8. มหทฺธนสุตฺตวณฺณนา

[28] นิธียตีติ นิธานํฯ นิธาตพฺพตํ คตํ นิหิตนฺติ อตฺโถฯ มุตฺตสาราทีติ มุตฺตามณิเวฬุริยปวาฬรชตชาตรูปาทิฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีติ อาทิ-สทฺเทน กหาปณ-ธญฺญโกฏฺฐภณฺฑาทิํ สงฺคณฺหาติฯ ตมฺปิ หิ นิจฺจปริพฺพยวเสน ภุญฺชียตีติ ‘‘โภโค’’ติ วุจฺจติฯ อญฺญมญฺญํ อภิคิชฺฌนฺตีติ อญฺญมญฺญสฺส สนฺตกํ อภิคิชฺฌนฺติฯ เตนาห ‘‘ปตฺเถนฺตี’’ติฯ อนลงฺกตาติ น อลํ ปริยตฺตนฺติ เอวํ กตจิตฺตา, อตฺริจฺฉตามหิจฺฉตาหิ อภิภูตาฯ เตนาห ‘‘อติตฺตา อปริยตฺตชาตา’’ติฯ อุสฺสุกฺกชาเตสูติ ตํตํกิจฺเจ สญฺชาตอุสฺสุกฺเกสุฯ นานากิจฺจชาเตสูติ นานาวิธกิจฺเจสุ, สญฺชาตนานากิจฺเจสุ วาฯ วฏฺฏคามิกปสุเตน วฏฺฏโสตํ อนุสรนฺเตสุฯ ตณฺหานิวาสตาย เคหนฺติปิ อคารนฺติปิ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิํ เคห’’นฺติฯ วิราชิยาติ เหตุอตฺถทีปกํ ปทนฺติ อาห ‘‘วิราเชตฺวา’’ติ, ตฺวา-สทฺโทปิ จายํ เหตุอตฺโถติฯ

มหทฺธนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. จตุจกฺกสุตฺตวณฺณนา

[29] อิริยา วุจฺจติ กาเยน กตฺตพฺพกิริยา, ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานภาวโต อิริยาปโถ, คมนาทิฯ ตํ อปราปรปฺปวตฺติยา จกฺกํฯ เตนาห ‘‘จตุจกฺกนฺติ จตุอิริยาปถ’’นฺติฯ นวทฺวารนฺติ กรชกาโย อธิปฺเปโตฯ โส จ เกสาทิอสุจิปริปูโรติ อาห ‘‘ปุณฺณนฺติ อสุจิปูร’’นฺติฯ ตณฺหาย สํยุตฺตนฺติ ตณฺหาสหิตํฯ เตน น เกวลํ สภาวโต เอว, อถ โข นิสฺสิตธมฺโม จ อสุจิํ ทสฺเสติฯ มาตุกุจฺฉิสงฺขาเต อสุจิปงฺเก ชาตตฺตา ปงฺกชาตํ, เกสาทิอสุจิปงฺกชาตตฺตา จ ปงฺกชาตํฯ ยาตฺราติ อปคโมฯ เตน สภาวโต นิสฺสิตธมฺมโต จ อสุจิสภาวโต กายโต กถํ อปคโม สิยาติ ปุจฺฉติฯ เตนาห ‘‘เอตสฺสา’’ติอาทิฯ

นหนฏฺเฐน พนฺธนฏฺเฐน นทฺธีติ อุปนาโห อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นทฺธินฺติ อุปนาห’’นฺติฯ

โส ปน อิโต ปุพฺพกาเล โกโธติ อาห ‘‘ปุพฺพกาเล’’ติอาทิ ฯ ปาฬินิทฺทิฏฺเฐติ อุปนาหอิจฺจาทิเก อิธ ปาฬิยํ นิทฺทิฏฺเฐ กิเลเส ฐเปตฺวา อวเสสา ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาทโย สตฺต กิเลสา ทุมฺโมจยตาย วรตฺตา วิยาติ วรตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อารมฺมณคฺคหณสภาวโต เอโก เอเวส ธมฺโม, ปวตฺติ-อาการเภเทน ปน อิจฺฉนฏฺเฐน ปตฺถนฏฺเฐน อิจฺฉา, ลุพฺภนฏฺเฐน คิชฺฌนฏฺเฐน โลโภติ วุตฺโตฯ ปฐมุปฺปตฺติกาติ เอกสฺมิํ อารมฺมเณ, วาเร วา ปฐมํ อุปฺปนฺนาฯ อปราปรุปฺปตฺติโกติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานโกฯ อลทฺธปตฺถนา อปฺปฏิลทฺธวตฺถุมฺหิ อาสตฺติ โลโภฯ อุปฺปาเฏตฺวาติ สสนฺตานโต อุทฺธริตฺวาฯ

จตุจกฺกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. เอณิชงฺฆสุตฺตวณฺณนา

[30] เอณิมิคสฺส วิยาติ เอณิมิคสฺส ชงฺฆา วิยฯ อวยวีสมฺพนฺเธ หิ อิทํ สามิวจนํฯ ปิณฺฑิมํสสฺส ปริโต สมสณฺฐิตตฺตา สุวฏฺฏีตชงฺโฆฯ กิสนฺติ ถูลภาวปฏิกฺเขปปราโชตนา, น สุฏฺฐุ กิสภาวทีปนปราติ อาห ‘‘อถูลํ สมสรีร’’นฺติฯ อาตเปน มิลาตนฺติ ตปสา มิลาตกายํ อินฺทฺริยสนฺตาปนภาวโตฯ เตเนวาห – ‘‘ตโป มิลาต’’นฺติอาทิ, ตถา จาห ปาฬิยํ ‘‘อปฺปาหารํ อโลลุป’’นฺติฯ ยถา ‘‘วีรสฺส ภาโว วีริย’’นฺติ วีรภาเวน วีริยํ ลกฺขียติ, เอวํ วีริยสมฺภเวน วีรภาโวติ อาห ‘‘วีรนฺติ วีริยวนฺต’’นฺติฯ ‘‘จตฺตาโร ปญฺจ อาโลเป, อภุตฺวา อุทกํ ปิเว’’ติ (เถรคา. 983; มิ. ป. 6.5.10) ธมฺมเสนาปติวุตฺตนิยาเมน ปริมิตโภชิตาย อปฺปาหารตา โภชเน มตฺตญฺญุตาฯ ‘‘มิตาหาร’’นฺติ วตฺวา ปุน ปริจฺฉินฺนกาลโภชิตายปิ อปฺปาหารตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิกาล…เป.… ปริตฺตาหาร’’นฺติ อาหฯ จตูสุ ปจฺจเยสุ โลลุปฺปวิรหิตํ โพธิมูเล เอว สพฺพโส โลลุปฺปสฺส ปหีนตฺตาฯ ‘‘จตูสุ ปจฺจเยสู’’ติ หิ อิมินาว สพฺพตฺถ โลลุปฺปวิคโม ทีปิโตวาติฯ รสตณฺหาปฏิกฺเขโป วา เอส ‘‘อปฺปาหาร’’นฺติ วตฺวา ‘‘อโลลุป’’นฺติ วุตฺตตฺตาฯ ‘‘สีหํ วา’’ติ เอตฺถ เอกจรสทฺโท วิย อิว-สทฺโท อตฺถโต ‘‘นาค’’นฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา, สมฺพนฺธิตพฺโพติ อาห – ‘‘เอกจรํ สีหํ วิย, เอกจรํ นาคํ วิยา’’ติฯ เอกจรา อปฺปมตฺตา เอกีกตายฯ

ปญฺจกามคุณวเสน รูปํ คหิตํ เตสํ รูปสภาวตฺตาฯ มเนน นามํ คหิตํ มนสฺส นามสภาวตฺตาฯ อวินิภุตฺตธมฺเมติ อวินาภาวธมฺเม คเหตฺวาฯ อาทิ-สทฺเทน อายตนธาตุอาทโย คหิตาฯ กามคุณคฺคหเณน เหตฺถ รูปภาวสามญฺเญน ปญฺจ วตฺถูนิ คหิตาเนว โหนฺติ, มโนคหเณน ธมฺมายตนํ, เอวํ ทฺวาทสายตนานิ คหิตานิ โหนฺติฯ อิมินา นเยน ธาตุอาทีนมฺปิ คหิตตา โยเชตพฺพาฯ เตนาห ‘‘ปญฺจกฺขนฺธาทิวเสนเปตฺถ ภุมฺมํ โยเชตพฺพ’’นฺติฯ เอตฺถาติ ปาฬิยํฯ กามวตฺถุ ภุมฺมํฯ

เอณิชงฺฆสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สตุลฺลปกายิกวคฺโค

1. สพฺภิสุตฺตวณฺณนา

[31] สตํ สาธูนํ สรณคมนสีลาทิเภทสฺส ธมฺมสฺส อุลฺลปนโต, อตฺตโน วา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา ตสฺส ธมฺมสฺส อุลฺลปนโต กถนโต สตุลฺลปา, เทวตา, ตาสํ กาโย สมูโห, ตตฺถ ภวาติ สตุลฺลปกายิกาฯ เตนาห ‘‘สตํ ธมฺม’’นฺติอาทิฯ สมาทานวเสน อุลฺลเปตฺวา, น วณฺณนากถนมตฺเตน ตตฺราติ ตสฺมิํ ตาสํ เทวตานํ สตุลฺลปกายิกภาเวฯ อิทํ วตฺถูติ อิทํ การณํฯ สมุทฺทวาณิชาติ สํยตฺติกาฯ ขิตฺตสรเวเคนาติ ชิยามุตฺตสรสทิสเวเคน, สีฆโอเฆนาติ อตฺโถฯ อุปฺปตตีติ อุปฺปาโตฯ อุปฺปาเต ภวํ พฺยสนํ อุปฺปาติกํฯ ปติฏฺฐาติ หิตปติฏฺฐาฯ ปรโลเก หิตสุขาวหํ อภยการณํฯ ชงฺฆสตนฺติ มนุสฺสสตํฯ ชงฺฆาสีเสน หิ มนุสฺเส วทติ สหจาริภาวโตฯ อคฺคเหสิ ปญฺจสีลานิฯ อาสนฺนานาสนฺเนสุ อาสนฺนสฺเสว ปฐมํ วิปจฺจนโต ‘‘อาสนฺนกาเล คหิตสีลํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตํฯ ฆฏาวเสนาติ สมูหวเสนฯ