7. ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา

[113] มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตวเสนาติ เอตฺถ มิจฺฉาภาโว มิจฺฉตฺตํ, ตถา สมฺมาภาโว สมฺมตฺตํฯ ตถา ตถา ปวตฺตา อกุสลกฺขนฺธาว มิจฺฉาสติ, เอวํ มิจฺฉาญาณมฺปิ ทฏฺฐพฺพํฯ น หิ ญาณสฺส มิจฺฉาภาโว นาม อตฺถิฯ ตสฺมา มิจฺฉาญาณิโนติ มิจฺฉาสญฺญาณาติ อตฺโถ, อโยนิโส ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทาติ อธิปฺปาโยฯ มิจฺฉาปจฺจเวกฺขเณนาติ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทีนํ มิจฺฉา อโยนิโส ปจฺจเวกฺขเณนฯ กุสลวิมุตฺตีติ ปกติปุริสสนฺตรชานนํ, คุณวิยุตฺตสฺส อตฺตโน สกตฺตนิ อวฏฺฐานนฺติ เอวมาทิํ อกุสลปวตฺติํ ‘‘กุสลวิมุตฺตี’’ติ คเหตฺวา ฐิตา มิจฺฉาวิมุตฺติกาฯ สมฺมาปจฺจเวกฺขณาติ ฌานวิโมกฺขาทีสุ สมฺมา อวิปรีตํ ปวตฺตา ปจฺจเวกฺขณาฯ

ทสงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ตติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. จตุตฺถวคฺโค

1. จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา

[114] ปติฏฺฐาธาตูติ สหชาตานํ ธมฺมานํ ปติฏฺฐาภูตา ธาตุฯ อาพนฺธนธาตูติ นหานิยจุณฺณสฺส อุทกํ วิย สหชาตธมฺมานํ อาพนฺธนภูตา ธาตุฯ ปริปาจนธาตูติ สูริโย ผลาทีนํ วิย สหชาตธมฺมานํ ปริปาจนภูตา ธาตุฯ วิตฺถมฺภนธาตูติ ทุติโย วิย สหชาตธมฺมานํ วิตฺถมฺภนภูตา ธาตุฯ เกสาทโย วีสติ โกฏฺฐาสาฯ อาทิ-สทฺเทน ปิตฺตาทโย สนฺตปฺปนาทโย อุทฺธงฺคมา วาตาทโย คหิตาฯ เอตาติ ธาตุโยฯ

จตุธาตุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปุพฺเพสมฺโพธสุตฺตวณฺณนา

[115] อยํ ปถวีธาตุํ นิสฺสาย ตํ อารพฺภ ปวตฺโต อสฺสาโทฯ เอวํ ปวตฺตานนฺติ เอวํ กาเย ปภาวสฺส ปเวทนวเสเนว ปวตฺตานํฯ หุตฺวา อภาวากาเรนาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานา ปจฺจยสามคฺคิยา หุตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวา ปุน ภงฺคุปคมนโต อุทฺธํ อภาวากาเรนฯ น นิจฺจาติ อนิจฺจา อทฺธุวตฺตา, ธุวํ นิจฺจํฯ ปฏิปีฬนากาเรนาติ อุทยพฺพยวเสน อภิณฺหํ ปีฬนากาเรน ทุกฺขฏฺเฐนฯ สภาววิคมากาเรนาติ อตฺตโน สภาวสฺส วิคจฺฉนากาเรนฯ สภาวธมฺมา หิ อปฺปมตฺตํ ขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌนฺติฯ ตสฺมา เต ‘‘ชราย มรเณน จา’’ติ ทฺเวธา วิปริณมนฺติฯ เตนาห ‘‘วิปริณามธมฺมา’’ติฯ อาทีนํ วาติ ปวตฺเตตีติ อาทีนโว, ปรมกาปญฺญตาฯ วินียตีติ วูปสมียติฯ อจฺจนฺตปฺปหานวเสน นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํฯ

สายํ นิปนฺนา สพฺพรตฺติํ เขเปตฺวา ปาโต อุฏฺฐหาม, มาสปุณฺณฆโฏ วิย โน สรีรํ นิสฺสนฺทาภาวโตฯ

ผุสิตมตฺเตสุปีติ อุทกสฺส ผุสิตมตฺเตสุปิฯ

อตินาเมนฺติ กาลํฯ เอวํ วุตฺตนเยน ปวตฺตา ปุคฺคลา เอตา ปถวีธาตุอาทโย อสฺสาเทนฺติ นาม อภิรติวเสน ตตฺถ อากงฺขุปฺปาทนโตฯ

อภิวิสิฏฺเฐน ญาเณนาติ อคฺคมคฺคญาเณนฯ รุกฺโข โพธิ ‘‘พุชฺฌติ เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ มคฺโค โพธิ ‘‘พุชฺฌติ เอเตนา’’ติ กตฺวาฯ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ โพธิ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุชฺฌนโตฯ นิพฺพานํ โพธิ พุชฺฌิตพฺพโตฯ เตสนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํฯ สาวกปารมีญาณนฺติ สาวกปารมีญาณํ ยาถาวโต ทสฺสนวตฺถุฯ

อกุปฺปาติ ปฏิปกฺเขหิ อโกเปตพฺโพฯ การณโตติ อริยมคฺคโตฯ ตโต หิสฺส อกุปฺปตาฯ เตนาห ‘‘สา หี’’ติอาทีฯ อารมฺมณโตติ นิพฺพานารมฺมณโต นิพฺพานารมฺมณานํ โลกิยสมาปตฺตีนํ อภาวโตฯ

วิตฺถารวเสนาติ เอเกกธาตุวเสนาติ วทนฺติ, เอเกกิสฺสา ปน ธาตุยา ลกฺขณวิภตฺติทสฺสนวเสนฯ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยํ นิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ อสฺสาเทติ เอเตนาติ อสฺสาโท, ตณฺหาฯ อยํ ปถวีธาตุยา อสฺสาโทติ เอตฺถ อยํ-สทฺโท ‘‘ปหานปฏิเวโธ’’ติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ ‘‘อยํ ปหานปฏิเวโธ ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน สมุทยสจฺจ’’นฺติฯ เอส นโย เสสสจฺเจสุปิฯ