เอตฺถ จ อุปฺปนฺนนิโรธกถนโต สสฺสตตํ, นิรุชฺฌนฺตานํ อสติ นิพฺพานปฺปตฺติยํ ยถาปจฺจยํ ปุนูปคมนกถนโต อุจฺเฉทตญฺจ อนุปคมฺม มชฺฌิเมน ภควา ธมฺมํ เทเสติ อิทปฺปจฺจยตานเยนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เอเต…เป.… อนฺเต’’ติอาทิฯ

กจฺจานโคตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา

[16] นิพฺพินฺทนตฺถายาติ นิพฺพิทานุปสฺสนาปฏิลาภายฯ สา หิ ชรามรณสีเสน วุตฺเตสุ สงฺขตธมฺเมสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตติฯ วิรชฺชนตฺถายาติ วิราคานุปสฺสนาปฏิลาภายฯ สีลโต ปฏฺฐายาติ วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีลสมาทานโต ปฏฺฐายฯ โสตาปตฺติยงฺเคหิ สมนฺนาคโต วิวฏฺฏสนฺนิสฺสิตสีเล ปติฏฺฐิโต อุปาสโกปิ ปเคว จตุปาริสุทฺธิสีเล ปติฏฺฐิโต ภิกฺขุ สมฺมาปฏิปนฺโน นามฯ เตนาห ‘‘ยาว อรหตฺตมคฺคา ปฏิปนฺโนติ เวทิตพฺโพ’’ติฯ นิพฺพานธมฺมสฺสาติ นิพฺพานาวหสฺส อริยสฺส มคฺคสฺสฯ อนุรูปสภาวภูตนฺติ นิพฺพานาธิคมสฺส อนุจฺฉวิกสภาวภูตํฯ นิพฺพิทาติ อิมินา วุฏฺฐานคามินิปริโยสานํ วิปสฺสนํ วทติฯ วิราคา นิโรธาติ ปททฺวเยน อริยมคฺคํ, อิตเรน ผลํฯ เอตฺถาติ อิมสฺมิํ สุตฺเตฯ เอเกน นเยนาติ ปฐเมน นเยนฯ ตตฺถ หิ ภควา เตน ภิกฺขุนา ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ตํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา วิสฺสชฺเชสิฯ โย หิ วิปสฺสนํ มคฺคํ อนุปาทาวิมุตฺติํ ปาเปตฺวา กเถตุํ สกฺโกติ, โส เอกนฺตธมฺมกถิโกฯ เตนาห ‘‘ธมฺมกถิกสฺส ปุจฺฉา กถิตา’’ติฯ ทฺวีหีติ ทุติยตติยนเยหิฯ ตนฺติ ปุจฺฉํฯ วิเสเสตฺวาติ วิสิฏฺฐํ กตฺวาฯ ยถาปุจฺฉิตมตฺตเมว อกเถตฺวา อปุจฺฉิตมฺปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติํ อนุปาทาย วิมุตฺติสงฺขาตํ วิเสสํ ปาเปตฺวาฯ ภควา หิ อปฺปํ ยาจิโต พหุํ เทนฺโต อุฬารปุริโส วิย ธมฺมกถิกลกฺขณํ ปุจฺฉิโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน ตญฺเจว ตโต จ อุตฺตริํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติํ อนุปาทาวิมุตฺตญฺจ วิสฺสชฺเชสิฯ ตตฺถ ‘‘นิพฺพิทาย…เป.… ธมฺมํ เทเสตี’’ติ อิมินา ธมฺมเทสนํ วาสนาภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ ‘‘นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหตี’’ติ อิมินา นิพฺเพธภาคิยํ, ‘‘อนุปาทาวิมุตฺโต โหตี’’ติ อิมินา เทสนํ อเสกฺขภาคิยํ กตฺวา ทสฺเสสิฯ เตนาห ‘‘เสกฺขาเสกฺขภูมิโย นิทฺทิฏฺฐา’’ติฯ

ธมฺมกถิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[17] ลิงฺเคน อเจลโกติ ปพฺพชิตลิงฺเคน อเจลโกฯ เตน อเจลกจรเณน อเจโล, น นิจฺเจลตามตฺเตนาติ ทสฺเสติฯ นาเมนาติ โคตฺตนาเมน กสฺสโปติฯ เทเสติ ปเวเทติ สํสยวิคมนํ เอเตนาติ เทโส, นิจฺฉยเหตูติ อาห ‘‘กิญฺจิเทว เทส’’นฺติอาทิฯ โส หิ สํสยวิคมนํ กโรตีติ การณํฯ โอกาสนฺติ อวสํสนฺทนปเทสํฯ เตนาห ‘‘ขณํ กาล’’นฺติฯ อนฺตรฆรํ อนฺโตนิเวสนํฯ อนฺตเร ฆรานิ เอตสฺสาติ อนฺตรฆรํ, อนฺโตคาโมฯ ยทากงฺขสีติ ยํ อากงฺขสิฯ อิติ ภควา สพฺพญฺญุปวารณาย ปวาเรติฯ เตนาห ‘‘ยํ อิจฺฉสี’’ติฯ ยทากงฺขสีติ ยํ อากงฺขสิ, กสฺสป, ติกฺขตฺตุํ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ ปุจฺฉสิ, ยํ อากงฺขสิ, ตเมว ปุจฺฉาติ อตฺโถฯ

‘‘ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตติยมฺปิ โข’’ติอาทินา ปาเฐน ภวิตพฺพํฯ โส ปน นยวเสน สํขิตฺโตติ ทฏฺฐพฺโพฯ เยน การเณน ภควา อเจลกสฺส ติกฺขตฺตุํ ยาจาเปตฺวา จสฺส ปญฺหํ กเถสิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ คารวชนนตฺถํ ยาวตติยํ ปฏิกฺขิปิ ตญฺจ ธมฺมสฺส สุสฺสูสายฯ ธมฺมครุกา หิ พุทฺธา ภควนฺโตฯ สตฺตานํ ญาณปริปากํ อาคมยมาโน ยาวตติยํ ยาจาเปตีติ วิภตฺติวิปริณามวเสน สาธารณโต ปทํ โยเชตฺวา ปุน ‘‘เอตฺตเกน กาเลนา’’ติ กสฺสปสฺส วเสน โยเชตพฺพํฯ

มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ ภณีติ ปุนวจนวเสน กิริยาปทํ วทติฯ มา เอวํ ภณิ, กเถสีติ อตฺโถฯ ‘‘อิติ ภควา อโวจา’’ติ ปน สงฺคีติการวจนํฯ สยํกตํ ทุกฺขนฺติ ปุริสสฺส อุปฺปชฺชมานทุกฺขํ, เตน กตํ นาม ตสฺส การณสฺส ปุพฺเพ เตเนว กมฺมสฺส อุปจิตตฺตาติ อยํ นโย อนวชฺโชฯ ทิฏฺฐิคติโก ปน ปญฺจกฺขนฺธวินิมุตฺตํ นิจฺจํ การกเวทกลกฺขณํ อตฺตานํ ปริกปฺเปตฺวา ตสฺส วเสน ‘‘สยํกตํ ทุกฺข’’นฺติ ปุจฺฉตีติ ภควา ‘‘มา เหว’’นฺติ อโวจ, เตนาห ‘‘สยํกตํ ทุกฺขนฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติอาทิฯ