เมนู

2. ผุสติสุตฺตวณฺณนา

[22] กมฺมํ อผุสนฺตนฺติ กมฺมผสฺสํ อผุสนฺตํ, กมฺมํ อกโรนฺตนฺติ อตฺโถฯ วิปาโก น ผุสตีติ วิปากผสฺโส น ผุสติ, วิปาโก น อุปฺปชฺชเตว การณสฺส อภาวโตฯ เอวํ พฺยติเรกมุเขน กมฺมวฏฺเฏน วิปากวฏฺฏํ สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺถํ วตฺวา อิทานิ เกวลํ กมฺมวฏฺฏวเสน อตฺถํ วทนฺโต ‘‘กมฺมเมวา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ นากโรโต กริยตีติ กมฺมํ อกุพฺพโต น กยิรติ, อนภิสนฺธิกตกมฺมํ นาม นตฺถีติ อตฺโถฯ อิทานิ ตเมวตฺถํ อนฺวยโต ทสฺเสตุํ ‘‘ผุสนฺตญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ตโตติ ผุสนเหตุฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ วุตฺตเมวตฺถํ สการณํ กตฺวา ปริเวฐิตวเสน วิภูตํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา ผุสนฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ธมฺมตาติ การกสฺเสว กมฺมวิปากานุพนฺโธ, นาการกสฺสาติ อยํ กมฺมวิปากานํ สภาโวฯ

ปจฺเจติ อุปคจฺฉติ อนุพนฺธติฯ ปาปนฺติ ปาปกํ กมฺมํ ผลญฺจฯ อยญฺจ อตฺโถ อรญฺเญ ลุทฺทกสฺส อุยฺโยชนาย สุนเขหิ ปริวาริยมานสฺส ภิกฺขุโน ภเยน รุกฺขํ อารุฬฺหสฺส จีวเร ลุทฺทสฺส อุปริ ปติเต ตสฺส สุนเขหิ ขาทิตฺวา มาริตวตฺถุนา ทีเปตพฺโพติฯ

ผุสติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. ชฏาสุตฺตวณฺณนา

[23] เยน อตฺเถน ตณฺหา ‘‘ชฏา’’ติ วุตฺตา, ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชาลินิยา’’ติ วุตฺตํฯ สา หิ อฏฺฐสตตณฺหาวิจริตปเภทา อตฺตโน อวยวภูตา เอว ชาลา เอติสฺสา อตฺถีติ ชาลินีติ วุจฺจติฯ อิทานิสฺสา ชฏากาเรน ปวตฺติํ ทสฺเสตุํ ‘‘สา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ รูปาทีสุ อารมฺมเณสูติ ตสฺสา ปวตฺติฏฺฐานมาห รูปาทิฉฬารมฺมณวินิมุตฺตสฺส ตณฺหาวิสยสฺส อภาวโตฯ เหฏฺฐุปริยวเสนาติ กทาจิ รูปารมฺมเณ กทาจิ ยาว ธมฺมารมฺมณา, กทาจิ ธมฺมารมฺมเณ กทาจิ ยาว รูปารมฺมณาติ เอวํ เหฏฺฐา จ อุปริ จ ปวตฺติวเสนฯ เทสนากฺกเมน เจตฺถ เหฏฺฐุปริยตา เวทิตพฺพา, กามราคาทิวเสนปิ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพฯ สงฺขารานํ ขณิกภาวโต อปราปรุปฺปตฺติ เอตฺถ สํสิพฺพนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สํสิพฺพนฏฺเฐนา’’ติฯ อิทํ เยน สมฺพนฺเธน ชฏา วิยาติ ชฏาติ ชฏาตณฺหานํ อุปมูปเมยฺยตา, ตํทสฺสนํฯ อยญฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา ชาลินี เวฬุคุมฺพสฺส สาขา, ตาสํ สญฺจยาทโย จ อตฺตโน อวยเวหิ สํสิพฺพิตา วินทฺธา ‘‘ชฏา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ตณฺหาปิ สํสิพฺพนสภาเวนาติฯ

อิเม สตฺตา ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคหิตํ อตฺตนิพฺพิเสสํ มญฺญมานา อพฺภนฺตริมํ กโรนฺติฯ อพฺภนฺตรฏฺโฐ จ อนฺโต-สทฺโทติ สกปริกฺขาเรสุ อุปฺปชฺชนมานาปิ ตณฺหา ‘‘อนฺโตชฏา’’ติ วุตฺตาฯ ปพฺพชิตสฺส ปตฺตาทิ, คหฏฺฐสฺส หตฺถิอาทิ สกปริกฺขาโรฯ อตฺตาติ ภวติ เอตฺถ อภิมาโนติ อตฺตภาโว, อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกํฯ สรีรนฺติ เกจิฯ ‘‘มม อตฺตภาโว สุนฺทโร, อสุกสฺส วิย มม อตฺตภาโว ภเวยฺยา’’ติอาทินา สกอตฺตภาวาทีสุ ตณฺหาย อุปฺปชฺชนากาโร เวทิตพฺโพฯ อตฺตโน จกฺขาทีนิ อชฺฌตฺติกายตนานิ, อตฺตโน จ ปเรสญฺจ รูปาทีนิ พาหิรายตนานิ, ปเรสํ สพฺพานิ วาฯ สปรสนฺตติปริยาปนฺนานิ วา จกฺขาทีนิ อชฺฌตฺติกายตนานิ, ตถา รูปาทีนิ พาหิรายตนานิฯ ปริตฺตมหคฺคตภเวสุ ปวตฺติยาปิ ตณฺหาย อนฺโตชฏาพหิชฏาภาโว เวทิตพฺโพฯ กามภโว หิ กสฺสจิปิ กิเลสสฺส อวิกฺขมฺภิตตฺตา กตฺถจิปิ อวิมุตฺโต อชฺฌตฺตคฺคหณสฺส วิเสสปจฺจโยติ ‘‘อชฺฌตฺตํ อนฺโต’’ติ จ วุจฺจติ, ตพฺพิปริยายโต รูปารูปภโว ‘‘พหิทฺธา พหี’’ติ จฯ เตนาห ภควา – ‘‘อชฺฌตฺตสํโยชโน ปุคฺคโล, พหิทฺธาสํโยชโน ปุคฺคโล’’ติ (อ. นิ. 2.37)ฯ

วิสยเภเทน ปวตฺติอาการเภเทน อเนกเภทภินฺนมฺปิ ตณฺหํ ชฏาภาวสามญฺเญน เอกนฺติ คเหตฺวา ‘‘ตาย เอวํ อุปฺปชฺชมานาย ชฏายา’’ติ วุตฺตํฯ สา ปน ปชาติ วุตฺตสตฺตสนฺตานปริยาปนฺนา เอว หุตฺวา ปุนปฺปุนํ ตํ ชเฏนฺตี วินนฺธนฺตี ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ชฏาย ชฏิตา ปชา’’ติฯ ตถา หิ ปรมตฺถโต ยทิปิ อวยวพฺยติเรเกน สมุทาโย นตฺถิ, เอกเทโส ปน สมุทาโย นาม น โหตีติ อวยวโต สมุทายํ ภินฺนํ กตฺวา อุปมูปเมยฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม เวฬุชฏาทีหิ…เป.… สํสิพฺพิตา’’ติ อาหฯ อิมํ ชฏนฺติ สมฺพนฺโธฯ ตีสุ ธาตูสุ เอกมฺปิ อเสเสตฺวา สํสิพฺพเนน เตธาตุกํ ชเฏตฺวา ฐิตํฯ เตนสฺสา มหาวิสยตํ วิชฏนสฺส จ สุทุกฺกรภาวมาหฯ วิชเฏตุํ โก สมตฺโถติ อิมินา ‘‘วิชฏเย’’ติ ปทํ สตฺติอตฺถํ, น วิธิอตฺถนฺติ ทสฺเสติฯ

เอวํ ‘‘อนฺโตชฏา’’ติอาทินา ปุฏฺโฐ อถสฺส ภควา ตมตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘สีเล ปติฏฺฐายา’’ติอาทิมาหฯ เอตฺถ สีเลติ กุสลสีเลฯ ตํ ปน ปาติโมกฺขสํวราทิเภเทสุ ปริสุทฺธเมว อิจฺฉิตพฺพนฺติ อาห ‘‘จตุปาริสุทฺธิสีเล’’ติฯ

นรติ เนตีติ นโร, ปุริโสฯ กามํ อิตฺถีปิ ตณฺหาชฏาวิชฏเน สมตฺถา อตฺถิ, ปธานเมว ปน สตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นโร’’ติ อาห ยถา ‘‘สตฺถา เทวมนุสฺสาน’’นฺติ, อฏฺฐกถายํ ปน อวิภาเคน ปุคฺคลปริยาโย อยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘นโรติ สตฺโต’’ติ วุตฺตํฯ วิปากภูตาย สห ปญฺญาย ภวตีติ สปญฺโญฯ ตาย หิ อาทิโต ปฏฺฐาย สนฺตานวเสน พหุลํ ปวตฺตมานาย อยํ สตฺโต สวิเสสํ สปญฺโญติ วตฺตพฺพตํ อรหติฯ วิปากปญฺญาปิ หิ สนฺตานวิเสเสน ภาวนาปญฺญุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ อเหตุกทฺวิเหตุกานํ ตทภาวโตฯ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปญฺญายาติ กมฺมชาย ติเหตุกปฏิสนฺธิยํ ปญฺญายาติ เอวํ ติเหตุกสทฺโท ปฏิสนฺธิสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺโพ, น ปญฺญาสทฺเทนฯ น หิ ปญฺญา ติเหตุกา อตฺถิฯ ปฏิสนฺธิโต ปภุติ ปวตฺตมานา ปญฺญา ‘‘ปฏิสนฺธิยํ ปญฺญา’’ติ วุตฺตา ตํมูลกตฺตา, น ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปวตฺตา เอวฯ

จินฺเตติ อารมฺมณํ อุปนิชฺฌายตีติ จิตฺตํ, สมาธิฯ โส หิ สาติสยํ อุปนิชฺฌานกิจฺโจฯ น หิ วิตกฺกาทโย วินา สมาธินา ตมตฺถํ สาเธนฺติ, สมาธิ ปน เตหิ วินาปิ สาเธตีติฯ ปคุณพลวภาวาปาทเนน ปจฺจเยหิ จิตฺตํ, อตฺตสนฺตานํ จิโนตีติปิ จิตฺตํ, สมาธิฯ ปฐมชฺฌานาทิวเสน จิตฺตวิจิตฺตตาย อิทฺธิวิธาทิจิตฺตกรเณน จ สมาธิ จิตฺตนฺติ วินาปิ ปโรปเทเสนสฺส จิตฺตปริยาโย ลพฺภเตวฯ อฏฺฐกถายํ ปน จิตฺต-สทฺโท วิญฺญาเณ นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จิตฺตสีเสน เหตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย กถิตา’’ติฯ ยถาสภาวํ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญาฯ สา ยทิปิ กุสลาทิเภทโต พหุวิธา, ‘‘ภาวย’’นฺติ ปน วจนโต ภาเวตพฺพา อิธาธิปฺเปตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺญานาเมน วิปสฺสนา กถิตา’’ติฯ ยทิปิ กิเลสานํ ปหานํ อาตาปนํ, ตํ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนมฺปิ อตฺเถว, อาตปฺปสทฺโท วิย ปน อาตาป-สทฺโท วีริเย เอว นิรุฬฺโหติ อาห ‘‘อาตาปีติ วีริยวา’’ติฯ ยถา กมฺมฏฺฐานํ ตาย ปญฺญาย ปริโต หรียติ ปวตฺตียติ, เอวํ สาปิ ตทตฺถํ โยคินาติ อาห ‘‘ปาริหาริยปญฺญา’’ติฯ อภิกฺกมาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ สาตฺถกสมฺปชญฺญาทิวเสน ปริจฺฉิชฺช เนตีติ สพฺพกิจฺจปริณายิกา

ยสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺฐาเนน คาถา ภาสิตา, ตสฺมา ปุคฺคลาธิฏฺฐานเมว อุปมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา นาม ปุริโส’’ติอาทิมาหฯ

ตตฺถ สุนิสิตนฺติ สุฏฺฐุ นิสิตํ, อติวิย ติขิณนฺติ อตฺโถฯ สตฺถสฺส นิสิตตรภาวกรณํ นิสานสิลายํ, พาหุพเลน จสฺส อุกฺขิปนนฺติ อุภยมฺเปตํ อตฺถาปนฺนํ กตฺวา อุปมา วุตฺตาติ ตทุภยํ อุปเมยฺยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สมาธิสิลายํ สุนิสิตํ…เป.… ปญฺญาหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา’’ติ อาหฯ สมาธิคุเณน หิ ปญฺญาย ติกฺขภาโวฯ ยถาห ‘‘สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. 3.5; 4.99; 5.1071)ฯ วีริยญฺจสฺสา อุปตฺถมฺภกํ ปคฺคณฺหนโตฯ วิชเฏยฺยาติ วิชเฏตุํ สกฺกุเณยฺยฯ วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนาย หิ วตฺตมานาย โยคาวจโร ตณฺหาชฏํ วิชเฏตุํ สมตฺโถ นามฯ วิชฏนญฺเจตฺถ สมุจฺเฉทวเสน ปหานนฺติ อาห – ‘‘สญฺฉินฺเทยฺย สมฺปทาเลยฺยา’’ติฯ

มคฺคกฺขเณ ปเนส วิชเฏติ นาม, อคฺคผลกฺขเณ สพฺพโส วิชฏิตชโฏ นามฯ เตนาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิฯ ยสฺมา ชฏาย วิชฏนํ อริยมคฺเคน, ตญฺจ โข นิพฺพานํ อาคมฺม, ตสฺมา ตํ สนฺธายาห ‘‘ชฏาย วิชฏโนกาส’’นฺติฯ ยตฺถ ปน สา วิชฏียติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ นามญฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ‘‘ปฏิฆํ รูปสญฺญา จา’’ติ คาถาสุขตฺถํ สานุนาสิกํ กตฺวา นิทฺเทโส, ‘‘ปฏิฆรูปสญฺญา’’ติ วุตฺตํ โหติฯ ปฏิฆสญฺญาวเสน กามภโว คหิโต กามภวปริยาปนฺนตฺตา ตายฯ ปถวีกสิณาทิรูเป สญฺญา รูปสญฺญาฯ อุภยตฺถาปิ สญฺญาสีเสน จิตฺตุปฺปาทสฺเสว คหณํฯ ภวสงฺเขเปนาติ ภวภาเวน สงฺขิปิตพฺพตาย, ภวลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาติ อตฺโถฯ รูเป วา วิรชฺชนวเสน จ วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยา อิธ รูปสญฺญาติ วุตฺตา , เอวมฺเปตฺถ อรูปภวสฺส จ คหิตตา เวทิตพฺพาฯ ‘‘นามญฺจ รูปญฺจา’’ติ อนวเสสโต นามรูปํ คหิตนฺติ อรูปภว-อสญฺญภวานมฺเปตฺถ คหณํ สิทฺธนฺติ อปเรฯ ปริยาทิยนฏฺฐาเนติ ปริยาทิยนการเณ สพฺพโส เขปนนิมิตฺเต นิพฺพาเนฯ เตนาห ‘‘นิพฺพานํ…เป.… ทสฺสิโต โหตี’’ติฯ

ชฏาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. มโนนิวารณสุตฺตวณฺณนา

[24] เอวํลทฺธิกาติ สพฺพถาปิ จิตฺตุปฺปตฺติ สทุกฺขา, สพฺพถาปิ อจิตฺตกภาโว เสยฺโย, ตสฺมา ยโต กุโตจิ จิตฺตํ นิวาเรตพฺพนฺติ เอวํทิฏฺฐิกา โสติ สตฺโตฯ อนิยฺยานิกกถํ กเถติ อโยนิโส จิตฺตนิวารณํ วทนฺตีฯ สํยตภาวํ อาคตนฺติ ราควิเสวนาทิโต สมฺมเทว สํยตภาวํ โอตรภาวํฯ ธมฺมจริยาวเสน หิ ปวตฺตมาเน จิตฺเต นตฺถิ อีสกมฺปิ ราคาทิวิเสวนํ, น ตสฺส สมฺปติ อายติญฺจ โกจิ อนตฺโถ สิยา, ตสฺมา ตํ มโน สพฺพโต อนวชฺชวุตฺติโต น นิวาเรตพฺพํฯ เตนาห ‘‘ทานํ ทสฺสามี’’ติอาทิฯ ยโต ยโตติ ยโต ยโต สาวชฺชวุตฺติโต อโยนิโสมนสิการโตฯ นฺติ มโน นิวาเรตพฺพํ อนตฺถาวหตฺตาฯ

มโนนิวารณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา

[25] กตาวีติ กตวา, ปริญฺญาทิกิจฺจํ กตฺวา นิฏฺฐเปตฺวา ฐิโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘จตูหิ มคฺเคหิ กตกิจฺโจ’’ติฯ สฺวายมตฺโถ อรหนฺติอาทิสทฺทสนฺนิธานโต วิญฺญายติฯ เอวํ ‘‘อหํ วทามี’’ติอาทิอากาเรน ปุจฺฉติ

ขนฺธาทีสุ กุสโลติ ขนฺธายตนาทีสุ สลกฺขณาทีสุ จ สมูหาทิวเสน ปวตฺติยญฺจ เฉโก ยถาภูตเวทีฯ อุปลทฺธินิสฺสิตกถนฺติ อตฺตุปลทฺธินิสฺสิตกถํ หิตฺวาฯ โวหารเภทํ อกโรนฺโตติ ‘‘อหํ ปรมตฺถํ ชานามี’’ติ โลกโวหารํ ภินฺทนฺโต อวินาเสนฺโต โลเก โลกสมญฺญเมว นิสฺสาย ‘‘อหํ, มมา’’ติ วเทยฺยฯ ขนฺธา ภุญฺชนฺตีติอาทินา โวหารเภทํ, ตตฺถ จ อาทีนวํ ทสฺเสติฯ

มาโน นาม ทิฏฺฐิยา สมธุโรฯ ตถา หิ ทุติยมคฺคาทีสุ สมฺมาทิฏฺฐิยา ปหานาภิสมยสฺส ปฏิวิปจฺจนีเก ปฏิปตฺติสิทฺธิฯ เตนาห ‘‘ยทิ ทิฏฺฐิยา วเสน น วทติ, มานวเสน นุ โข วทตีติ จินฺเตตฺวา’’ติฯ วิธูปิตาติ สนฺตาปิตา ญาณคฺคินา ทฑฺฒาฯ เต ปน วิทฺธํสิตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วิธมิตา’’ติฯ มมงฺการาทโย มยนฺติ สตฺตสนฺตาเน สติ ปวตฺตนฺติ เอเตนาติ มโย, มญฺญนาฯ มโย เอว มยตาติ อาห ‘‘มยตนฺติ มญฺญน’’นฺติฯ

อรหนฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ