4. มโนนิวารณสุตฺตวณฺณนา

[24] เอวํลทฺธิกาติ สพฺพถาปิ จิตฺตุปฺปตฺติ สทุกฺขา, สพฺพถาปิ อจิตฺตกภาโว เสยฺโย, ตสฺมา ยโต กุโตจิ จิตฺตํ นิวาเรตพฺพนฺติ เอวํทิฏฺฐิกา ฯ โสติ สตฺโตฯ อนิยฺยานิกกถํ กเถติ อโยนิโส จิตฺตนิวารณํ วทนฺตีฯ สํยตภาวํ อาคตนฺติ ราควิเสวนาทิโต สมฺมเทว สํยตภาวํ โอตรภาวํฯ ธมฺมจริยาวเสน หิ ปวตฺตมาเน จิตฺเต นตฺถิ อีสกมฺปิ ราคาทิวิเสวนํ, น ตสฺส สมฺปติ อายติญฺจ โกจิ อนตฺโถ สิยา, ตสฺมา ตํ มโน สพฺพโต อนวชฺชวุตฺติโต น นิวาเรตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติอาทิฯ ยโต ยโตติ ยโต ยโต สาวชฺชวุตฺติโต อโยนิโสมนสิการโตฯ ตนฺติ มโน นิวาเรตพฺพํ อนตฺถาวหตฺตาฯ

มโนนิวารณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา

[25] กตาวีติ กตวา, ปริญฺญาทิกิจฺจํ กตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘จตูหิ มคฺเคหิ กตกิจฺโจ’’ติฯ สฺวายมตฺโถ อรหนฺติอาทิสทฺทสนฺนิธานโต วิญฺญายติฯ เอวํ ‘‘อหํ วทามี’’ติอาทิอากาเรน ปุจฺฉติฯ

ขนฺธาทีสุ กุสโลติ ขนฺธายตนาทีสุ สลกฺขณาทีสุ จ สมูหาทิวเสน ปวตฺติยญฺจ เฉโก ยถาภูตเวทีฯ อุปลทฺธินิสฺสิตกถนฺติ อตฺตุปลทฺธินิสฺสิตกถํ หิตฺวาฯ โวหารเภทํ อกโรนฺโตติ ‘‘อหํ ปรมตฺถํ ชานามี’’ติ โลกโวหารํ ภินฺทนฺโต อวินาเสนฺโต โลเก โลกสมญฺญเมว นิสฺสาย ‘‘อหํ, มมา’’ติ วเทยฺยฯ ขนฺธา ภุญฺชนฺตีติอาทินา โวหารเภทํ, ตตฺถ จ อาทีนวํ ทสฺเสติฯ

มาโน นาม ทิฏฺฐิยา สมธุโรฯ ตถา หิ ทุติยมคฺคาทีสุ สมฺมาทิฏฺฐิยา ปหานาภิสมยสฺส ปฏิวิปจฺจนีเก ปฏิปตฺติสิทฺธิฯ เตนาห ‘‘ยทิ ทิฏฺฐิยา วเสน น วทติ, มานวเสน นุ โข วทตีติ จินฺเตตฺวา’’ติฯ วิธูปิตาติ สนฺตาปิตา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ เต ปน วิทฺธํสิตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วิธมิตา’’ติฯ มมงฺการาทโย มยนฺติ สตฺตสนฺตาเน สติ ปวตฺตนฺติ เอเตนาติ มโย, มญฺญนาฯ มโย เอว มยตาติ อาห ‘‘มยตนฺติ มญฺญน’’นฺติฯ

อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ปชฺโชตสุตฺตวณฺณนา

[26] ทิวารตฺตินฺติ น อาทิจฺโจ วิย ทิวา เอว, น จนฺทิมา วิย รตฺติํ เอว, อถ โข ทิวา จ รตฺติญฺจฯ ตตฺถ ตตฺถาติ ยตฺถ ยตฺถ สมฺปชฺชลิโต, ตตฺถ ตตฺเถว ปเทเส, น อาทิจฺโจ วิย จนฺทิมา วิย สกลํ มหาทิสํ ทิสนฺตราฬญฺจฯ ญาณานุภาเวน อุปฺปนฺนาโลโก ญาณาโลโกติ วทนฺติฯ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ปุพฺเพ เม, ภิกฺขเว, อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ ญาณํ อุทปาทิ ปญฺญา อุทปาทิ วิชฺชา อุทปาทิ อาโลโก อุทปาที’’ติ (สํ. นิ. 5.1081; มหาว. 15; ปฏิ. ม. 2.30) ปน วจนโต มคฺโค ญาณาโลโกฯ ‘‘ตโม วิหโต, อาโลโก อุปฺปนฺโน’’ติ (ม. นิ. 1.386; ปารา. 12) วา วจนโต วิชฺชตฺตยาโลโก ญาณาโลโกฯ ปฐมาภิสมฺโพธิยํ วิย สญฺชาตปีติวิปฺผาโร, วิเสสโต รตนฆเร สมนฺตปฏฺฐานวิจินเน สญฺชาตปีติวเสน อุปฺปนฺนสรีโรภาโส วา ปีติอาโลโกฯ ตตฺเถว อุปฺปนฺนปสาทวเสน สญฺชาตอาโลโกว ปสาทาโลโกฯ ธมฺมจกฺกปวตฺตเน ‘‘อญฺญาสิ วต, โภ, โกณฺฑญฺโญ’’ติ อุปฺปนฺนปสาทาโลโกติ จ วทนฺติฯ สพฺพตฺเถว สตฺถุ ธมฺมเทสนา สตฺตานํ หทยตมํ วิธมนฺตี ธมฺมกถาอาโลโกฯ สพฺโพปิ พุทฺธานํ ปาตุภาวา อุปฺปนฺโน อาโลโกติ อิมินา สาวกานํ เทสนาย สญฺชาตธมฺมาโลโกปิ พุทฺธานุภาโวติ ทสฺเสติฯ

ปชฺโชตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. สรสุตฺตวณฺณนา

[27] สรณโต อวิจฺเฉทวเสน ปวตฺตนโต ขนฺธาทีนํ ปฏิปาฏิ สราฯ เตนาห ‘‘อิเม สํสารสรา’’ติฯ กุโตติ เกน การเณน, กิมฺหิ วา? เตนาห ‘‘กิํ อาคมฺมา’’ติ? น ปติฏฺฐาติ ปจฺจยาภาวโตฯ อาโปติอาทินา ปาฬิยํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อปฺปติฏฺฐานาปเทเสน ตตฺถ กามรูปภวานํ อภาโว ทสฺสิโตฯ ตทุภยาภาวทสฺสเนน เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อรูปภวสฺสปิ อภาโว ทสฺสิโตว โหติ, ยถารุตวเสน วา เอตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปุริมา ทฺเว คหิตา, คหิตญฺจ อตฺถํ ปริคฺคเหตฺวาว ปจฺฉิมตฺโถ ปวตฺโตติฯ

สรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ