เมนู

5. นครสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจมสุตฺเต ‘‘ปุพฺเพว เม, ภิกฺขเว, สมฺโพธา’’ติอาทิ เหฏฺฐา สํวณฺณิตเมวาติ อวุตฺตเมว สํวณฺเณตุํ ‘‘นามรูเป โข สตี’’ติ อารทฺโธ ฯ ตตฺถ ทฺวาทสปทิเก ปฏิจฺจสมุปฺปาเท อิมสฺมิํ สุตฺเต ยานิ ทฺเว ปทานิ อคฺคหิตานิ, เนสํ อคฺคหเณ การณํ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺเชตุกาโม เตสํ คเหตพฺพการณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ปจฺจกฺขภูตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ ภวํ ปฐมํ คเหตฺวา ตทนนฺตรํ อนาคตสฺส ‘‘ทุติย’’นฺติ คหเณ อตีโต ตติโย โหตีติ อาห ‘‘อวิชฺชาสงฺขารา หิ ตติโย ภโว’’ติฯ นนุ เจตฺถ อนาคตสฺส ภวสฺส คหณํ น สมฺภวติ ปจฺจุปฺปนฺนภววเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาติ? สจฺจเมตํ, การเณ ปน คหิเต ผลํ คหิตเมว โหตีติ ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปิเจตฺถ อนาคโต อทฺธา อตฺถโต สงฺคหิโต เอว ยโต ‘‘นามรูปปจฺจยา สฬายตน’’นฺติอาทินา อนาคตทฺธสํคาหิตา เทสนา ปวตฺตา, จตุโวการวเสน วิญฺญาณปจฺจยา นามนฺติ วิเสโส อตฺถิฯ ตสฺมา ‘‘ปญฺจโวการวเสนา’’ติ วุตฺตํฯ เตหีติ อวิชฺชาสงฺขาเรหิ อารมฺมณภูเตหิฯ อยํ วิปสฺสนาติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส ปวตฺตวิปสฺสนาฯ น ฆฏียตีติ น สมิชฺฌติฯ มหา…เป.… อภินิวิฏฺโฐติ น ฆฏเน การณมาห, เหฏฺฐา คหิตตฺตา ปาฏิเยกฺกํ สมฺมสนียํ น โหตีติ อธิปฺปาโยฯ

อทิฏฺเฐสูติ อนวพุทฺเธสุฯ จตุสจฺจสฺส อนุโพเธน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น สกฺกา พุทฺเธน ภวิตุ’’นฺติฯ อิมินาติ มหาสตฺเตนฯ เตติ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ภวอุปาทานตณฺหาวเสนาติ ภวอุปาทานตณฺหาทสฺสนวเสนฯ ทิฏฺฐาว ‘‘ตํสหคตา’’ติ สมานโยคกฺขมตฺตาฯ น ปรภาคํ ขเนยฺย อตฺตนา อิจฺฉิตสฺส คหิตตฺตา ปรภาเค อญฺญสฺส อภาวโต จฯ เตนาห ‘‘กสฺสจิ นตฺถิตายา’’ติฯ ปฏินิวตฺเตสีติ ปฏิสํหริฯ ปฏินิวตฺตเน ปน การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตเทต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ อภินฺนฏฺฐานนฺติ อขณิตฏฺฐานํฯ

ปจฺจยโตติ เหตุโต, สงฺขารโตติ อตฺโถฯ ‘‘กิมฺหิ นุ โข สติ ชรามรณํ โหตี’’ติอาทินา เหตุปรมฺปรวเสน ผลปรมฺปราย กิตฺตมานาย, กิมฺหิ นุ โข สติ วิญฺญาณํ โหตีติ จ วิจารณาย สงฺขาเร โข สติ วิญฺญาณสฺส วิเสสโต การณภูโต สงฺขาโร อคฺคหิโต, ตโต วิญฺญาณํ ปฏินิวตฺตติ นาม, น สพฺพปจฺจยโตฯ เตเนวาห ‘‘นามรูเป โข สติ วิญฺญาณํ โหตี’’ติฯ

กิํ นาม เหตฺถ สหชาตาทิวเสเนว ปจฺจยภูตํ อธิปฺเปตํ, น กมฺมูปนิสฺสยวเสน ปจฺจุปฺปนฺนวเสน อภินิเวสสฺส โชติตตฺตาฯ อารมฺมณโตติ อวิชฺชาสงฺขารสงฺขาตอารมฺมณโต, อตีตภวสงฺขาตอารมฺมณโตฯ อตีตทฺธปริยาปนฺนา หิ อวิชฺชาสงฺขาราฯ ตโต ปฏินิวตฺตมานํ วิญฺญาณํ อตีตภโวปิ ปฏินิวตฺตติ นามฯ อุภยมฺปีติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาณํ วิปสฺสนาวิญฺญาณมฺปิฯ นามรูปํ น อติกฺกมตีติ ปจฺจยภูตํ อารมฺมณภูตญฺจ นามรูปํ น อติกฺกมติ เตน วินา อวตฺตนโตฯ เตนาห ‘‘นามรูปโต ปรํ น คจฺฉตี’’ติฯ วิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ ปฏิสนฺธิวิญฺญาเณ นามรูปสฺส ปจฺจเย โหนฺเตฯ นามรูเป วิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตติ นามรูเป ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจเย โหนฺเตฯ จตุโวการปญฺจโวการภววเสน ยถารหํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ ทฺวีสุปิ อญฺญมญฺญํ ปจฺจเยสุ โหนฺเตสูติ ปน ปญฺจโวการภววเสนฯ เอตฺตเกนาติ เอวํ วิญฺญาณนามรูปานํ อญฺญมญฺญํ อุปตฺถมฺภวเสน ปวตฺติยาฯ ชาเยถ วา อุปปชฺเชถ วาติ ‘‘สตฺโต ชายติ อุปปชฺชตี’’ติ สมญฺญา โหติ วิญฺญาณนามรูปวินิมุตฺตสฺส สตฺตปญฺญตฺติยา อุปาทานภูตสฺส ธมฺมสฺส อภาวโตฯ เตนาห ‘‘อิโต หี’’ติอาทิฯ เอตเทวาติ ‘‘วิญฺญาณํ นามรูป’’นฺติ เอตํ ทฺวยเมวฯ

อปราปรจุติปฏิสนฺธีหีติ อปราปรจุติปฏิสนฺธิทีปเกหิ ‘‘จวติ, อุปปชฺชตี’’ติ ทฺวีหิ ปเทหิฯ ปญฺจ ปทานีติ ‘‘ชาเยถ วา’’ติอาทีนิ ปญฺจ ปทานิฯ นนุ ตตฺถ ปฐมตติเยหิ จตุตฺถปญฺจมานิ อตฺถโต อภินฺนานีติ? สจฺจํ, วิญฺญาณนามรูปานํ อปราปรุปฺปตฺติทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘อปราปรจุติปฏิสนฺธีหี’’ติฯ เอตฺตาวตาติ วุตฺตเมวตฺถนฺติ โย ‘‘เอตฺตาวตา’’ติ ปเทน ปุพฺเพ วุตฺโต, ตเมว ยถาวุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทิท’’นฺติอาทินา นิยฺยาเตนฺโต ปุน วตฺวาฯ อนุโลมปจฺจยาการวเสนาติ ปจฺจยธมฺมทสฺสนปุพฺพกปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมทสฺสนวเสนฯ ปจฺจยธมฺมานญฺหิ อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาโว อิทปฺปจฺจยตา ปจฺจยากาโร, โส จ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา วุตฺโต สงฺขารุปฺปตฺติยา อนุโลมนโต อนุโลมปจฺจยากาโร, ตสฺส วเสนฯ

อาปโตติ ปริขาคตอุทกโตฯ ทฺวารสมฺปตฺติยา ตตฺถ วสนฺตานํ ปเวสนนิคฺคมนผาสุตาย อุปโภคปริโภควตฺถุสมฺปตฺติยา สรีรจิตฺตสุขตาย นครสฺส มนุญฺญตาติ วุตฺตํ ‘‘สมนฺตา …เป.… รมณีย’’นฺติฯ ปุพฺเพ สุญฺญภาเวน อรญฺญสทิสํ หุตฺวา ฐิตํ ชนวาสํ กโรนฺเต นครสฺส ลกฺขณปฺปตฺตํ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ อปเรน สมเยน อิทฺธญฺเจว อสฺส ผีตญฺจา’’ติฯ

‘‘ปุพฺเพว โข ปนสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ อาชีโว จ สุปริสุทฺโธ’’ติ วจนโต ตีหิ วิรตีหิ สทฺธิํ ปุพฺพภาคมคฺโคปิ อฏฺฐงฺคิกโวหารํ ลทฺธุํ อรหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐงฺคิกสฺส วิปสฺสนามคฺคสฺสา’’ติฯ วิปสฺสนาย จิณฺณนฺเตติ วิปสฺสนาย สญฺจริตตาย ตตฺถ ตตฺถ ตาย วิปสฺสนาย ตีริเต ปริเยสิเตฯ โลกุตฺตรมคฺคทสฺสนนฺติ อนุมานาทิวเสน โลกุตฺตรมคฺคสฺส ทสฺสนํฯ ตถา หิ นิพฺพานนครสฺส ทสฺสนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ทิฏฺฐกาโลติ อธิคมวเสน ทิฏฺฐกาโลฯ มคฺคผลวเสน อุปฺปนฺนา ปโรปณฺณาส อนวชฺชธมฺมา, ปจฺจเวกฺขณญาณํ ปน เตสํ ววตฺถาปกํฯ ยาเปตฺวาติ จราเปตฺวา

อวตฺตมานกฏฺเฐนาติ พุทฺธสุญฺเญ โลเก กสฺสจิ สนฺตาเน อปฺปวตฺตนโตว อุปฺปาทาทิวเสน วตฺตมานวเสนฯ ตถา หิ ภควา ‘‘อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสญฺชาตสฺส สญฺชเนตา’’ติอาทิเกหิ โถมิโตฯ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ ปฏิปนฺโน หิ อริยมคฺโค อิตเรหิ อนฺตรา เกหิจิ อวฬญฺชิโตติ วุตฺตํ ‘‘อวฬญฺชนฏฺเฐน ปุราณมคฺโค’’ติฯ ฌานสฺสาเทนาติ ฌานสุเขน ฌานปีติยาฯ สุภิกฺขํ ปณีตธมฺมามตตาย ติตฺติอาวหํฯ ปุปฺผิตํ อุปโสภิตํฯ ยาว ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ วุตฺตํ ‘‘เอกิสฺสา โลกธาตุยา’’ติ ปริจฺฉินฺนพุทฺธเขตฺตตฺตาฯ ตสฺส อตฺถิตาย หิ ปริจฺเฉโท อตฺถิฯ เอตสฺมิํ อนฺตเรติ เอตสฺมิํ โอกาเสฯ

นครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สมฺมสสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ อสฺสาติ ภควโตฯ สณฺหสุขุมธมฺมปริทีปนโต สุขุมาฯ ตีหิ ลกฺขเณหิ องฺกิยตฺตา ติลกฺขณาหตา, อนิจฺจาทิลกฺขณปริทีปินีติ อตฺโถฯ อริยธมฺมาธิคมสฺส อุปนิสฺสยภูเตน เหตุนา สเหตุกาฯ ติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญาย ปาฏิหาริยปญฺญาย จ อตฺถิตาย ปญฺญวนฺโต น เกวลํ อชฺฌตฺติกองฺคสมฺปตฺติเยว, พาหิรงฺคสมฺปตฺติปิ เนสมตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สินิทฺธานี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อพฺภนฺตรนฺติ อชฺฌตฺตํฯ ปจฺจยสมฺมสนนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยวีมํสํฯ

อารมฺภานุรูปา อนุสนฺธิ ยถานุสนฺธิฯ น คตาติ น สมฺปตฺตาฯ อสมฺภินฺนปทนฺติ อโวมิสฺสกปทํ, อญฺญตฺถ เอวํ อนาคตํ วากฺยนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อญฺญตฺถ หิ เอวํ วุตฺตํ นาม นตฺถี’’ติฯ เอวนฺติ ‘‘เตนหานนฺทา’’ติ เอกวจนํ, ‘‘สุณาถ มนสิ กโรถา’’ติ พหุวจนํ กตฺวา วุตฺตํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ เกจิ ปน ‘‘เตนหานนฺทา’’ติ อิธาปิ พหุวจนเมว กตฺวา ปฐนฺติ ‘‘สาธุ อนุรุทฺธา’’ติอาทีสุ วิยฯ อุปธีติ อธิปฺเปตํ อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติฯ อุปฺปชฺชติ อุปฺปาทกฺขณํ อุทยํ ปฏิลภติ ‘‘ปากฏภาโว ฐิติโก, อตฺตลาโภ อุทโย’’ติฯ นิวิสติ นิเวสํ โอกาสํ ปฏิลภติฯ เอกวารเมว หิ อุปฺปนฺนมตฺตสฺส ธมฺมสฺส ทุพฺพลตฺเตน โอกาเส วิย ปติฏฺฐหนํ นตฺถิ, ปุนปฺปุนํ อารมฺมเณ ปวตฺตมานํ นิวิฏฺฐํ ปติฏฺฐิตํ นาม โหติฯ เตนาห ‘‘นิวิสตีติ ปุนปฺปุนํ ปวตฺติวเสน ปติฏฺฐหตี’’ติฯ

ปิยสภาวนฺติ ปิยายิตพฺพชาติกํฯ มธุรสภาวนฺติ อิฏฺฐชาติกํฯ อภินิวิฏฺฐาติ ตณฺหาภินิเวเสน โอติณฺณาฯ สมฺปตฺติยนฺติ ภวสมฺปตฺติยํฯ นิมิตฺตคฺคหณานุสาเรนาติ ปฏิพิมฺพคฺคหณานุสาเรนฯ กณฺณสฺส ฉิทฺทปเทสํ รชตนาฬิกํ วิย, กณฺณพทฺธํ ปน ปามงฺคสุตฺตํ วิยฯ ตุงฺคา อุจฺจา ทีฆา นาสิกา ตุงฺคนาสาฯ เอวํ ลทฺธโวหารํ อตฺตโน ฆานํฯ ‘‘ลทฺธโวหารา’’ติ วา ปาโฐฯ ตสฺมิํ สติ ตุงฺคา นาสา เยสํ เต ตุงฺคนาสาฯ เอวํ ลทฺธโวหารา สตฺตา อตฺตโน ฆานนฺติ โยชนา วณฺณสณฺฐานโต รตฺตกมฺพลปฏลํ วิยฯ สมฺผสฺสโต มุทุสินิทฺธํ กิจฺจโต สินิทฺธมธุรรสทํฯ สาลลฏฺฐินฺติ สาลกฺขนฺธํฯ

อทฺทสํสูติ ปสฺสิํสุฯ เอวํ วุตฺตนฺติ ‘‘กํเส’’ติ เอวํ วุตฺตํ อธิฏฺฐานโวหาเรนฯ

สมฺปตฺตินฺติ วณฺณาทิคุณํฯ อาทีนวนฺติ มรณคฺคตโตฯ

สตฺตุปานีเยนาติ สตฺตุํ ปกฺขิปิตฺวา อาโลลิตปานีเยนฯ จตฺตาริ ปานานิ วิย จตฺตาโร มคฺคา ตณฺหาปิปาสาวูปสมนโตฯ

สมฺมสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ