เมนู

5-10. สิขีสุตฺตาทิวณฺณนา

[5-10] เอวํ โยเชตฺวาติ ‘‘สิขิสฺสปี’’ติอาทินา สมุจฺจยวเสน เอวํ น โยเชตฺวาฯ กสฺมาติอาทินา ตตฺถ การณํ วทติฯ เอกาสเน อเทสิตตฺตาติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘นานาฐาเนสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยทิปิ ตานิ วิสุํ วิสุํ วุตฺตภาเวน เทสิตานิ, อตฺถวณฺณนา ปน เอกสทิสา ตทตฺถสฺส อภินฺนตฺตาฯ ‘‘พุทฺธา ชาตา’’ติ น อญฺโญ อาจิกฺขตีติ โยชนาฯ น หิ มหาโพธิสตฺตานํ ปจฺฉิมภเว ปโรปเทเสน ปโยชนํ อตฺถิฯ คตมคฺเคเนวาติ ปฏิปตฺติคมเนน คตมคฺเคเนว ปจฺฉิมมหาโพธิสตฺตา คจฺฉนฺติ, อยเมตฺถ ธมฺมตาฯ คจฺฉนฺตีติ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ ปติฏฺฐิตจิตฺตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ยาถาวโต ภาเวตฺวา สมฺมาสมฺโพธิยา อภิสมฺพุชฺฌนวเสน ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถฯ ยถา ปน เตสํ ปฐมวิปสฺสนาภินิเวโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโพธิสตฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ พุทฺธภาวานํ วิปสฺสนา, พุทฺธตฺถาย วา วิปสฺสนา พุทฺธวิปสฺสนา

สิขีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

พุทฺธวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อาหารวคฺโค

1. อาหารสุตฺตวณฺณนา

[11] อาหรนฺตีติ อาเนนฺติ อุปฺปาเทนฺติ, อุปตฺถมฺเภนฺตีติ อตฺโถฯ นิพฺพตฺตาติ ปสุตาฯ ภูตา นาม ยสฺมา ตโต ปฏฺฐาย โลเก ชาตโวหาโร ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปน ปฏฺฐาย ยาว มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺโต, ตาว สมฺภเวสิโน, เอส ตาว คพฺภเสยฺยเกสุ ภูตสมฺภเวสิวิภาโค, อิตเรสุ ปน ปฐมจิตฺตาทิวเสน วุตฺโตฯ สมฺภว-สทฺโท เจตฺถ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน ปสูติปริยาโย, อิตเรสํ วเสน อุปฺปตฺติปริยาโยฯ ปฐมจิตฺตปฐมอิริยาปถกฺขเณสุ หิ เต สมฺภวํ อุปฺปตฺติํ เอสนฺติ อุปคจฺฉนฺติ นาม, น ตาว ภูตา อุปปตฺติยา น สุปฺปติฏฺฐิตตฺตา, ภูตา เอว สพฺพโส ภเวสนาย สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ น ปุน ภวิสฺสนฺตีติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสติฯ โย จ ‘‘กาลฆโส ภูโต’’ติอาทีสุ ภูต-สทฺทสฺส ขีณาสววาจิตา ทฏฺฐพฺพาฯ วา-สทฺโท เจตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ ‘‘อคฺคินา วา อุทเกน วา’’ติอาทีสุ วิยฯ

ยถาสกํ ปจฺจยภาเวน อตฺตภาวสฺส ปฐปนเมเวตฺถ อาหาเรหิ กาตพฺพอนุคฺคโห โหตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วจนเภโท…เป.… เอโก เยวา’’ติฯ สตฺตสฺส อุปฺปนฺนธมฺมานนฺติ สตฺตสฺส สนฺตาเน อุปฺปนฺนธมฺมานํฯ ยถา ‘‘วสฺสสตํ ติฏฺฐตี’’ติ วุตฺเต อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ, เอวํ ฐิติยาติ อนุปฺปพนฺธวเสน ปวตฺติยาติ อตฺโถ, สา ปน อวิจฺเฉโทติ อาห ‘‘อวิจฺเฉทายา’’ติฯ อนุปฺปพนฺธธมฺมุปฺปตฺติยา สตฺตสนฺตาโน อนุคฺคหิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนานํ อุปฺปาทายา’’ติฯ เอตานีติ ฐิติอนุคฺคหปทานิฯ อุภยตฺถ ทฏฺฐพฺพานิ น ยถาสมฺพนฺธโตฯ

วตฺถุคตา โอชา วตฺถุ วิย เตน สทฺธิํ อชฺโฌหริตพฺพตํ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘อชฺโฌหริตพฺพโก อาหาโร’’ติ, นิพฺพตฺติตโอชํ ปน สนฺธาย ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร โอชฏฺฐมกรูปานิ อาหรตี’’ติ วกฺขติฯ โอฬาริกตา อปฺโปชตาย น วตฺถุโน ถูลตาย กถินตาย วา, ตสฺมา ยสฺมิํ วตฺถุสฺมิํ ปริตฺตา โอชา โหติ, ตํ โอฬาริกํฯ สปฺปาทโย ทุกฺขุปฺปาทกตาย โอฬาริกา เวทิตพฺพาฯ วิสาณาทีนํ ติวสฺสฉฑฺฑิตานํ ปูติภูตตฺตา มุทุกตาติ วทนฺติฯ ตรจฺฉเขฬเตมิตตาย ปน ตถาภูตานํ เตสํ มุทุกตาฯ ธมฺมสภาโว เหสฯ สสานํ อาหาโร สุขุโม ตรุณติณสสฺสขาทนโตฯ สกุณานํ อาหาโร สุขุโม ติณพีชาทิขาทนโตฯ ปจฺจนฺตวาสีนํ อาหาโร สุขุโม มาสมุคฺคกุราทิโภชนตฺตาฯ เตสนฺติ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํฯ สุขุโมตฺเววาติ น กิญฺจิ อุปาทาย, อถ โข สุขุโมอิจฺเจว นิฏฺฐํ ปตฺโต ตโต ปรมสุขุมสฺส อภาวโตฯ

วตฺถุวเสน ปเนตฺถ อาหารสฺส โอฬาริกสุขุมตา วุตฺตา, สา จสฺส อปฺโปชมโหชตาหิ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมาหฯ ปริสฺสยนฺติ ขุทาวเสน อุปฺปนฺนํ วิหิํสํ สรีรทรถํฯ วิโนเทตีติ วตฺถุ ตสฺส วิโนทนมตฺตํ กโรติฯ น ปน สกฺโกติ ปาเลตุนฺติ สรีรํ ยาเปตุํ นปฺปโหติ นิโรชตฺตาฯ น สกฺโกติ ปริสฺสยํ วิโนเทตุํ อามาสยสฺส อปูรณโตฯ

ฉพฺพิโธปีติ อิมินา กสฺสจิ ผสฺสสฺส อนวเสสิตพฺพตมาหฯ เทสนกฺกเมเนเวตฺถ ผสฺสาทีนํ ทุติยาทิตา, น อญฺเญน การเณนาติ อาห ‘‘เทสนานโย เอว เจสา’’ติอาทิฯ

มนโส สญฺเจตนา น สตฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ มโนคหณํ ยถา ‘‘จิตฺตสฺส ฐิติ, เจโตวิมุตฺติ จา’’ติ อาห ‘‘มโนสญฺเจตนาติ เจตนาวา’’ติฯ จิตฺตนฺติ ยํ กิญฺจิ จิตฺตเมวฯ เอกราสิํ กตฺวาติ เอกชฺฌํ คเหตฺวา วิภาคํ อกตฺวา, สามญฺเญน คหิตาติ อตฺโถฯ ตตฺถ ลพฺภมานํ อุปาทิณฺณกาทิวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาหารตฺถํ น สาเธนฺตีติ ตาทิสสฺส อาหารสฺส อนาหรณโตฯ ตทาปีติ ภิชฺชิตฺวา วิคตกาเลปิฯ อุปาทิณฺณกาหาโรติ วุจฺจนฺตีติ เกจิฯ อิทํ ปน อาจริยานํ น รุจฺจติ ตทา อุปาทิณฺณกรูปสฺเสว อภาวโตฯ ปฏิสนฺธิจิตฺเตเนว สหชาตาติ ลกฺขณวจนเมตํ, สพฺพายปิ กมฺมชรูปปริยาปนฺนาย โอชาย อตฺถิภาวสฺส อวิจฺเฉทปฺปวตฺติสมฺภวทสฺสนตฺโถฯ สตฺตมาติ อุปฺปนฺนทิวสโต ปฏฺฐาย ยาว สตฺตมทิวสาปิฯ รูปสนฺตติํ ปาเลติ ปเวณิฆฏนวเสนฯ อยเมวาติ กมฺมชโอชาฯ กมฺมชโอชํ ปน ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนโอชา อกมฺมชตฺตา อนุปาทิณฺณอาหาโรตฺเวว เวทิตพฺโพฯ อนุปาทิณฺณกา ผสฺสาทโย เวทิตพฺพาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ โลกุตฺตรา ผสฺสาทโย กถนฺติ อาห ‘‘โลกุตฺตรา ปน รุฬฺหีวเสน กถิตา’’ติฯ ยสฺมา เตสํ กุสลานํ อุเปตปริยาโย นตฺถิ, ตสฺมา วิปากานํ อุปาทิณฺณปริยาโย นตฺเถวาติ อนุปาทิณฺณปริยาโยปิ รุฬฺหีวเสน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพฯ

ปุพฺเพ ‘‘อาหาราติ ปจฺจยา’’ติ วุตฺตตฺตา ยทิ ปจฺจยฏฺโฐ อาหารฏฺโฐติอาทินา โจเทติ, อถ กสฺมา อิเม เอว จตฺตาโร วุตฺตาติ อถ กสฺมา จตฺตาโรว วุตฺตาฯ อิเม เอว จ วุตฺตาติ โยชนาฯ วิเสสปฺปจฺจยตฺตาติ เอเตน ยถา อญฺเญ ปจฺจยธมฺมา อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยาว โหนฺติ, อิเม ปน ตถา จ โหติ อญฺญถา จาติ สมาเนปิ ปจฺจยตฺเต อติเรกปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อาหาราติ วุตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตํ อติเรกปจฺจยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสปจฺจโย หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิเสสปฺปจฺจโย รูปกายสฺส กพฬีกาโร อาหาโร อุปถมฺภกภาวโตฯ เตนาห อฏฺฐกถายํ ‘‘รูปารูปานํ อุปถมฺภกตฺเตน อุปการกา จตฺตาโร อาหารา อาหารปจฺจโย’’ติ (วิสุทฺธิ. 2.608; ปฏฺฐา. อฏฺฐ. ปจฺจยุทฺเทสวณฺณนา)ฯ

อุปถมฺภกตฺตญฺหิ สตีปิ ชนกตฺเต อรูปีนํ อาหารานํ อาหารชรูปสมุฏฺฐานกรูปาหารสฺส จ โหติ, อสติ ปน อุปถมฺภกตฺเต อาหารานํ ชนกตฺตํ นตฺถีติ อุปถมฺภกตฺตํ ปธานํฯ ชนยมาโนปิ หิ อาหาโร อวิจฺเฉทวเสน อุปถมฺภยมาโน เอว ชเนตีติ อุปถมฺภกภาโว เอว อาหารภาโวฯ เวทนาย ผสฺโส วิเสสปจฺจโยฯ ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ วจนโต วิญฺญาณสฺส มโนสญฺเจตนาฯ ‘‘เจตนา ติวิธํ ภวํ ชเนตี’’ติ หิ วุตฺตํฯ ‘‘วิญฺญาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ ปน วจนโต นามรูปสฺส วิญฺญาณํ วิเสสปจฺจโยฯ น หิ โอกฺกนฺตวิญฺญาณาภาเว นามรูปสฺส อตฺถิ สมฺภโวฯ ยถาห ‘‘วิญฺญาณญฺจ หิ, อานนฺท, มาตุกุจฺฉิสฺมิํ น โอกฺกมิสฺสถ, อปิ นุ โข นามรูปํ มาตุกุจฺฉิสฺมิํ สมุจฺจิสฺสถา’’ติอาทิ (ที. นิ. 2.115)ฯ วุตฺตเมวตฺถํ สุตฺเตน สาเธตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอวํ ยทิปิ ปจฺจยตฺโถ อาหารตฺโถ, วิเสสปจฺจยตฺตา ปน อิเมว อาหาราติ วุตฺตาติ ตํ เนสํ วิเสสปจฺจยตํ อวิภาคโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘โก ปเนตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ มุเข ฐปิตมตฺโต เอว อสงฺขาทิโต, ตตฺตเกนาปิ อพฺภนฺตรสฺส อาหารสฺส ปจฺจโย โหติ เอวฯ เตนาห ‘‘อฏฺฐ รูปานิ สมุฏฺฐาเปตี’’ติฯ สุขเวทนาย หิโต สุขเวทนีโยฯ สพฺพถาปีติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิวเสนฯ ยตฺตกา ผสฺสสฺส ปการเภทา, เตสํ วเสน สพฺพปฺปกาโรปิ ผสฺสาหาโร ยถารหํ ติสฺโส เวทนา อาหรติ, อนาหารโก นตฺถิฯ

สพฺพถาปีติ อิธาปิ ผสฺสาหาเร วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ติสนฺตติวเสนาติ กายทสกํ ภาวทสกํ วตฺถุทสกนฺติ ติวิธสนฺตติวเสนฯ สหชาตาทิปจฺจยนเยนาติ สหชาตาทิปจฺจยวิธินาฯ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณญฺหิ อตฺตนา สหชาตนามสฺส สหชาตอญฺญมญฺญวิปากินฺทฺริยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหนฺโตเยว อาหารปจฺจยตาย ตํ อาหาเรติ วุตฺตํ, สหชาตรูเปสุ ปน วตฺถุโน สมฺปยุตฺตปจฺจยํ ฐเปตฺวา วิปฺปยุตฺตปจฺจเยน, เสสรูปานํ อญฺญมญฺญปจฺจยญฺจ ฐเปตฺวา อิตเรสํ ปจฺจยานํ วเสน โยชนา กาตพฺพาฯ ตานีติ นปุํสกนิทฺเทโส อนปุํสกานมฺปิ นปุํสเกหิ สห วจนโตฯ สาสวกุสลากุสลเจตนาว วุตฺตา วิเสสปจฺจยภาวทสฺสนํ เหตนฺติ, เตนาห ‘‘อวิเสเสน ปนา’’ติอาทิฯ

ปฏิสนฺธิวิญฺญาณเมว วุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ยถา ตสฺส ตสฺส ผลสฺส วิเสสโต ปจฺจยตาย เอเตสํ อาหารตฺโถ, เอวํ อวิเสสโตปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตํสมฺปยุตฺตตํสมุฏฺฐานธมฺมานนฺติ เตหิ ผสฺสาทีหิ สมฺปยุตฺตธมฺมานญฺเจว ตํสมุฏฺฐานรูปธมฺมานญฺจฯ ตตฺถ สมฺปยุตฺตคฺคหณํ ยถารหโต ทฏฺฐพฺพํ, สมุฏฺฐานคฺคหณํ ปน อวิเสสโตฯ

อุปตฺถมฺเภนฺโต อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ อุปตฺถมฺเภนฺโต เอว รูปํ สมุฏฺฐาเปติ, โอชฏฺฐมกสมุฏฺฐาปเนเนว ปนสฺส อุปถมฺภนกิจฺจสิทฺธิฯ ผุสนฺโตเยวาติ ผุสนกิจฺจํ กโรนฺโต เอวฯ อายูหมานาวาติ เจตยมานา เอว อภิสนฺทหนฺตี เอวฯ วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมว อาหารกิจฺจํ สาเธตีติ โยชนาฯ สพฺพตฺถ อาหารกิจฺจสาธนญฺจ เตสํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย อตฺตภาวสฺส ปวตฺตนเมวฯ กายฏฺฐปเนนาติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ กมฺมชาทิรูปํ กมฺมาทินาว ปวตฺตตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘กมฺมชนิโตปี’’ติอาทิฯ

อุปาทิณฺณรูปสนฺตติยา อุปตฺถมฺภเนเนว อุตุจิตฺตชรูปสนฺตตีนมฺปิ อุปตฺถมฺภนสิทฺธิ โหตีติ ‘‘ทฺวินฺนํ รูปสนฺตตีน’’นฺติ วุตฺตํฯ อุปตฺถมฺภนเมว สนฺธาย ‘‘อนุปาลโก หุตฺวา’’ติ จ วุตฺตํฯ รูปกายสฺส ฐิติเหตุตา หิ ยาปนา อนุปาลนาฯ สุขาทิวตฺถุภูตนฺติ สุขาทีนํ ปวตฺติฏฺฐานภูตํฯ อารมฺมณมฺปิ หิ วสติ เอตฺถ อารมฺมณกรณวเสน ตทารมฺมณา ธมฺมาติ วตฺถูติ วุจฺจติฯ ผุสนฺโตเยวาติ อิทํ ผสฺสสฺส ผุสนสภาวตฺตา วุตฺตํฯ น หิ ธมฺมานํ สภาเวน วินา ปวตฺติ อตฺถิ, เวทนาปวตฺติยา วินา สตฺตานํ สนฺธาวนตา นตฺถีติ อาห ‘‘สุขาทิ…เป.… โหตี’’ติฯ น เจตฺถ สญฺญีภวกถายํ อสญฺญีภโว ทสฺเสตพฺโพ, ตสฺสาปิ วา การณภูตเวทนาปวตฺติวเสเนว ฐิติยา เหตุโน อพฺยาปิตตฺตา, ตถา หิ ‘‘มโนสญฺเจตนา…เป.… ภวมูลนิปฺผาทนโต สตฺตานํ ฐิติยา โหตี’’ติ วุตฺตาฯ ตโต เอว วิญฺญาณํ วิชานนฺตเมวาติ อุปปตฺติปริกปฺปนวเสน วิชานนฺตเมวาติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ

จตฺตาริ ภยานิ ทฏฺฐพฺพานิ อาทีนววิภาวนโตฯ นิกนฺตีติ นิกามนา, รสตณฺหํ สนฺธาย วทติฯ สา หิ กพฬีกาเร อาหาเร พลวตี, เตเนเวตฺถ อวธารณํ กตํฯ

ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, นิกนฺติเยว ภยํ มหานตฺถเหตุโตฯ อุปคมนํ วิสยินฺทฺริยวิญฺญาเณสุ วิสยวิญฺญาเณสุ จ สงฺคติวเสน ปวตฺติ, ตํ เวทนาทิอุปฺปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํฯ อวธารเณ ปโยชนํ วุตฺตนยเมวฯ เสสทฺวเยปิ เอเสว นโยฯ อายูหนํ อภิสนฺทหนํ, สํวิธานนฺติปิ วทนฺติฯ ตํ ภวูปปตฺติเหตุตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํฯ อภินิปาโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน วิญฺญาณสฺส นิพฺพตฺติฯ โส ภวูปปตฺติเหตุกานํ สพฺเพสํ อนตฺถานํ มูลการณตาย ‘‘ภย’’นฺติ วุตฺตํฯ อิทานิ นิกนฺติอาทีนํ สปฺปฏิภยตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กิํ การณา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ นิกนฺติํ กตฺวาติ อาลยํ ชเนตฺวา, ตณฺหํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถฯ สีตาทีนํ ปุรกฺขตาติ สีตาทีนํ ปุรโต ฐิตา, สีตาทีหิ พาธิยมานาติ อตฺโถฯ

ผสฺสํ อุปคจฺฉนฺตาติ จกฺขุสมฺผสฺสาทิเภทํ ผสฺสํ ปวตฺเตนฺตาฯ ผสฺสสฺสาทิโนติ กายสมฺผสฺสวเสน โผฏฺฐพฺพสงฺขาตสฺส อสฺสาทนสีลาฯ กายสมฺผสฺสวเสน หิ สตฺตานํ โผฏฺฐพฺพตณฺหา ปวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ผสฺสาหาราทีนวทสฺสเน โผฏฺฐพฺพารมฺมณํ อุทฺธฏํ ‘‘ปเรสํ รกฺขิตโคปิเตสู’’ติอาทินาฯ ผสฺสสฺสาทิโนติ วา ผสฺสาหารสฺสาทิโนติ อตฺโถฯ สติ หิ ผสฺสาหาเร สตฺตานํ ผสฺสารมฺมเณ อสฺสาโท, นาสติ, เตนาห ‘‘ผสฺสสฺสาทมูลก’’นฺติอาทิฯ

ชาตินิมิตฺตสฺส ภยสฺส อภินิปาตสภาเวน คหิตตฺตา ‘‘ตมฺมูลก’’นฺติ วุตฺตํฯ กมฺมายูหนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ ภยํ สพฺพนฺติ ปญฺจวีสติ, ติวิธมหาภยํ, อญฺญญฺจ สพฺพภยํ อาคตเมว โหติ ภยาธิฏฺฐานสฺส อตฺตภาวสฺส นิปฺผาทนโตฯ

อภินิปตตีติ อภินิพฺพตฺตติฯ ปฐมาภินิพฺพตฺติ หิ สตฺตานํ ตตฺถ ตตฺถ องฺคารกาสุสทิเส ภเว อภินิปาตสทิสีฯ ตมฺมูลกตฺตาติ นามรูปนิพฺพตฺติมูลกตฺตาฯ สพฺพภยานํ อภินิปาโตเยว ภยํ ภายติ เอตสฺมาติ กตฺวาฯ

อปฺเปติ วิยาติ ผลสฺส อตฺตลาภเหตุภาวโต การณํ, ตํ นิยฺยาเทติ วิยฯ นฺติ ผลํฯ ตโตติ การณโตฯ

เอเตสนฺติ อาหารานํ ยถาวุตฺเตนาติ ‘‘ผลํ นิเทตี’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน อตฺเถนฯ สพฺพปเทสูติ ‘‘เวทนานิโรเธนา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุฯ

ปฏิสนฺธิํ อาทิํ กตฺวาติ ปฏิสนฺธิกฺขณํ อาทิํ กตฺวาฯ อุปาทิณฺณกอาหาเร สนฺธาย ‘‘อตฺตภาวสงฺขาตานํ อาหาราน’’นฺติ วุตฺตํฯ เต หิ นิปฺปริยายโต ตณฺหานิทานาฯ ปริปุณฺณายตนานํ สตฺตานํ สตฺตสนฺตติวเสนาติ ปริปุณฺณายตนานํ สภาวกานํ จกฺขุ โสตํ ฆานํ ชิวฺหา กาโย ภาโว วตฺถูติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ สนฺตตีนํ วเสนฯ เสสานํ อปริปุณฺณายตนานํ อนฺธพธิรอภาวกานํฯ อูนอูนสนฺตติวเสนาติ จกฺขุนา, โสเตน, ตทุภเยน, ภาเวน จ อูนอูนสนฺตติวเสนฯ ปฏิสนฺธิยํ ชาตา ปฏิสนฺธิกาฯ ปฐมภวงฺคจิตฺตกฺขณาทีติ อาทิ-สทฺเทน ตทารมฺมณจิตฺตสฺส สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ

ตณฺหายปิ นิทานํ ชานาตีติ โยชนาฯ ตณฺหานิทานนฺติปิ ปาโฐฯ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวาติ สรูปโต นยโต จ สกลเมว วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวาฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต วิภาเวตุํ ‘‘อิมสฺมิญฺจ ปน ฐาเน’’ติอาทิมาหฯ อตีตาภิมุขํ เทสนํ กตฺวาติ ปจฺจุปฺปนฺนภวโต ปฏฺฐาย อตีตธมฺมาภิมุขํ ตพฺพิสยํ เทสนํ กตฺวา ตถาการเณนฯ อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺเสตีติ อตีตภเวน กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏํ ทสฺเสติฯ อตฺตภาโวติ ปจฺจุปฺปนฺโน อตฺตภาโวฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส ‘‘อตีเตเนวา’’ติ อนวธารณโต, เอวญฺจ กตฺวา อตีตาภิมุขคฺคหณํ ชนกกมฺมํ คหิตํ, ตณฺหาสีเสน นานนฺตริยภาวโตฯ น หิ กมฺมุนา วินา ตณฺหา ภวเนตฺติ ยุชฺชติฯ

ตํ กมฺมนฺติ ตณฺหาสีเสน วุตฺตกมฺมํฯ ทสฺเสตุนฺติ ตํ อตีตํ อตฺตภาวํ ทสฺเสตุํฯ ตสฺสตฺตภาวสฺส ชนกํ กมฺมนฺติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส อตฺตภาวสฺส ชนกํฯ ตโต ปรมฺปิ อตฺตภาวํ อายูหิตํ กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ อวิชฺชา จ นาม ตณฺหา วิย กมฺมตฺตาติ กมฺมสฺเสว คหณํฯ ทฺวีสุ ฐาเนสูติ อาหารคฺคหเณน เวทนาทิคฺคหเณนาติ ทฺวีสุ ฐาเนสุฯ อตฺตภาโวติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโก อตีตกาลิโก จ อตฺตภาโวฯ ปุน ทฺวีสูติ ตณฺหาคฺคหเณ อวิชฺชาสงฺขารคฺคหเณติ ทฺวีสุ ฐาเนสุฯ

ตสฺส ชนกนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนสฺส เจว อตีตสฺส จ อตฺตภาวสฺส ชนกํ กมฺมํ วุตฺตนฺติ โยชนา ฯ กมฺมคฺคหเณน เจตฺถ ยตฺถ ตํ กมฺมํ อายูหิตํ, สา อตีตา ชาติ อตฺถโต ทสฺสิตา โหติฯ เตน สํสารวฏฺฏสฺส อนมตคฺคตํ ทีเปติฯ สงฺเขเปนาติ สงฺเขเปน เหตุปญฺจกผลปญฺจกคฺคหณมฺปิ หิ สงฺเขโป เอว เหตุผลภาเวน สงฺคเหตพฺพธมฺมานํ อเนกวิธตฺตาฯ

ยทิ อตีเตน วฏฺฏํ ทสฺสิตํ, เอวํ สติ สปฺปเทสา ปฏิจฺจสมุปฺปาทธมฺมเทสนา โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราย’’นฺติอาทิมาหฯ เตน หิ ยทิปิ สรูปโต อนาคเตน วฏฺฏํ อิธ น ทสฺสิตํ, นยโต ปน ตสฺสปิ ทสฺสิตตฺตา นิปฺปเทสา เอว ปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนาติ ทสฺเสติฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุทกปิฏฺเฐ นิปนฺนนฺติ อุทกํ ปริปฺลววเสน นิปนฺนํฯ ปรภาคนฺติ ปรอุตฺตมงฺคภาคํฯ โอรโตติ ตโต อปรภาคโต โอโลเกนฺโตฯ อปริปุณฺโณติ วิกลาวยโวฯ เอวํสมฺปทนฺติอาทิ อุปมาย สํสนฺทนํฯ

ยถา หิ คีวา สรีรสนฺธารกกณฺฑรานํ มูลฏฺฐานภูตา, เอวํ อตฺตภาวสนฺธารกานํ สงฺขารานํ มูลภูตา ตณฺหาติ วุตฺตํ ‘‘คีวาย ทิฏฺฐกาโล’’ติฯ ยถา เวทนาทิอเนกาวยวสมุทายภูโต อตฺตภาโว, เอวํ ผาสุกปิฏฺฐิกณฺฑกาทิอเนกาวยวสมุทายภูตา ปิฏฺฐีติ ‘‘ปิฏฺฐิยา…เป.… ตสฺส ทิฏฺฐกาโล’’ติ วุตฺตํฯ ตณฺหาสงฺขาตนฺติ ตณฺหาย กถิตํฯ อิธ เทสนาย ปจฺจยา อวิชฺชาสงฺขารา เวทิตพฺพาติ ‘‘นงฺคุฏฺฐมูลสฺส ทิฏฺฐกาโล วิยา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา หิ ปริโยสาเน ‘‘นงฺคุฏฺฐมูลํ ปสฺเสยฺยา’’ติ อุปมาทสฺสนํ กตํฯ นยโต ปริปุณฺณภาวคฺคหณํ เวทิตพฺพํฯ ปาฬิยํ อนาคตสฺสาปิ ปจฺจยวฏฺฏสฺส เหตุวเสน ผลวเสน วา ปริปุณฺณภาวสฺส มุขมตฺตทสฺสนียตฺตา อาทิโต ผลเหตุสนฺธิ, มชฺเฌ เหตุผลสนฺธิ, อนฺเตปิ ผลเหตุสนฺธีติ เอวํ ติสนฺธิกตฺตา จตุสงฺเขปเมว วฏฺฏํ ทสฺสิตนฺติฯ

อาหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. โมฬิยผคฺคุนสุตฺตวณฺณนา

[12] อิมสฺมิํเยว ฐาเนติ ‘‘จตฺตาโรเม ภิกฺขุ…เป.… อาหารา’’ติ เอวํ จตฺตาโร อาหาเร สรูปโต ทสฺเสตฺวา ‘‘อิเม โข ภิกฺขเว…เป.… อนุคฺคหายา’’ติ นิคมนวเสน ทสฺสิเต อิมสฺมิํเยว ฐาเนฯ เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ จตุอาหารวิภาคทีปกํ เทสนํ อุทฺเทสวเสเนว นิฏฺฐาเปสิ, อุปริ อาวชฺเชตฺวา ตุณฺหี นิสีทิฯ ทิฏฺฐิคติโกติ อตฺตทิฏฺฐิวเสน ทิฏฺฐิคติโกฯ วรคนฺธวาสิตนฺติ สภาวสิทฺเธน จนฺทนคนฺเธน เจว ตทญฺญนานาคนฺเธน จ ปริภาวิตตฺตา วรคนฺธวาสิตํ รตนจงฺโกฏวเรนาติ รตนมเยน อุตฺตมจงฺโกฏเกนฯ เทสนานุสนฺธิํ ฆเฏนฺโตติ ยถาเทสิตาย เทสนาย อนุสนฺธิํ ฆเฏนฺโต, ยถา อุปริเทสนา วทฺเธยฺย, เอวํ อุสฺสาหํ กโรนฺโตฯ วิญฺญาณาหารํ อาหาเรตีติ ตสฺส อาหารณกิริยาย วุตฺตปุจฺฉาย ตํ ทิฏฺฐิคตํ อุปฺปาเฏนฺโต ‘‘โย เอตํ…เป.… ภุญฺชติ วา’’ติ อาหฯ

วิญฺญาณาหาเร นาม อิจฺฉิเต ตสฺส อุปภุญฺชเกนปิ ภวิตพฺพํ, โส ‘‘โก นุ โข’’ติ อยํ ปุจฺฉาย อธิปฺปาโยฯ อุตุสมเยติ คพฺภวุฏฺฐานสมเยฯ โส หิ อุตุสมยสฺส มตฺตกสมยตฺตา ตถา วุตฺโตฯ ‘‘อุทเกน อณฺฑานิ มา นสฺสนฺตู’’ติ มหาสมุทฺทโต นิกฺขมิตฺวาฯ คิชฺฌโปตกา วิย อาหารสญฺเจตนาย ตานิ กจฺฉปณฺฑานิ มโนสญฺเจตนาหาเรน ยาเปนฺตีติ อยํ ตสฺส เถรสฺส ลทฺธิฯ กิญฺจาปิ อยํ ลทฺธีติ ผสฺสมโนสญฺเจตนาหาเรสุ กิญฺจาปิ เถรสฺส ยุตฺตา อยุตฺตา วา อยํ ลทฺธิฯ อิมํ ปญฺหนฺติ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิญฺญาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ อิมํ ปญฺหํ เอตาย ยถาวุตฺตาย ลทฺธิยา น ปน ปุจฺฉติ, อถ โข สตฺตุปลทฺธิยา ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาโยฯ โสติ ทิฏฺฐิคติโกฯ น นิคฺคเหตพฺโพ อุมฺมตฺตกสทิสตฺตา อธิปฺปายํ อชานิตฺวา ปุจฺฉาย กตตฺตาฯ เตนาห ‘‘อาหาเรตีติ นาหํ วทามี’’ติอาทิฯ

ตสฺมิํ มยา เอวํ วุตฺเตติ ตสฺมิํ วจเน มยา ‘‘อาหาเรตี’’ติ เอวํ วุตฺเต สติฯ อยํ ปญฺโหติ ‘‘โก นุ โข, ภนฺเต, วิญฺญาณาหารํ อาหาเรตี’’ติ อยํ ปญฺโห ยุตฺโต ภเวยฺยฯ เอวํ ปุจฺฉิเต ปญฺเหติ สตฺตุปลทฺธิํ อนาทาย ‘‘กตมสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย’’ติ เอวํ ธมฺมปวตฺตวเสเนว ปญฺเห ปุจฺฉิเตฯ เตเนว วิญฺญาเณนาติ เตเนว ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณน สห อุปฺปนฺนํ นามญฺจ รูปญฺจ อตีตภเว ทิฏฺฐิคติกสฺส วเสน อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตีติ อิธาธิปฺเปตํฯ นามรูเป ชาเต สตีติ นามรูเป นิพฺพตฺเต ตปฺปจฺจยภูตํ ภินฺทิตฺวา สฬายตนํ โหติฯ