2. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[2] ทุติเยปีติ ทุติยสุตฺเตปิฯ ปิ-สทฺเทน ตทญฺเญสุ สุตฺเตสุปีติ อตฺโถฯ ‘‘วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตา เอวา’’ติ วตฺวาปิ ตเทกเทสํ อิธ วินิโยคกฺขมํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตนฺติ มูลํฯ วิตฺถารเทสนนฺติ ‘‘วิภชิสฺสามี’’ติ ปทสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํ วิภงฺคเทสนํฯ อุทฺเทสเทสนา ปฐมสุตฺเต อนุโลมเทสนาสทิสาวฯ ปุน วฏฺฏวิวฏฺฏํ ทสฺเสนฺโตติ ‘‘อิติ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปวตฺติํ นิวตฺติญฺจ ทสฺเสนฺโตฯ ปฐมํ อุทฺเทสวเสน วิภชนวเสน วิวฏฺฏํ ทสฺสิตํ, ตโต เอว พฺยติเรกนเยน วิวฏฺฏมฺปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ ปุนคฺคหณํฯ

เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อิทํ กิญฺจิ ปการโต อนามสิตฺวา สพฺเพปิ สตฺเต สามญฺญโต พฺยาเปตฺวา คหณนฺติ อาห ‘‘สงฺเขปโต…เป.… นิทฺเทโส’’ติฯ คติชาติวเสนาติ ปญฺจคติวเสน, ตตฺถาปิ เอเกกาย คติยา ขตฺติยาทิภุมฺมเทวาทิหตฺถิอาทิชาติวเสน จฯ ‘‘จิตฺตํ มโน’’ติอาทีสุ วิย กิจฺจวิเสสํ, ‘‘มานส’’นฺติอาทีสุ วิย สมาเน อตฺเถ สทฺทวิเสสํ, ‘‘ปณฺฑร’’นฺติอาทีสุ วิย คุณวิเสสํ, ‘‘เจตสิกํ หทย’’นฺติอาทีสุ วิย นิสฺสยวิเสสํ, ‘‘จิตฺตสฺส ฐิตี’’ติอาทีสุ วิย อญฺญสฺส อวตฺถาภาววิเสสํ, ‘‘อลุพฺภนา’’ติอาทีสุ วิย อญฺญสฺส กิริยาภาววิเสสํ, ‘‘อลุพฺภิตตฺต’’นฺติอาทีสุ วิย อญฺญสฺส อภาวตาวิเสสนฺติ เอวมาทิกํ อนเปกฺขิตฺวา ธมฺมมตฺตํ วา ทีปนา สภาวนิทฺเทโสฯ ชิณฺณสฺส ชีรณวเสน ปวตฺตนากาโร ชีรณตาติ อาห ‘‘อาการนิทฺเทโส’’ติฯ

กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสาติ กลลกาลโต ปภุติ ปุริมรูปานํ ชราปตฺตกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานิ ปจฺฉิมรูปานิ ปริปกฺกรูปานุรูปานิ ปริณตปริณตานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ อนุกฺกเมน สุปริณตรูปานํ ปริปากกาเล อุปฺปชฺชมานานิ ขณฺฑิจฺจาทิสภาวานิ อุปฺปชฺชนฺตีติ ‘‘ขณฺฑิจฺจ’’นฺติอาทโย กาลาติกฺกเม ชราย กิจฺจนิทฺเทสาฯ ปกตินิทฺเทสาติ ผลวิปจฺจนปกติยา นิทฺเทสา, ชราย วา ปาปุณิตพฺพผลเมว ปกติ, ตสฺสา นิทฺเทสา, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว ชราติ อุทกาทิคตมคฺเคสุ ติณรุกฺขสํภคฺคตาทโย วิย ปริปากคตมคฺคสงฺขาเตสุ ปริปุณฺณรูเปสุ ลพฺภมานา ขณฺฑิจฺจาทโย ชราย คตมคฺคาอิจฺเจว เวทิตพฺพา, น ชราติฯ

ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, อินฺทฺริยานิ ชชฺชรานิ โหนฺตีติ อายุหานาทโย ปกตินิทฺเทสา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปจฺฉิมา ทฺเว ปกตินิทฺเทสา’’ติฯ เตนาห ‘‘อิเมหิ ปนา’’ติอาทิฯ

อวิญฺญายมานนฺตรตฺตา อวีจิชรา มณิอาทีสุ มนฺททสกาทีสุ เอเกกทสเกสุ จ ขเณ ขเณ ชิณฺณวิการาทีนํ ทุวิญฺเญยฺยตฺตาฯ ตโต อญฺเญสูติ มณิอาทิโต อญฺเญสุ อหิจฺฉตฺตกาทีสุ, ปาณีนํ เอกภวปริยาปนฺเน สกลอายุสฺมิํ คหิตตรุณยุวาชรากาเลสุ, เอกทฺวิตฺติทิวสาติกฺกเมสุ ปุปฺผาทีสุ วาติ อตฺโถฯ ตตฺถ หิ ชราวิเสสสฺส สุวิญฺเญยฺยตฺตา สวีจิชรา นามฯ

จวนกวเสนาติ จวนกานํ ขนฺธานํ วเสนฯ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธาย จุติยา จวนเมว จวนตาติ อาห ‘‘ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสน’’นฺติ, ปาฬิยํ ‘‘จุตี’’ติ วุตฺตสฺส มรณสฺส สภาวทสฺสนนฺติ อตฺโถฯ ภงฺคุปฺปตฺติ ภิชฺชมานตาฯ เตน ‘‘เภโท’’ติ อิมินา ขนฺธานํ ภิชฺชมานตา เภทสมงฺคิตา วุตฺตาติ ทสฺเสติฯ ฐานาภาวปริทีปนนฺติ เกนจิปิ อากาเรน อวฏฺฐานาภาวทีปนํฯ ฆฏสฺเสวาติ หิ วิสทิสูทาหรณํฯ ยถา ฆเฏ ภินฺเน กปาลาทิอวยวเสโส ลพฺภติ, น เอวํ จุติกฺขนฺเธสุ ภงฺเคสุ, น โกจิ วิเสโส ติฏฺฐตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตรธาน’’นฺติ วุตฺตํฯ มจฺจุสงฺขาตํ มรณนฺติ มจฺจุสญฺญิตํ มรณํฯ ‘‘กาลมรณ’’นฺติ วทนฺติฯ สนฺตานสฺส อจฺจนฺตสมุจฺเฉทภูตํ ขีณาสวานํ มรณํ สมุจฺเฉทมรณํฯ อาทิ-สทฺเทน ขณิกมรณํ สงฺคณฺหาติฯ ตสฺส กิริยาติ อนฺตกสฺส กิริยา, ยา โลเก วุจฺจติ ‘‘มจฺจู’’ติ, มรณนฺติ อตฺโถฯ จวนกาโล เอว วา อนติกฺกมนียตฺตา วิเสเสน กาโลติ วุตฺโตติ ตสฺส กิริยา อตฺถโต จุติกฺขนฺธานํ เภทปวตฺติเยวฯ ‘‘มจฺจุ มรณ’’นฺติ วา เอตฺถ สมาสํ อกตฺวา โย ‘‘มจฺจู’’ติ วุจฺจติ เภโท, ตเมว มรณํ ‘‘ปาณจาโค’’ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ

จตุโวการวเสนาติ จตุโวการภววเสนฯ ตตฺถ หิ รูปกายสญฺญิโต กเฬวโร นตฺถิ, ยํ นิกฺขิเปยฺยฯ กิญฺจาปิ เอกโวการภเวปิ กเฬวรนิกฺเขโป นตฺถิ, รูปกายสฺส ปน ตตฺถ อตฺถิตามตฺตํ คเหตฺวา ‘‘เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป’’ติ วุตฺโตฯ จตุโวการวเสน จาติ จ-สทฺเทน ‘‘เสสทฺวยวเสน ขนฺธานํ เภโท’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ สพฺพตฺเถว ขนฺธเภทสพฺภาวโตฯ

เสสทฺวยวเสนาติ เสสภวทฺวยวเสเนว กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ ยทิปิ เอกโวการภเว รูปกาโย วิชฺชติ, กเฬวรนิกฺเขโป ปน นตฺถีติ ‘‘กเฬวรสฺส สพฺภาวโต’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ ยสฺมา มนุสฺสาทีสุ กเฬวรนิกฺเขโป อตฺถิ, ตสฺมา มนุสฺสาทีสุ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปติ โยชนาฯ กเฬวรํ นิกฺขิปียติ เอเตนาติ มรณํ กเฬวรสฺส นิกฺเขโปฯ เอกโต กตฺวาติ เอกชฺฌํ กตฺวา, เอกชฺฌํ คหณมตฺเตนฯ

ชายนฏฺเฐนาติอาทิ อายตนวเสน โยนิวเสน จ ทฺวีหิ ปเทหิ สพฺพสตฺเต ปริยาทิยิตฺวา ปริยาทิยิตฺวา ชาติํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ เกจิ ปน ‘‘กตฺตุภาววเสน ปททฺวยํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติฯ ‘‘เตสํ เตสํ สตฺตานํ ชาติ สญฺชาตี’’ติ ปน กตฺตริ สามินิทฺเทสสฺส กตตฺตา อุภยตฺถาปิ ภาวนิทฺเทโสฯ สมฺปุณฺณา ชาติ สญฺชาติฯ ปากฏา นิพฺพตฺติ อภินิพฺพตฺติฯ เตสํ เตสํ สตฺตานํ…เป.… อภินิพฺพตฺตีติ สตฺตวเสน ปวตฺตตฺตา โวหารเทสนาฯ

ตตฺร ตตฺราติ เอกจตุโวการภเวสุ ทฺวินฺนํ เสสรูปธาตุยํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ปญฺจนฺนํ, กามธาตุยํ วิกลาวิกลินฺทฺริยานํ วเสน สตฺตนฺนํ นวนฺนํ ทสนฺนํ ปุน ทสนฺนํ เอกาทสนฺนญฺจ อายตนานํ วเสน สงฺคโห เวทิตพฺโพฯ สนฺตติยนฺติ เยน กมฺมุนา ขนฺธานํ ปาตุภาโว, เตน อภิสงฺขตสนฺตติยํฯ ตญฺจ โข ปฏิสนฺธิกฺขณวเสน เวทิตพฺพํฯ

กมฺมํเยว กมฺมภโว ‘‘ภวติ เอตสฺมา อุปปตฺติภโว’’ติ กตฺวาฯ กมฺเมน นิยฺยาทิตอตฺตภาวุปปตฺติวเสน ภวตีติ ภโว, ตถา ตถา นิพฺพตฺตวิปาโก กฏตฺตารูปญฺจฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘ภวตีติ กตฺวา ภโว’’ติ อุปปตฺติภวสฺส วกฺขมานตฺตา ‘‘กมฺมํ ผลโวหาเรน ภโวติ วุตฺต’’นฺติ กถิตํฯ

อุปาทิยนฺติ สตฺตา ทฬฺหคฺคาหํ คณฺหนฺติ เอเตน กิเลสกาเมนฯ น เกวลํ อิธ กรณสาธนเมว, อถ โข กตฺตุสาธนมฺปิ ลพฺภตีติ วุตฺตํ ‘‘สยํ วา’’ติฯ ตนฺติ วตฺถุกามํฯ กาโม จ โส กามนฏฺเฐน, อุปาทานญฺจ ภุสมาทานฏฺเฐนาติ กามุปาทานํฯ เอตนฺติ กามุปาทานปทํฯ ปุน เอตนฺติ กามุปาทานสงฺขาตํฯ

สสฺสโต อตฺตาติ อิทํ ปุริมทิฏฺฐิํ อุปาทิยมานํ อุตฺตรทิฏฺฐิํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํฯ ยถา เอสา ทิฏฺฐิ ทฬฺหีกรณวเสน ปุริมํ อุตฺตรา อุปาทิยติ, เอวํ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิกาปีติฯ อตฺตคฺคหณํ ปน ‘‘อตฺตวาทุปาทาน’’นฺติ อิทํ น ทิฏฺฐุปาทานทสฺสนนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ โลโก จาติ อตฺตคฺคหณวินิมุตฺตคฺคหณํ ทิฏฺฐุปาทานภูตํ อิธ ปุริมทิฏฺฐิอุตฺตรทิฏฺฐิวจเนหิ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

เยน มิจฺฉาภินิเวเสน โคสีลโควตาทิํ สมาทิยติ เจว อนุติฏฺฐติ จ, โส โคสีลโควตาทีนีติ อธิปฺเปตานิฯ เตนาห ‘‘โคสีล…เป.… สยเมว อุปาทานานี’’ติฯ อภินิเวสโตติ อภินิเวสนโตฯ

อตฺตวาทุปาทานนฺติ ‘‘อตฺตา’’ติ วาทสฺส ปญฺญาปนสฺส คหณสฺส การณภูตา ทิฏฺฐีติ อตฺโถฯ อตฺตวาทมตฺตเมวาติ อตฺตสฺส อภาวา ‘‘อตฺตา’’ติ อิทํ วจนมตฺตเมวฯ อุปาทิยนฺติ ทฬฺหํ คณฺหนฺติฯ

จกฺขุทฺวาราทีสุ ปวตฺตายาติ อิทํ ตณฺหาย รูปตณฺหาทิภาวสฺส การณวจนํ ฉทฺวารารมฺมณิกธมฺมานํ ปฏินิยตารมฺมณตฺตาฯ ชวนวีถิยา ปวตฺตายาติ อิทํ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานทสฺสนํฯ สภาเวเนว อุฏฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เวฬุ วิย นิสฺสโย อหุตฺวา โอลุมฺภกภาเวน ภาโว อุปาทานสฺส ปจฺจยภาวโต อารมฺมณมฺปิ ตํสทิสํ วุตฺตํฯ รูเปติ วิสเย ภุมฺมํฯ สา ติวิธา โหตีติ สมฺพนฺโธฯ กามตณฺหา กามสฺสาทภาเวน ปวตฺติยาฯ เอวํ อสฺสาเทนฺตีติ สสฺสตทิฏฺฐิยา สหชาตนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตาทิปจฺจยภูตาย สํสฏฺฐตฺตา นิจฺจธุวสสฺสตาภินิเวสมุเขน อสฺสาเทนฺตีฯ ภวสหคตา ตณฺหา ภวตณฺหาฯ ภวติ ติฏฺฐติ สพฺพกาลนฺติ หิ ภวทิฏฺฐิ ภโว อุตฺตรปทโลเปน, ภวสฺสาทวเสน ปวตฺติยา จฯ อิมินา นเยน วิภวตณฺหาติ เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ วิภวติ อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสตีติ เอวํ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ วิภโว อุตฺตรปทโลเปนฯ เอวํ ตานิ อฏฺฐารสาติ ยา ฉ กามตณฺหา, ฉ ภวตณฺหา, ฉ วิภวตณฺหา วุตฺตา, เอตานิ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานิ ตณฺหาปจฺจโยฯ อชฺฌตฺตนฺติ สกสนฺตติยํฯ พหิทฺธาติ ตโต พหิทฺธาฯ อตีตารมฺมณานิ วา โหนฺตุ อิตรารมฺมณานิ วา, สยํ ปน อตีตานิ ฉตฺติํส ตณฺหาวิจริตานิฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ

‘‘อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานี’’ติอาทินา สมฺพนฺโธฯ อิทานิ อปเรนปิ ปกาเรน อฏฺฐสตํ ตณฺหาวิจริตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ อชฺฌตฺติกสฺสาติ อชฺฌตฺติกขนฺธปญฺจกํฯ อุปโยคตฺเถ หิ อิทํ สามิวจนํฯ อุปาทายาติ คเหตฺวาฯ อสฺมีติ โหตีติ ยเทตํ อชฺฌตฺติกํ ขนฺธปญฺจกํ อุปาทาย ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน สมุทายคฺคาหโต อสฺมีติ คาโห โหติ, ตสฺมิํ สตีติ อตฺโถฯ อิธ ปน รูปาทิอารมฺมณวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อิตฺถมสฺมีติ โหตีติ ขตฺติยาทีสุ ‘‘อิทํปกาโร อห’’นฺติ เอวํ ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน โหตีติ อตฺโถฯ อิทํ ตาว อนุปนิธาย คหณํฯ

เอวมาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอวมสฺมิ, อญฺญถาสฺมิ, อหํ ภวิสฺสํ, อิตฺถํ ภวิสฺสํ, เอวํ ภวิสฺสํ, อญฺญถา ภวิสฺสํ, อสสฺมิ, สตสฺมิ, อหํ สิยํ, อิตฺถํ สิยํ, เอวํ สิยํ, อญฺญถา สิยํ, อปาหํ สิยํ, อปาหํ อิตฺถํ สิยํ, อปาหํ เอวํ สิยํ, อปาหํ อญฺญถา สิย’’นฺติ เอเตสํ สงฺคโหฯ อุปนิธาย คหณมฺปิ ทุวิธํ สมโต อสมโต วาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวมสฺมิ, อญฺญถาสฺมี’’ติ จ วุตฺตํฯ ตตฺถ เอวมสฺมีติ อิทํ สมโต อุปนิธาย คหณํ, ยถา อยํ ขตฺติโย, เอวํ อหมสฺมีติ อตฺโถฯ อญฺญถาสฺมีติ อิทํ ปน อสมโต คหณํ, ยถายํ ขตฺติโย ตโต อญฺญถา อหํ หีโน วา อธิโก วาติ อตฺโถฯ อิมานิ ตาว ปจฺจุปฺปนฺนวเสน จตฺตาริ ตณฺหาวิจริตานิฯ ภวิสฺสนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ อนาคตวเสน วุตฺตานิ, เตสํ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสสฺมีติ สสฺสโต อสฺมิ, นิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ สตสฺมีติ อสสฺสโต อสฺมิ, อนิจฺจสฺเสตํ อธิวจนํฯ อิติ อิมานิ ทฺเว สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตานิฯ อิโต ปรานิ สิยนฺติอาทีนิ จตฺตาริ สํสยปริวิตกฺกวเสน วุตฺตานิ, ตานิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยน อตฺถโต เวทิตพฺพานิฯ อปาหํ สิยนฺติอาทีนิ ปน จตฺตาริ ‘‘อปิ นามาหํ ภเวยฺย’’นฺติ เอวํ ปตฺถนากปฺปนวเสน วุตฺตานิ, ตานิปิ ปุริมจตุกฺเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิฯ เอวเมเตสุ –

ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา จตฺตาโร, สุทฺธสีสา สีสมูลกา;

ตโย ตโยติ เอตานิ, อฏฺฐารส วิภาวเยฯ

เอเต หิ สสฺสตุจฺเฉทวเสน วุตฺตา ทฺเว ทิฏฺฐิสีสา นาม, ‘‘อสฺมิ, ภวิสฺสํ สิยํ, อปาหํ สิย’’นฺติ เอเต จตฺตาโร สุทฺธสีสา นาม, ‘‘อิตฺถมสฺมี’’ติอาทโย ตโย ตโยติ ทฺวาทส สีสมูลกา นามาติ เวทิตพฺพํฯ อิธ ปาฬิยํ รูปารมฺมณาทิวเสน ตณฺหา อาคตาติ อาห ‘‘อชฺฌตฺติกรูปาทินิสฺสิตานี’’ติฯ อฏฺฐารส ตณฺหาวิจริตานีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ อิมินา อสฺมีติ อิมินา อภิเสกเสนาปจฺจาทินา ‘‘ขตฺติโย อห’’นฺติ มูลภาวโต ‘‘อสฺมี’’ติ โหติฯ เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สงฺคเหติ ตณฺหาย ยถาวุตฺตวิภาคสฺส สํขิปนวเสน สงฺคณฺหเน กริยมาเนฯ ‘‘ฉยิเม, ภิกฺขเว, ตณฺหากายา’’ติอาทิ นิทฺเทโสฯ ‘‘รูเป ตณฺหา รูปตณฺหา’’ติอาทิ นิทฺเทสตฺโถฯ ‘‘กามราคภาเวนา’’ติอาทิโก, ‘‘อชฺฌตฺติกสฺสุปาทายา’’ติอาทิโก จ นิทฺเทสวิตฺถาโรฯ ‘‘รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ ฉเฬวา’’ติอาทิโก สงฺคโหฯ

ยสฺมา จกฺขุทฺวาราทีสุ เอเกกสฺมิํ ทฺวาเร อุปฺปชฺชนกวิญฺญาณานิ วิย อเนกา เอว เวทนา, ตสฺมา ตา ราสิวเสน เอกชฺฌํ คเหตฺวา ‘‘ฉ เวทนากายา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เวทนาสมูหา’’ติฯ นิสฺสยภาเวน อุปฺปตฺติทฺวารภาเวน นานาปจฺจยา โหนฺติ จกฺขุธาตุอาทโย, ตา กุจฺฉินา ธาเรนฺติโย วิย โปเสนฺติโย วิย จ โหนฺตีติ ตาสํ มาตุสทิสตา วุตฺตาฯ จกฺขุสมฺผสฺสเหตูติ นิสฺสยาทิจกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาฯ อยนฺติ อยํ เวทนา ‘‘จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติอาทินา สาธารณโต วุตฺตาฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ เวทนาปเทฯ สพฺพสงฺคาหิกาติ กุสลากุสลวิปากกิริยานํ วเสน สพฺพสงฺคาหิกาฯ เอวํ วิภงฺเค อาคตนเยน สาธารณโต วตฺวาปิ อิธาธิปฺเปตเวทนเมว ทสฺเสตุํ ‘‘วิปากวเสน ปนา’’ติอาทิมาหฯ จกฺขุมฺหิ สมฺผสฺโสติ จกฺขุมฺหิ นิสฺสยภูเต อุปฺปนฺนผสฺโสฯ เอส นโย เสเสสุฯ ยสฺมา จกฺขาทีนิ วิสุทฺธิมคฺเค ขนฺธนิทฺเทเส ลกฺขณาทิวิภาคโต, อายตนนิทฺเทเส วิเสสโต, สามญฺญโต จ สทฺทตฺถทสฺสนาทิวเสน วิภาวิตานิ, ตสฺมา ‘‘ยํ วตฺตพฺพํ…เป.… วุตฺตเมวา’’ติ อาหฯ

นมนลกฺขณนฺติ อารมฺมณาภิมุขํ หุตฺวา นมนสภาวํ เตน วินา อปฺปวตฺตนโตฯ รุปฺปนลกฺขณํ เหฏฺฐา วุตฺตเมวฯ เวทนากฺขนฺโธ ปน เอกาว เวทนาฯ สพฺพทุพฺพลจิตฺตานิ นาม ปญฺจวิญฺญาณานิ ฯ

นนุ ตตฺถ ชีวิตจิตฺตฏฺฐิติโย จ สนฺตีติ? สจฺจํ, ตาสํ ปน กิจฺจํ น ตถา ปากฏํ, ยถา เจตนาทีนนฺติ เต เอเวตฺถ ปาฬิยํ อุทฺธฏาฯ เยน มหนฺตปาตุภาวาทินา การเณนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ มหาภูตนิทฺเทเสฯ อญฺโญ วินิจฺฉยนโยติ ‘‘วจนตฺถโต กลาปโต’’ติอาทินา ลกฺขณาทินิจฺฉยโต อญฺโญ วินิจฺฉยนโยฯ นนุ โส จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺโต, น รูปกฺขนฺธนิทฺเทเสติ? ตตฺถ วุตฺเตปิ ‘‘จตุธาตุววตฺถาเน วุตฺตานี’’ติ อติเทสวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘รูปกฺขนฺธนิทฺเทเส วุตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ อุปาทายาติ ปฏิจฺจฯ ภูตานิ หิ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ อุปาทารูปํ ‘‘ตานิ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ อวิสฺสชฺชนโตฯ นิสฺสายาติปิ เอเก เตสํ นิสฺสยปจฺจยภาวโตฯ ปุพฺพกาลกิริยา นาม เอกํสโต อปรกาลกิริยาเปกฺขาติ ปาฐเสเสน อตฺถํ วทติฯ วิภตฺติวิปลฺลาเสน วินา เอว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมูหตฺเถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมูหสมฺพนฺเธ สามินิทฺเทเสน สมูหตฺโถ ทีปิโตติ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมูหํ อุปาทายา’’ติฯ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. 584) อาคตนเยน ‘‘เตวีสติวิธ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตตฺถ หิ หทยวตฺถุ น นิทฺทิฏฺฐํ, ‘‘ยํ รูปํ นิสฺสายา’’ติ วา ปฏฺฐาเน (ปฏฺฐาน. 1.1.8) อาคตตฺตา หทยวตฺถุมฺปิ คเหตฺวา ชาติรูปภาเวน อุปจยสนฺตติโย เอกโต กตฺวา ‘‘เตวีสติวิธ’’นฺติ วุตฺตํฯ

จกฺขุสฺส วิญฺญาณนฺติ วา จกฺขุวิญฺญาณํฯ อสาธารณการเณน จายํ นิทฺเทโสฯ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณ’’นฺติ เอตฺถ สพฺพโลกิยวิปากวิญฺญาณสฺส คเหตพฺพตฺตา ‘‘เตภูมกวิปากจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํฯ

อภิสงฺขรณลกฺขโณติ อายูหนสภาโวฯ โจปนวเสนาติ วิญฺญตฺติสํโจปนวเสน, กายวิญฺญตฺติยา สมุฏฺฐาปนวเสนาติ อตฺโถฯ วจนเภทวเสนาติ วจีเภทุปฺปาทวเสน, วจีวิญฺญตฺติยา สมุฏฺฐาปนวเสนาติ อตฺโถฯ เอวํ โจปนํ น ภเวยฺยาติ ทสฺเสตุํ ‘‘รโห นิสีทิตฺวา จินฺเตนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ เอกูนติํสาติ เอตฺถ อภิญฺญาเจตนาวินิมุตฺตา เอว เอกูนติํส เจตนา เวทิตพฺพา ตสฺสา วิปากวิญฺญาณสฺส ปจฺจยตฺตาภาวโตฯ

ทุกฺเขติ เอกมฺปิ อิทํ ภุมฺมวจนํ สํสิเลสนนิสฺสยวิสยพฺยาปนวเสน อตฺตานํ ภินฺทิตฺวา วินิโยคํ คจฺฉตีติ ‘‘จตูหิ การเณหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

เอโกปิ หิ วิภตฺตินิทฺเทโส อเนกธา วินิโยคํ คจฺฉติ ยถา ตทฺธิตตฺเถ อุตฺตรปทสมาหาเรติฯ ตนฺติ อญฺญาณํฯ ทุกฺขสจฺจนฺติ หทยวตฺถุลกฺขณํ ทุกฺขสจฺจํฯ อสฺสาติ อญฺญาณสฺสฯ นิสฺสยปจฺจยภาเวนาติ ปุเรชาตนิสฺสยภาเวนฯ สหชาตนิสฺสยปจฺจยภาเวน ปน ตํสหชาตา ผสฺสาทโย วตฺตพฺพาฯ อารมฺมณปจฺจยภาเวน ทุกฺขสจฺจํ อสฺส อารมฺมณนฺติ โยชนาฯ ทุกฺขสจฺจนฺติ อุปโยคเอกวจนํ ฯ เอตนฺติ อญฺญาณํฯ ตสฺสาติ ทุกฺขสจฺจสฺสฯ ‘‘ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตํ ปฏิจฺฉาทนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยาถาวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตนปิ เอกเทเสน ยาถาวโต ลกฺขณปฏิเวโธ โหติเยวาติ ‘‘ยาถาวลกฺขณปฏิเวธนิวารเณนา’’ติ วตฺวา ‘‘ญาณปวตฺติยา เจตฺถ อปฺปทาเนนา’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ ปุริมํ ปน ปฏิเวธญาณุปฺปตฺติยา นิเสธกถาทสฺสนํ, ปจฺฉิมํ อนุโพธญาณุปฺปตฺติยาฯ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาติ ทุกฺขสจฺเจฯ

สหชาตสฺส อญฺญาณสฺส สมุทยสจฺจํ วตฺถุ โหติ นิสฺสยปจฺจยภาวโตติ วุตฺตํ ‘‘วตฺถุโต’’ติฯ อารมฺมณโตติ อารมฺมณปจฺจยภาเวนฯ ยสฺมา สมุทยสจฺจํ อญฺญาณสฺส อารมฺมณํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถฯ ปฏิจฺฉาทนํ ทุกฺขสจฺเจ วุตฺตนยเมว เอเกเนว การเณน อิตเรสํ ติณฺณํ อสมฺภวโต, กิํ ปน เอตํ เอกํ การณนฺติ อาห ‘‘ปฏิจฺฉาทนโต’’ติฯ อิทํ วิตฺถารโต วิภาเวตุํ ‘‘นิโรธปฏิปทานํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตทารพฺภาติ ตํ อารพฺภ ตํ อารมฺมณํ กตฺวาฯ ปจฺฉิมญฺหิ สจฺจทฺวยนฺติ นิโรโธ มคฺโคฯ ตญฺหิ นยคมฺภีรตฺตาฯ ทุทฺทสนฺติ สณฺหสุขุมธมฺมตฺตา สภาเวเนว คมฺภีรตาย ทุทฺทสํ ทุวิญฺเญยฺยํ ทุรวคฺคาหํฯ ตตฺถาติ ปุริเม สจฺจทฺวเยฯ อนฺธภูตนฺติ อนฺธการภูตํฯ น ปวตฺตติ อารมฺมณํ กาตุํ น วิสหติฯ วจนียตฺเตนาติ วาจกภาเวน ตถา อุปฏฺฐานโตฯ สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตาติ ปีฬนาทิอายูหนาทิวเสน ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, อยํ สมุทโย’’ติ (ม. นิ. 484; 3.104) ยาถาวโต สภาวลกฺขณสฺส ทุทฺทสตฺตา ทุวิญฺเญยฺยตฺตา ปุริมทฺวยํ คมฺภีรํฯ ตตฺถาติ ปุริมสฺมิํ สจฺจทฺวเยฯ วิปลฺลาสคฺคาหวเสน ปวตฺตตีติ สุภาทิวิปรีตคฺคาหานํ ปจฺจยภาววเสน อญฺญาณํ ปวตฺตติฯ

อิทานิ ‘‘ทุกฺเข อญฺญาณ’’นฺติอาทีสุ ปการนฺตเรนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ทุกฺเขติ เอตฺตาวตาติ ‘‘อญฺญาณนฺติ วุจฺจมานาย อวิชฺชาย ทุกฺเข’’ติ เอตฺตเกนฯ สงฺคหโตติ สโมธานโตฯ กิจฺจโตติ อสมฺปฏิเวธกิจฺจโตฯ อญฺญาณมิวาติ วิสยสภาวํ ยาถาวโต ปฏิวิชฺฌิตุํ อปฺปทานกิจฺจมิวฯ ‘‘ทุกฺเข’’ติอาทินา ตตฺถ อวิชฺชา ปวตฺตติ, วิเสสโต นิทฺทิฏฺฐํ โหตีติ กตฺวา สพฺพตฺเถว ตถา อวิสิฏฺฐสภาวทสฺสนํ อิทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิเสสโต ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ขณิกนิโรธสฺส อิธ อนธิปฺเปตตฺตา อยุชฺชมานตฺตา วิราคคฺคหณโต จ อวิชฺชาทีนํ ปฏิปกฺขวเสน ปฏิพาหนํ อิธ ‘‘นิโรโธ’’ติ อธิปฺเปโต, โส จ เนสํ สพฺพโส อนุปฺปชฺชนเมวาติ อาห ‘‘นิโรโธ โหตีติ อนุปฺปาโท โหตี’’ติฯ ‘‘อวิชฺชา นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ อวิชฺชานิโรโธ, สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ เอตฺถาติ สงฺขารนิโรโธ’’ติ เอวํ สพฺเพหิ เอเตหิ นิโรธปเทหิ นิพฺพานสฺส เทสิตตฺตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํ หี’’ติอาทิฯ วฏฺฏวิวฏฺฏนฺติ วฏฺฏญฺจ วิวฏฺฏญฺจฯ ‘‘ทฺวาทสหี’’ติ อิทํ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘อนุโลมโต ทฺวาทสหิ ปเทหิ วฏฺฏํ, ปฏิโลมโต ทฺวาทสหิ วิวฏฺฏํ อิธ ทสฺสิต’’นฺติฯ

วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา

[3] มิจฺฉา ปฏิปชฺชติ เอตายาติ มิจฺฉาปฏิปทา, วฏฺฏคามิมคฺโค ทุกฺขาวหตฺตาฯ ตํ มิจฺฉาปฏิปทํฯ เตนาห ‘‘อนิยฺยานิกปฏิปทา’’ติฯ โส ปุญฺญาภิสงฺขาโร กถํ มิจฺฉาปฏิปทา โหตีติ? สมฺปตฺติภเว สุขาวโหว โหตีติ อธิปฺปาโยฯ วฏฺฏสีสตฺตาติ วฏฺฏปกฺขิยานํ อุตฺตมงฺคภาวโตฯ อนฺตมโสติ อุกฺกํสปริยนฺตํ สนฺธาย วทติ อวกํสปริยนฺตโตฯ ‘‘อิทํ เม ปุญฺญํ นิพฺพานาธิคมาย ปจฺจโย โหตู’’ติ เอวํ นิพฺพานํ ปตฺเถตฺวา ปวตฺติตํฯ ปณฺณมุฏฺฐิทานมตฺตนฺติ สากปณฺณมุฏฺฐิทานมตฺตํฯ อปฺปตฺวาติ อนฺโตคธเหตุ เอส นิทฺเทโส, อปาเปตฺวาติ อตฺโถฯ ยทคฺเคน วา ปฏิปชฺชนโต อรหตฺตํ ปตฺโตติ วุจฺจติ, ตทคฺเคน ตทาวหา ปฏิปทาปิ ปตฺตาติ วุจฺจตีติ ‘‘อปฺปตฺวา’’ติ วุตฺตํฯ อนุโลมวเสนาติ อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทวเสนฯ ปฏิโลมวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปทา ปุจฺฉิตาติ เอเตน ปฏิปทา เทเสตุํ อารทฺธาติ อยมฺปิ อตฺโถ สงฺคหิโต ยถารทฺธสฺส อตฺถสฺส กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาย อิธาคตตฺตาฯ อนุโลมปฏิจฺจสมุปฺปาทเทสนายมฺเปตฺถ พฺยติเรกมุเขน อวิชฺชาทินิโรธา ปน วิชฺชาย สติ โหติ สงฺขารานํ อสมฺภโวติ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานํ ภาชิต’’นฺติฯ สรูเปน ปน ตาย วฏฺฏเมว ปกาสิตํฯ วกฺขติ หิ ปริโยสาเน ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิต’’นฺติฯ นิยฺยาตเนติ นิคมเนฯ ผเลนาติ ปตฺตพฺพผเลน ปฏิปทาย สมฺปาปกเหตุโน ทสฺสิตตฺตาฯ ยถา หิ ติวิโธ เหตุ ญาปโก, นิพฺพตฺตโก, สมฺปาปโกติ, เอวํ ติวิธํ ผลํ ญาเปตพฺพํ, นิพฺพตฺเตตพฺพํ, สมฺปาเปตพฺพนฺติฯ ตสฺมา ปตฺตพฺพผเลน นิพฺพาเนน ตํสมฺปาปกเหตุภูตาย ปฏิปทาย ทสฺสิตตฺตาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ผเลน เหตฺถา’’ติอาทิฯ อยํ วุจฺจตีติ เอวํ นิพฺพานผลา อยํ ‘‘สมฺมาปฏิปทา’’ติ วุจฺจติฯ อเสสวิราคา อเสสนิโรธาติ สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน อวิชฺชาย อเสสวิรชฺชนโต อเสสนิรุชฺฌนโต จฯ ปททฺวเยนปิ อนุปฺปาทนิโรธเมว วทติฯ ตญฺหิ นิพฺพานํฯ ทุติยวิกปฺเป อยํ เอตฺถ อธิปฺปาโย – เยน มคฺเคน กรณภูเตน อเสสนิโรโธ โหติ, อวิชฺชาย อเสสนิโรโธ ยํ อาคมฺม โหติ, ตํ มคฺคํ ทสฺเสตุนฺติฯ เอวญฺหิ สตีติ เอวํ ปทภาชนสฺส นิพฺพานสฺส ปทตฺเถ สติฯ สานุภาวา ปฏิปทา วิภตฺตา โหตีติ อวิชฺชาย อเสสนิโรธเหตุปฏิปทา ตตฺถ สาติสยสามตฺถิยสมาโยคโต สานุภาวา วิภตฺตา โหติฯ มิจฺฉาปฏิปทาคหเณเนตฺถ วฏฺฏสฺสปิ วิภตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วฏฺฏวิวฏฺฏเมว กถิต’’นฺติฯ

ปฏิปทาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. วิปสฺสีสุตฺตวณฺณนา

[4] วิปฺผนฺทนฺตีติ นิมิสนวเสนฯ อนิมิเสหีติ วิคตนิมิเสหิ อุมฺมีลนฺเตเหวฯ เตน วุตฺตํ มหาปทาเนฯ เอตฺถาติ เอตสฺมิํ ‘‘วิปสฺสี’’ติ ปเท, เอตสฺมิํ วา ‘‘อนิมิเสหี’’ติอาทิเก ยถาคเต สุตฺตนฺเตฯ