อุตุจิตฺตานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ ทฺวาทสสมุฏฺฐานิกํ รูปสฺส ปจฺจยโต ทสฺสนมฺปิ ภวิตพฺพเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

นิพฺพตฺติลกฺขณนฺติอาทินา กาลวเสน อุทยทสฺสนมาหฯ ตตฺถ ภูตวเสน มคฺเค อุทยํ ปสฺสิตฺวา ฐิโต อิธ สนฺตติวเสน อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ อคฺคมคฺคญาเณน อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธโต อนาคตสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ ปจฺจยาภาเว อภาวโตฯ ปจฺจยนิโรเธนาติ อวิชฺชาสงฺขาตสฺส ปจฺจยสฺส นิโรธภาเวนฯ ตณฺหานิโรธาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ อาหารนิโรธาติ ปวตฺติปจฺจยสฺส กพฬีการาหารสฺส อภาวาฯ รูปนิโรธาติ ตํสมุฏฺฐานรูปสฺส อภาโว โหติฯ เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพํฯ วิปริณามลกฺขณนฺติ ภวกาลวเสน เหตุทฺวยทสฺสนํฯ ตสฺมา ตํ ปทฏฺฐานวเสน ปเคว ปสฺสิตฺวา ฐิโต อิธ สนฺตติวเสน ทิสฺวา อนุกฺกเมน ขณวเสน ปสฺสติฯ

อิติ เวทนาติอาทีสุปิ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สุขาทิเภทนฺติ สุขทุกฺขอทุกฺขมสุขาทิวิภาคํฯ รูปสญฺญาทิเภทนฺติ รูปสญฺญา, สทฺท… คนฺธ… รส… โผฏฺฐพฺพ … ธมฺมสญฺญาทิวิภาคํฯ ผสฺสาทิเภทนฺติ ผสฺสเจตนามนสิการาทิวิภาคํฯ ลกฺขณ…เป.… วเสนาติ อิฏฺฐานุภวนลกฺขณาทิลกฺขณวเสน อิฏฺฐาการสมฺโภครสาทิรสวเสน กายิกอสฺสาทาทิปจฺจุปฏฺฐานวเสน อิฏฺฐารมฺมณาทิปทฏฺฐานวเสนฯ ‘‘ผุฏฺโฐ เวเทติ, ผุฏฺโฐ สญฺชานาติ, ผุฏฺโฐ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. 4.93) วจนโต ตีสุ เวทนาทีสุ ขนฺเธสุ ผสฺสสมุทยาติ วตฺตพฺพํฯ วิญฺญาณปฺปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต วิญฺญาณกฺขนฺเธ นามรูปสมุทยาติ วตฺตพฺพํฯ เตสํเยว วเสนาติ ‘‘อวิชฺชานิโรโธ เวทนานิโรโธ’’ติอาทินา เตสํเยว อวิชฺชาทีนํ วเสน โยเชตพฺพํฯ

อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยตฺถงฺคมวเสน ติตฺถิยานํ อวิสโยปิ สปฺปเทโส สีหนาโท ทสฺสิโตฯ อิทานิ นิปฺปเทโส อนุโลมปฏิโลมวเสน สงฺเขปโต วิตฺถารโต ปจฺจยาการวิสโย อนญฺญสาธารโณ ทสฺสียตีติ อาห, ‘‘อยมฺปิ อปโร สีหนาโท’’ติฯ ตสฺสาติ ‘‘อิมสฺมิํ สตี’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยาฯ

เอตฺถ จ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุฌฺตี’’ติ อวิชฺชาทีนํ ภาเว สงฺขาราทีนํ ภาวสฺส, อวิชฺชาทีนํ นิโรเธ สงฺขาราทีนํ นิโรธสฺส กถเนน ปุริมสฺมิํ ปจฺจยลกฺขเณ นิยโม ทสฺสิโต ‘‘อิมสฺมิํ สติ เอว, นาสติ, อิมสฺส อุปฺปาทา เอว, นานุปฺปาทา, นิโรธา เอว, นานิโรธา’’ติฯ เตเนทํ ลกฺขณํ อนฺโตคธนิยมํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ นิโรโธติ จ อวิชฺชาทีนํ วิราคา วิคเมน อายติํ อนุปฺปาโท อปฺปวตฺติฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทิฯ นิโรธวิโรธี จ อุปฺปาโท, เยน โส อุปฺปาทนิโรธวิภาเคน วุตฺโต ‘‘อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติฯ เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘อสติ นิโรเธ อุปฺปาโท นาม, โส เจตฺถ อตฺถิภาโวติ วุจฺจตี’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ สติ อิทํ โหตี’’ติ อิทเมว หิ ลกฺขณํฯ ปริยายนฺตเรน ‘‘อิมสฺส อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺเตน ปเรน ปุริมํ วิเสสิตํ โหติฯ ตสฺมา น วตฺตมานํเยว สนฺธาย ‘‘อิมสฺมิํ สตี’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มคฺเคน อนิรุชฺฌนสภาวญฺจาติ วิญฺญายติฯ ยสฺมา จ ‘‘อิมสฺมิํ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี’’ติ ทฺวิธาปิ อุทฺทิฏฺฐสฺส ลกฺขณสฺส นิทฺเทสํ วทนฺเตน ภควตา ‘‘อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ’’ติอาทินา นิโรโธว วุตฺโต, ตสฺมา นตฺถิภาโวปิ นิโรโธ เอวาติ นตฺถิภาววิรุทฺโธ อตฺถิภาโว อนิโรโธติ ทสฺสิตํ โหติฯ เตน อนิโรธสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน อุปฺปาทํ วิเสเสติฯ ตโต อิธ น เกวลํ อตฺถิภาวมตฺตํ อุปฺปาโทติ อตฺโถ อธิปฺเปโต, อถ โข อนิโรธสงฺขาโต อตฺถิภาโว จาติ อยมตฺโถ วิภาวิโต โหติฯ เอวเมตํ ลกฺขณทฺวยวจนํ อญฺญมญฺญํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํฯ โก ปนายํ อนิโรโธ นาม, โย ‘‘อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท’’ติ จ วุตฺโตติ? อปฺปหีนภาโว จ อนิพฺพตฺติตผลภาเวน ผลุปฺปาทนารหตา จาติ อยเมตฺถ สงฺเขโปฯ วิตฺถาโร ปน ปรมตฺถทีปนิยํ อุทานฏฺฐกถายํ (อุทา. อฏฺฐ. 1)ฯ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ

ปญฺจกฺขนฺธวิภชนาทิวเสนาติ ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ ทฺวาทสปทิกสฺส ปจฺจยาการสฺส วิภชนวเสนฯ อิมสฺมิญฺหิ ทสพลสุตฺเต ธมฺมสฺส เทสิตากาโร ปญฺจกฺขนฺธปจฺจยาการมตฺโตฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺธปจฺจยาการธมฺโม’’ติฯ อาจริยมุฏฺฐิยา อกรเณน วิภูโต, โส ปน อตฺถโต จ สทฺทโต จ ปิหิโต เหฏฺฐามุขชาโต วา น โหตีติ อาห ‘‘อนิกุชฺชิโต’’ติฯ วิวโฏติ วิภาวิโตฯ

เตนาห ‘‘วิวริตฺวา ฐปิโต’’ติ ปกาสิโตติ ญาโณภาเสน โอภาสิโต อาทีปิโตติ อาห ‘‘ทีปิโต โชติโต’’ติฯ ตตฺถ ตตฺถ ฉินฺนภินฺนฏฺฐาเนฯ สิพฺพิตคณฺฐิตนฺติ วากํ คเหตฺวา สิพฺพิตํ, สิพฺพิตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺฐาเน วาเกน คณฺฐิตญฺจฯ ฉินฺนปิโลติกาภาเวน วิคตปิโลติโก ธมฺโม, ตสฺส ฉินฺนปิโลติกสฺส ปฏิโลมตา ฉินฺนภินฺนตาภาเวนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทิมาหฯ นิวาสนปารุปนํ ปริคฺคหณํฯ สยํ ปฏิภานํ กปฺเปตฺวาฯ วฑฺเฒนฺตา อตฺตโน สมยํฯ สมณกจวรนฺติ สมณเวสธารณวเสน สมณปฏิรูปตาย สมณานํ กจวรภูตํฯ อตฺตโน รูปปวตฺติยา กรณฺฑํ กุจฺฉิตํ ธุตฺตํ วาติ ปวตฺเตตีติ การณฺฑโว, ทุสฺสีโลฯ ตํ การณฺฑวํฯ นิทฺธมถาติ นีหรถฯ กสมฺพุนฺติ สมณกสฏํฯ อปกสฺสถาติ อปกฑฺฒถ นนฺติ อตฺโถฯ ปลาเปติ ปลาปสทิเสฯ ตถา หิ ตณฺฑุลสารรหิโต ธญฺญปฏิรูปโก ถุสมตฺตโก ปลาโปติ วุจฺจติ, เอวํ สีลาทิสารรหิโต สมณปฏิรูปโก ปลาโป วิยาติ ปลาโป, ทุสฺสีโลฯ เต ปลาเปฯ วาเหถาติ อปเนถฯ ปติสฺสตาติ พาฬฺหสติตาย ปติสฺสตา โหถาติฯ

สทฺธาย ปพฺพชิเตนาติ ราชูปทฺทวาทีหิ อนุปทฺทุเตน ‘‘เอวญฺหิ ตํ โอติณฺณํ ชาติอาทิสํสารภยํ วิชินิสฺสามี’’ติ วฏฺฏนิสฺสรณตฺถํ อาคตาย สทฺธาย วเสน ปพฺพชิเตนฯ อาจารกุลปุตฺโตติ อาจาเรน อภิชาโตฯ เตนาห ‘‘ยโต กุโตจี’’ติอาทิฯ ชาติกุลปุตฺโตติ ชาติสมฺปตฺติยา อภิชาโตฯ วิญฺญุปฺปสตฺถานิ องฺคานิ สมฺมาปธานิยงฺคภาเวน, กาเย จ ชีวิเต จ นิรเปกฺขภาเวน วีริยํ อารภนฺตสฺส ตถาปวตฺตวีริยวเสน ‘‘ตโจ เอกํ องฺค’’นฺติ วุตฺตํฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ นวสุ ฐาเนสุ สมาธาตพฺพนฺติ ‘‘กาลวเสน ปญฺจสุ, อิริยาปถวเสน จตูสู’’ติ เอวํ นวสุ ฐาเนสุ วีริยํ สมาธาตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพํฯ

โส ทุกฺขํ วิหรตีติ กุสีตปุคฺคโล นิยฺยานิกสาสเน วีริยารมฺภสฺส อกรเณน สามญฺญตฺถสฺส อนุปฺปตฺติยา ทุกฺขํ วิหรติฯ สกํ วา อตฺถํ สทตฺถํ ก-การสฺส ท-การํ กตฺวา ฯ กุสีตสฺส อตฺถปริหายนํ มูลโต ปฏฺฐาย ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ทฺวารานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิสชฺชาวเสน ปีฐมทฺทนโต ปีฐมทฺทโน, นิรสฺสนวจนํ ตสฺส, กสฺสจิปตฺถสฺส อธารณโต เกวลํ ปีฐภารภูโตติ อธิปฺปาโยฯ

อญฺญตฺถ ปน ‘‘มขมทฺทโน’’ติ วุจฺจติ, ตตฺถ ทานมิจฺฉาย ปเรสํ มขํ ปสฺสนฺโตติ อตฺโถฯ ลณฺฑปูรโกติ กุจฺฉิปูรํ ภุญฺชิตฺวา วจฺจกุฏิปูรโกฯ

‘‘อารทฺธวีริโย’’ติอาทีสุ ‘‘กุสีโต ปุคฺคโล’’ติ เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ, อาสีสาย วเสน โถมิโตฯ อารทฺธวีริเยติ ปคฺคหิตวีริเยฯ ปหิตตฺเตติ นิพฺพานํ ปติเปสิตจิตฺเตฯ เอเตน สาวกานํ สมฺมาปฏิปตฺติํ สตฺถุวนฺทนานิสํสญฺจ ทสฺเสสิฯ

หีเนนาติ วฏฺฏนิสฺสิเตน ธมฺเมนฯ เตนาห ‘‘หีนาย สทฺธายา’’ติอาทิฯ อคฺเคนาติ เสฏฺเฐน วิวฏฺฏนิสฺสิเตน ธมฺเมน, อีสกมฺปิ กตกาลุสิยวิคตฏฺเฐน มณฺฑฏฺเฐน จ ปสนฺนมฺปิ สุราทิ น ปาตพฺพํฯ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธลกฺขณํ สาสนํฯ ปสนฺนํ วิคตโทสมลตฺตา ปสาทนิยตฺตา จฯ ปาตพฺพญฺจ ปตฺเตน วิย สุเขน ปริภุญฺชิตพฺพโต ทุจฺจริตสพฺพกิเลสกสาวมลปงฺกโทสรหิตตฺตา จฯ

มณฺฑภูตา โพธิปกฺขิยธมฺมเทสนาปิ เทสนามณฺโฑฯ ตสฺส เอกสฺเสว ปน เทสนามณฺฑสฺส ปฏิคฺคาหกา สุปฺปฏิปนฺนา โทสรหิตา จตสฺโส ปริสา ปฏิคฺคหมณฺโฑฯ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตคฺคติกตฺตา สกโลปิ โพธิปกฺขิยธมฺมราสิ พฺรหฺมจริยมณฺโฑฯ เตนาห ‘‘กตโม เทสนามณฺโฑ’’ติอาทิฯ ตตฺถ วิญฺญาตาโรติ สจฺจานํ อภิสเมตาวิโนฯ ตถา หิ อาทิโต ‘‘จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาเค ‘‘อตฺถิ อยํ โลโก’’ติอาทินา อิธโลกปรโลกคตสมฺโมสวิคเมน ปวตฺโต อธิโมกฺโขว อธิโมกฺขมณฺโฑฯ ฉฑฺเฑตฺวา สมุจฺเฉทวเสน วิชหิตฺวาฯ จตุภูมกสฺส สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺเฑน มณฺฑภูตํ อธิโมกฺขํฯ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชกสฏ’’นฺติอาทิํ ปาฬิเสสํ สงฺคณฺหาติฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ สาสเน, ‘‘มณฺฑสฺมิ’’นฺติ วา วจเนฯ การณวจนํ, เตน ‘‘สตฺถา สมฺมุขีภูโต’’ติ สมฺมุขภาวนาโยโค นิราสงฺกผลาวโหติ ทสฺเสติฯ เตนาห ‘‘อสมฺมุขา’’ติอาทิฯ ปมาณนฺติ อนุรูปํ เภสชฺชสฺส ปมาณํฯ อุคฺคมนนฺติ เภสชฺชสฺส วมนํ วิเรจนํ, ตสฺส วา วเสน โทสธาตูนํ วมนํ วิเรจนํฯ

เอวเมวาติ ยถา เภสชฺชมณฺฑํ เวชฺชสมฺมุขา นิราสงฺกา ปิวนฺติ, เอวเมว ‘‘สตฺถา สมฺมุขีภูโต’’ติ นิราสงฺกา วีริยํ กตฺวา, มณฺฑเปยฺย สาสนํ ปิวถาติ โยชนาฯ อภิญฺญาสมาปตฺติปฏิลาเภน สานิสํสาฯ มคฺคผลาธิคมเนน สวฑฺฒิ ปรตฺถนฺติ อตฺตโน ทิฏฺฐานุคติอาปตฺติยา, ตถา สมฺมาปฏิปชฺชนฺตานํ ปเรสํ อตฺถนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

ทุติยทสพลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปนิสสุตฺตวณฺณนา

[23] ชานโต ปสฺสโตติ เอตฺถ ทสฺสนํ ปญฺญาจกฺขุนาว ทสฺสนํ อธิปฺเปตํ, น มํสจกฺขุนาติ อาห ‘‘ทฺเวปิ ปทานิ เอกตฺถานี’’ติฯ เอวํ สนฺเตปีติ ปททฺวยสฺส เอกตฺถตฺเตปิ ญาณลกฺขณญาณปฺปภาววิสยสฺสฺส ตถาทสฺสนภาวาวิโรธนาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ชานนลกฺขณญฺหิ ญาณ’’นฺติอาทิฯ ญาณปฺปภาวนฺติ ญาณานุภาเวน ญาณกิจฺจวิสโยภาสนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ญาเณน วิวฏฺเฏ ธมฺเม ปสฺสตี’’ติฯ ชานโต ปสฺสโตติ จ ชานนทสฺสนมุเขน ปุคฺคลาธิฏฺฐานา เทสนา ปวตฺตาติ อาห – ‘‘ญาณลกฺขณํ อุปาทายา’’ติอาทิฯ ชานโตติ วา ปุพฺพภาคญาเณน ชานโต, อปรภาเคน ญาเณน ปสฺสโตฯ ชานโตติ วา วตฺวา น ชานนํ อนุสฺสวาการปริวิตกฺกมตฺตวเสน อิธาธิปฺเปตํ, อถ โข รูปานิ วิย จกฺขุวิญฺญาเณน รูปาทีนิ เตสญฺจ สมุทยาทิเก ปจฺจกฺเข กตฺวา ทสฺสนนฺติ วิภาเวตุํ ‘‘ปสฺสโต’’ติ วุตฺตนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถฯ

อาสวานํ ขยนฺติ อาสวานํ อจฺจนฺตปฺปหานํฯ โส ปน เตสํ อนุปฺปาทนิโรโธ สพฺเพน สพฺพํ อภาโว เอวาติ อาห ‘‘อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโว’’ติฯ อาสวกฺขยสทฺทสฺส ขีณาการาทีสุ อาคตฏฺฐานํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสวานํ ขยา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุชุมคฺคานุสาริโนติ กิเลสวงฺกกายวงฺกาทีนํ ปหาเนน อุชุภูเต สวิปสฺสนาเหฏฺฐิมมคฺคธมฺเม อนุสฺสรนฺตสฺสฯ ยเทว หิสฺส ปริกฺขีณํฯ ขยสฺมิํ ปฐมํ ญาณํ ‘‘ตโต อญฺญา อนนฺตรา’’ติ ขยสงฺขาเต อคฺคมคฺเค ตปฺปริยาปนฺนเมว ญาณํ ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ตทนนฺตรํ ปน อญฺญา อรหตฺตนฺติฯ