มุตฺตหรีตกนฺติ โคมุตฺตปริภาวิตํ, ปูติภาเวน วา ฉฑฺฑิตตฺตา มุตฺตหรีตกํฯ พุทฺธาทีหิ วณฺณิตนฺติ ‘‘ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ยา ปพฺพชฺชา’’ติอาทินา สมฺมาสมฺพุทฺธาทีหิ ปสตฺถํฯ

เอโก เอกจฺโจ สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ เสยฺยถาปิ อายสฺมา พากุลตฺเถโรฯ น สนฺตุฏฺโฏ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโตฯ เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ เสยฺยถาปิ เถโร ลาฬุทายีฯ อยนฺติ อายสฺมา มหากสฺสโปฯ อเนสนนฺติ อโยนิโส มิจฺฉาชีววเสน ปจฺจยปริเยสนํฯ อุตฺตสตีติ ‘‘กถํ นุ โข ลเภยฺย’’นฺติ ชาตุตฺตาเสน อุตฺตสติฯ ตถา ปริตสฺสติฯ อยนฺติ มหากสฺสปตฺเถโรฯ เอวํ ยถาวุตฺตเอกจฺจภิกฺขุ วิย น ปริตสฺสติ, อลาภปริตฺตาเสน วิฆาตปฺปตฺติยา น ปริตฺตาสํ อาปชฺชติฯ โลโภเยว อารมฺมเณน สทฺธิํ คนฺถนฏฺเฐน พชฺฌนฏฺเฐน เคโธ โลภเคโธฯ มุจฺฉนฺติ เคธํ โมมูหตฺตภาวํฯ อาทีนวนฺติ โทสํฯ นิสฺสรณเมวาติ จีวเร อิทมตฺถิตาทสฺสนปุพฺพกํ อลคฺคภาวสงฺขาตนิยฺยานเมว ปชานนฺโตฯ ยถาลทฺธาทีนนฺติ ยถาลทฺธปิณฺฑปาตาทีนํฯ นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํฯ

ยถา มหากสฺสปตฺเถโรติ อตฺตนา วตฺตพฺพนิยาเมน วทติ, ภควตา ปน วตฺตพฺพนิยาเมน ‘‘ยถา กสฺสโป ภิกฺขู’’ติ ภวิตพฺพํฯ กสฺสเปน นิทสฺสนภูเตนฯ กถนํ นาม ภาโร ‘‘มุตฺโต โมเจยฺย’’นฺติ ปฏิญฺญานุรูปตฺตาฯ ปฏิปตฺติํ ปริปูรํ กตฺวา ปูรณํ ภาโร สตฺถุ อาณาย สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพโตฯ

สนฺตุฏฺฐสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อโนตฺตปฺปีสุตฺตวณฺณนา

[145] เตน รหิโตติ เตน สมฺมาวายาเมน รหิโตฯ นิพฺภโยติ ภยรหิโตฯ กุสลานุปฺปาทนมฺปิ หิ สาวชฺชเมว อญฺญาณาลสิยเหตุกตฺตาฯ สมฺพุชฺฌนตฺถายาติ อริยมคฺเคหิ สมฺพุชฺฌนายฯ โยเคหิ เขมํ เตหิ อนุปทฺทุตตฺตาฯ

มนุญฺญวตฺถุนฺติ มโนรมํ โลภุปฺปตฺติการณํฯ ยถา วา ตถา วาติ สุภสุขาทิวเสนฯ เตติ โลภาทโยฯ อนุปฺปนฺนาติ เวทิตพฺพา ตถารูเป วตฺถารมฺมเณ ตถา อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตาฯ อญฺญถาติ วุตฺตนเยเนว วตฺถารมฺมเณหิ อโยเชตฺวา คยฺหมาเนฯ วตฺถุมฺหีติ อุปฏฺฐากาทิจีวราทิวตฺถุมฺหิฯ อารมฺมเณติ มนาปิยาทิเภเท อารมฺมเณฯ ตาทิเสน ปจฺจเยนาติ อโยนิโสมนสิการสติโวสฺสคฺคาทิปจฺจเยน ฯ อิเมติ วุตฺตนเยน ปจฺจยลาเภน ปจฺฉา อุปฺปชฺชมานา ปาฬิยํ ตถา วุตฺตาติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ อุปฺปชฺชมานตาย นปฺปหียนฺติ นามฯ อนุปฺปาโท หิ ปรมตฺถโต ปหานํ กถิตํ, ตสฺมา ตตฺถ กถิตนเยเนว คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อปฺปฏิลทฺธาติ อนุปฺปตฺติยาฯ เตติ ยถาวุตฺตสีลาทิอนวชฺชธมฺมาฯ ปฏิลทฺธาติ อธิคตาฯ ‘‘สีลาทิธมฺมา’’ติ เอตฺถ ยทิ มคฺคผลานิปิ คหิตานิ, อถ กสฺมา ‘‘ปริหานิวเสนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิฯ อิมสฺส ปน สมฺมปฺปธานสฺสาติ จตุตฺถสฺส สมฺมปฺปธานสฺส วเสนฯ อยํ เทสนาติ ‘‘อุปฺปนฺนา เม กุสลา ธมฺมา นิรุชฺฌมานา อนตฺถาย สํวตฺเตยฺยุ’’นฺติ อยํ เทสนา กตาฯ ทุติยมคฺโค วา…เป.… สํวตฺเตยฺยาติ อิทํ อายติํ สตฺตสุ อตฺตภาเวสุ อุปฺปชฺชมานทุกฺขสงฺขาตอนตฺถุปฺปตฺติํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ‘‘อาตาปี โอตฺตปฺปี ภพฺโพ สมฺโพธายา’’ติอาทิวจนโต ‘‘อิเม จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปุพฺพภาควิปสฺสนาวเสน กถิตา’’ติ วุตฺตํฯ

อโนตฺตปฺปีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. จนฺทูปมสุตฺตวณฺณนา

[146] ปิยมนาปนิจฺจนวกาทิคุเณหิ จนฺโท อุปมา เอเตสนฺติ จนฺทูปมาฯ สนฺถวาทีนิ ปทานิ อญฺญมญฺญเววจนานิฯ ปริยุฏฺฐานํ ปุน จิตฺเต กิเลสาธิคโมฯ สพฺเพหิปิ ปเทหิ กตฺถจิ สตฺเต อนุโรธโรธาภาวมาหฯ อตฺตโน ปน โสมฺมภาเวน มหาชนสฺส ปิโย มนาโปฯ ยทตฺถเมตฺถ จนฺทูปมา อาหฏา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาหฯ น เกวลํ จนฺทูปมตาย เอตฺตโก เอว คุโณ, อถ โข อญฺเญปิ สนฺตีติ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอวมาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ยถาฯ จนฺโท โลกานุคฺคเหน อชวีถิอาทิกา นานาวีถิโย ปฏิปชฺชติ, เอวํ ภิกฺขุ ตํ ตํ ทิสํ อุปคจฺฉติ กุลานุทฺทยายฯ ยถา จนฺโท กณฺหปกฺขโต สุกฺกปกฺขํ อุปคจฺฉนฺโต กลาหิ วฑฺฒมาโน หุตฺวา นิจฺจนโว โหติ, เอวํ ภิกฺขุ กณฺหปกฺขํ ปหาย สุกฺกปกฺขํ อุปคนฺตฺวา คุเณหิ วฑฺฒมาโน โลกสฺส วา ปาโมชฺชปาสํสตฺโถ นิจฺจนวตาย จนฺทสมจิตฺโต อธุนุปสมฺปนฺโน วิย จ นิจฺจนโว หุตฺวา จรติฯ

อปกสฺสิตฺวาติ กิเลสกามวตฺถุกาเมหิ วิเวเจตฺวาฯ ตํ เนกฺขมฺมาภิมุขํ กายจิตฺตานํ อากฑฺฒนํ กายโต อปนยนญฺจ โหตีติ อาห ‘‘อากฑฺฒิตฺวา อปเนตฺวาติ อตฺโถ’’ติฯ จตุกฺกญฺเจตฺถ สมฺภวตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

นิจฺจนวยาติ ‘‘นิจฺจนวกา’’อิจฺเจว วุตฺตํ โหติฯ ก-สทฺเทน หิ ปทํ วฑฺฒิตํ, ก-การสฺส จ ย-การาเทโสฯ เอวํ วิจริํสูติ กิญฺชกฺขวเสน ปริคฺคหาภาเวน ยถา อิเม, เอวํ วิจริํสุ อญฺเญติ อนุกมฺปมานาฯ

ทฺเวภาติกวตฺถูติ ทฺเวภาติกตฺเถรปฏิพทฺธํ วตฺถุํฯ อปฺปติรูปกรณนฺติ ภิกฺขูนํ อสารุปฺปกรณํฯ อาธายิตฺวาติ อาโรปนํ ฐเปตฺวาฯ ตถาติ ยถา สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ จ, ตถา วุฑฺฒตเร ปุคฺคเล อปฺปติรูปกรณํฯ เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน อนฺตรฆรปฺปเวสเน อญฺญตฺถ จ ยถาวุตฺตโต อญฺญํ อสารุปฺปกิริยํ สงฺคณฺหาติฯ ตตฺเถวาติ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสฺส จ วุฑฺฒสฺส สนฺติเกฯ

ยถาวุตฺเตสุ อญฺเญสุ จ เตสุ ฐาเนสุฯ ปาปิจฺฉตาปิ มโนปาคพฺภิยนฺติ เอเตเนว โกธูปนาหาทีนํ สมุทาจาโร มโนปาคพฺภิยนฺติ ทสฺสิตํ โหติฯ

เอกโต ภาริยนฺติ ปิฏฺฐิปสฺสโต โอนตํฯ วายุปตฺถมฺภนฺติ จิตฺตสมุฏฺฐานวายุนา อุปตฺถมฺภนํฯ อนุพฺเพเชตฺวา จิตฺตนฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ จิตฺตสฺส หิ ตโต อนุพฺเพชนํ ตทนุนยนํฯ เตนาห ‘‘สมฺปิยายมาโน โอโลเกตี’’ติฯ วายุปตฺถมฺภกํ คาหาเปตฺวาติ กายํ ตถา อุปตฺถมฺภกํ กตฺวาฯ