10. เอณิชงฺฆสุตฺตวณฺณนา

[30] เอณิมิคสฺส วิยาติ เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิยฯ อวยวีสมฺพนฺเธ หิ อิทํ สามิวจนํฯ ปิณฺฑิมํสสฺส ปริโต สมสณฺฐิตตฺตา สุวฏฺฏีตชงฺโฆฯ กิสนฺติ ถูลภาวปฏิกฺเขปปราโชตนา, น สุฏฺฐุ กิสภาวทีปนปราติ อาห ‘‘อถูลํ สมสรีร’’นฺติฯ อาตเปน มิลาตนฺติ ตปสา มิลาตกายํ อินฺทฺริยสนฺตาปนภาวโตฯ เตเนวาห – ‘‘ตโป มิลาต’’นฺติอาทิ, ตถา จาห ปาฬิยํ ‘‘อปฺปาหารํ อโลลุป’’นฺติฯ ยถา ‘‘วีรสฺส ภาโว วีริย’’นฺติ วีรภาเวน วีริยํ ลกฺขียติ, เอวํ วีริยสมฺภเวน วีรภาโวติ อาห ‘‘วีรนฺติ วีริยวนฺต’’นฺติฯ ‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว’’ติ (เถรคา. 983; มิ. ป. 6.5.10) ธมฺมเสนาปติวุตฺตนิยาเมน ปริมิตโภชิตาย อปฺปาหารตา โภชเน มตฺตญฺญุตาฯ ‘‘มิตาหาร’’นฺติ วตฺวา ปุน ปริจฺฉินฺนกาลโภชิตายปิ อปฺปาหารตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิกาล…เป.… ปริตฺตาหาร’’นฺติ อาหฯ จตูสุ ปจฺจเยสุ โลลุปฺปวิรหิตํ โพธิมูเล เอว สพฺพโส โลลุปฺปสฺส ปหีนตฺตาฯ ‘‘จตูสุ ปจฺจเยสู’’ติ หิ อิมินาว สพฺพตฺถ โลลุปฺปวิคโม ทีปิโตวาติฯ รสตณฺหาปฏิกฺเขโป วา เอส ‘‘อปฺปาหาร’’นฺติ วตฺวา ‘‘อโลลุป’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘สีหํ วา’’ติ เอตฺถ เอกจรสทฺโท วิย อิว-สทฺโท อตฺถโต ‘‘นาค’’นฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา, สมฺพนฺธิตพฺโพติ อาห – ‘‘เอกจรํ สีหํ วิย, เอกจรํ นาคํ วิยา’’ติฯ เอกจรา อปฺปมตฺตา เอกีกตายฯ

ปญฺจกามคุณวเสน รูปํ คหิตํ เตสํ รูปสภาวตฺตาฯ มเนน นามํ คหิตํ มนสฺส นามสภาวตฺตาฯ อวินิภุตฺตธมฺเมติ อวินาภาวธมฺเม คเหตฺวาฯ อาทิ-สทฺเทน อายตนธาตุอาทโย คหิตาฯ กามคุณคฺคหเณน เหตฺถ รูปภาวสามญฺเญน ปญฺจ วตฺถูนิ คหิตาเนว โหนฺติ, มโนคหเณน ธมฺมายตนํ, เอวํ ทฺวาทสายตนานิ คหิตานิ โหนฺติฯ อิมินา นเยน ธาตุอาทีนมฺปิ คหิตตา โยเชตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺธาทิวเสนเปตฺถ ภุมฺมํ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ เอตฺถาติ ปาฬิยํฯ กามวตฺถุ ภุมฺมํฯ

เอณิชงฺฆสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สตุลฺลปกายิกวคฺโค

1. สพฺภิสุตฺตวณฺณนา

[31] สตํ สาธูนํ สรณคมนสีลาทิเภทสฺส ธมฺมสฺส อุลฺลปนโต, อตฺตโน วา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา ตสฺส ธมฺมสฺส อุลฺลปนโต กถนโต สตุลฺลปา, เทวตา, ตาสํ กาโย สมูโห, ตตฺถ ภวาติ สตุลฺลปกายิกาฯ เตนาห ‘‘สตํ ธมฺม’’นฺติอาทิฯ สมาทานวเสน อุลฺลเปตฺวา, น วณฺณนากถนมตฺเตน ตตฺราติ ตสฺมิํ ตาสํ เทวตานํ สตุลฺลปกายิกภาเวฯ อิทํ วตฺถูติ อิทํ การณํฯ สมุทฺทวาณิชาติ สํยตฺติกาฯ ขิตฺตสรเวเคนาติ ชิยามุตฺตสรสทิสเวเคน, สีฆโอเฆนาติ อตฺโถฯ อุปฺปตตีติ อุปฺปาโตฯ อุปฺปาเต ภวํ พฺยสนํ อุปฺปาติกํฯ ปติฏฺฐาติ หิตปติฏฺฐาฯ ปรโลเก หิตสุขาวหํ อภยการณํฯ ชงฺฆสตนฺติ มนุสฺสสตํฯ ชงฺฆาสีเสน หิ มนุสฺเส วทติ สหจาริภาวโตฯ อคฺคเหสิ ปญฺจสีลานิฯ อาสนฺนานาสนฺเนสุ อาสนฺนสฺเสว ปฐมํ วิปจฺจนโต ‘‘อาสนฺนกาเล คหิตสีลํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตํฯ ฆฏาวเสนาติ สมูหวเสนฯ

สพฺภีติ สาธูหิฯ เต หิ สปรหิตสาธนโต ปาสํสตาย สนฺตคุณตาย จ สนฺโตติ วุจฺจติฯ เต ปน ยสฺมา ปณฺฑิตลกฺขเณหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปณฺฑิเตหี’’ติ อาหฯ สมาเสถาติ สํวเสถาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ อาห ‘‘สพฺพอิริยาปเถ’’ติอาทิฯ มิตฺตสนฺถวนฺติ เมตฺติสนฺธานํฯ สตฺตานํ หิเตสิตาลกฺขณา หิ เมตฺติ, สา จ ญาณสหิตา ญาณปุพฺพงฺคมาวาติ มิตฺตสนฺถโว อสํกิลิฏฺโฐ, อิตโร สํกิลิฏฺโฐติ อาห ‘‘น เกนจิ สทฺธิํ กาตพฺโพ’’ติฯ สทฺธมฺมนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิหิตาวหํ สุนฺทรธมฺมํฯ เสยฺโยติ หิตวฑฺฒนตาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วฑฺฒี’’ติฯ

สตํ สาธูนํ, ปณฺฑิตานนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ ตปฺปฏิโยควิสยตฺตา อญฺญ-สทฺทสฺส วุตฺตํ ‘‘อญฺญโต อนฺธพาลโต’’ติฯ โสกนิมิตฺตํ โสกการณํ อุตฺตรปทโลเปน อิธ โสกสทฺเทน คหิตนฺติ อาห ‘‘โสกวตฺถูน’’นฺติอาทิฯ โสกวตฺถูนิ นาม โจราทโย อจฺฉินฺทนาทิวเสน ปเรสํ โสกกรณโตฯ โสกานุคตา โสกปฺปตฺตาฯ

เถรสฺสาติ สํกิจฺจตฺเถรสฺสฯ อตฺตโน ภคินิยา เชฏฺฐตฺตา ‘‘ตุมฺเห’’ติ อาหฯ อยํ ‘‘อิธ โจรา ปฏิปชฺชิํสู’’ติ อมฺเห ติณายปิ น มญฺญตีติ จินฺเตตฺวา เอกจฺเจ ‘‘มาเรม น’’นฺติ อาหํสุฯ กรุณาย เอกจฺเจ ‘‘วิสฺสชฺเชมา’’ติ อาหํสุฯ มนฺเตตฺวาติ ภาเสตฺวาฯ

อหุ อโหสิ, ภูตปุพฺพนฺติ อตฺโถฯ อรญฺญสฺมิํ พฺรหาวเนติ ตาทิเส พฺรหาวเน, มหารญฺเญ นิวาสีติ อตฺโถ เจโตติ พฺยาโธฯ กูฏานีติ วากุราทโยฯ โอฑฺเฑตฺวาติ สชฺเชตฺวาฯ สสกนฺติ เปลกํ อุพฺพิคฺคาติ ภีตตสิตาฯ เอกรตฺตินฺติ เอกรตฺเตเนวฯ ธนชานีติ ปริพฺพยวเสน อทฺธิเกหิ ลทฺธพฺพธนโต หานิ, ‘‘สมณมฺปิ นาม หนฺติ, กิํ อมฺเหสุ ลชฺชิสฺสตี’’ติ อทฺธิกานํ อนาคมนโต เอกทิวสํ ลทฺธพฺพปริพฺพยมฺปิ น ลภิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโยฯ

ญาตโยปิ มาตาปิตุภาตุภคินิอาทิเก ญาตเกฯ

เต กิร อธิมุตฺตสฺส ภคินิยา สนฺติกํ อุปคจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเค เตน สมาคตา, อธิมุตฺโต สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต โจรภยํ เตสํ นาโรเจสิฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตสมฺปี’’ติอาทิฯ ตํ นิสฺสาย ปพฺพชิตตฺตา ‘‘อธิมุตฺตสามเณรสฺส สนฺติเก’’ติ วุตฺตํ, น อุปสมฺปทาจริโย หุตฺวาฯ เตนาห ‘‘อตฺตโน อนฺเตวาสิเก กตฺวา’’ติฯ สจฺจานุรกฺขเณน อนุตฺตรคุณาธิคเมน จ ญาติมชฺเฌ วิโรจติฯ

สาตตนฺติ สตตํฯ ส-สทฺทสฺส หิ อิธ สาภาโว ยถา ‘‘สาราโค’’ติอาทีสุฯ สาตภาโว วา สาตตนฺติ อาห ‘‘สุขํ วา’’ติฯ การเณนาติ เตน เตน การเณนฯ สพฺพาสํ ตาสํ วจนํ สุภาสิตํ, ภควโต ปน อุกฺกํสคตํ สุภาสิตเมวฯ สฺวายมตฺโถ ตํตํคาถาปเทเนว วิญฺญายตีติ ตํ นีหริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เตน สปฺปุริสูปสํเสวสทฺธมฺมาภิโยโค ยถา สตฺตานํ วฑฺฒิยา ปญฺญาปฏิลาภสฺส เอกนฺติกํ การณํ, เอวํ โสกปจฺจเย สติ วิโสกภาวสฺส, ญาติมชฺเฌ โสภาย, สุคติคมนสฺส, จิรํ สุขฏฺฐานสฺส, วฏฺฏทุกฺขโมจนสฺสปิ อญฺญาสาธารณํ โหตีติ วุตฺตเมวาติ ทฏฺฐพฺพํฯ

สพฺภิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. มจฺฉริสุตฺตวณฺณนา

[32] ปมชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปลทฺธิ ปมาโทฯ เตน เอกนฺตโต สติรหิตา โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘สติวิปฺปวาสลกฺขเณนา’’ติฯ ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทโย เจตฺถ ปมาเทเนว สงฺคหิตาฯ อิทานิ ยถา มจฺฉริยนิมิตฺตญฺจ ปมาทนิมิตฺตญฺจ ทานํ น ทียติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกจฺโจ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริกฺขยํ คมิสฺสตีติ โภคปริหานิํ คมิสฺสติฯ ขิฑฺฑาทีติ อาทิ-สทฺเทน มณฺฑนวิภูสนฉณนกฺขตฺตกิจฺจพฺยสนาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ยสทายกนฺติ กิตฺติยสสฺส ปริวารยสสฺส จ ทายกํฯ สิรีทายกนฺติ โสภคฺคทายกํฯ สมฺปตฺติทายกนฺติ กุลโภครูปโภคสมฺปทาหิ สมฺปตฺติทายกํฯ ปุญฺญนฺติ วา อิธ ปุญฺญผลํ ทฏฺฐพฺพํ ‘‘เอวมิทํ ปุญฺญํ ปวฑฺฒตี’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 3.80) วิยฯ อตฺถิ ทานสฺส ผลนฺติ เอตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส อนวฏฺฐิตตํ พหุลสาธารณตํ, ตํ ปหาย คมนียตํ , ตพฺพิสยาย ปีติยา สาวชฺชตํ, ทานธมฺมสฺส อนญฺญสาธารณตํ อนุคามิกตํ, ตพฺพิสยาย ปีติยา อนวชฺชตํ, โลภาทิปาปธมฺมานํ วิโนทนํ, เสสปุญฺญานํ อุปนิสฺสยญฺจ ชานนฺเตนาติ วตฺตพฺพํฯ

ตํเยว พาลนฺติ โย มจฺฉรี, ตเมวฯ อทานสีลา พาลาฯ เอกจฺโจ ธนสฺส ปริโภคปริกฺขยภเยน อตฺตนาปิ น ปริภุญฺชติ อติโลภเสฏฺฐิ วิยาติ อาห ‘‘อิธโลกปรโลเกสู’’ติฯ

ยสฺมา เอกจฺโจ อทานสีโล ปุริโส อทฺธิเก ทิสฺวา ปสฺสนฺโตปิ น ปสฺสติ, เตสํ กถํ สุณนฺโตปิ น สุโณติ, สยํ กิญฺจิ น กเถติ, อทาตุกมฺยตาถมฺเภ พทฺโธ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ มตลิงฺคานิ อุปลพฺภนฺติเยวาติ อาห ‘‘อทานสีลตาย มรเณน มเตสู’’ติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ทานมตฺตเมว คเหตฺวา มเตนสฺส สมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทานสีลสฺส ปน อมตลิงฺคานิ วุตฺตวิปริยายโต เวทิตพฺพานิฯ วชนฺติ ปุถุตฺเต เอกวจนํ, ตสฺมา วจนวิปลฺลาเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สห วชนฺตา’’ติฯ ทานสีลาทิธมฺโม ปุราตโน, น อชฺชตโนติ สนนฺตโน, โส เอเตสุ อตฺถีติ สนนฺตนา, ปณฺฑิตา, เตสํ ธมฺมาติ เตสํ วเสนปิ ธมฺโม สนนฺตโนติ อาห ‘‘สนนฺตนานํ วา ปณฺฑิตานํ เอส ธมฺโม’’ติฯ อปฺปสฺมิมฺปิ เทยฺยธมฺเม สติ เอเก ทานํ ททนฺติ, เอเก น ททนฺติ มจฺฉริภาวาฯ สหสฺสทานสทิสาติ เอกาปิ ทกฺขิณา ปริจฺจาคเจตนาย อุฬารภาวโต สหสฺสทานสทิสา โหติฯ

ทุรนุคมโนติ อสมงฺคินา อนุคนฺตุํ ทุกฺกโรฯ อนนุคมนญฺจสฺส ธมฺมสฺส อปูรณเมวาติ อาห ‘‘ทุปฺปูโร’’ติฯ ‘‘ธมฺมํ จเร’’ติ อยํ ธมฺมจริยา คหฏฺฐสฺส วเสน อารทฺธาติ อาห ‘‘ทสกุสลกมฺมปถธมฺมํ จรตี’’ติฯ เตนาห ‘‘ทารญฺจ โปส’’นฺติฯ สมุญฺชกนฺติ กสฺสเกหิ อตฺตนา กาตพฺพํ กตฺวา วิสฏฺฐธญฺญกรณโต ขเล อุญฺฉาจริยวเสน สมุญฺชนิอาทินา ฉฑฺฑิตธญฺญสํหรณํฯ เตนาห ‘‘โย อปิ…เป.… สมุญฺชกํ จรตี’’ติฯ เอเตนาติ สตสหสฺสสหสฺสยาคิคฺคหเณน ทสนฺนมฺปิ ภิกฺขุโกฏีนํ ปิณฺฑปาโต ทสฺสิโต โหติฯ ‘‘ทินฺโน’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยชนาฯ ทสนฺนํ วา กหาปณโกฏีนํ ปิณฺฑปาโตติ ทสนฺนํ กหาปณโกฏีนํ วินิยุญฺชนวเสน สมฺปาทิตปิณฺฑปาโตฯ