9. กุฏิกาสุตฺตวณฺณนา

[19] อนฺโตติ กุจฺฉิอพฺภนฺตเรฯ วสนฏฺฐานฏฺเฐนาติ วสนภาเวนฯ กุลปเวณินฺติ กุลาจารํ กุลตนฺติํฯ สนฺตานกฏฺเฐนาติ กุลสนฺตติยา พนฺธนภาเวน ฯ เอวํ สพฺพปเทหิ ปุจฺฉิตตฺถสฺส อนุชานนวเสน ‘‘เอกํสวจเน นิปาโต’’ติ วุตฺตํฯ อาปาทิกา โปสิกา มาตุจฺฉา มหาปชาปติ มาตา เอวาติ กตฺวา ‘‘ปหาย ปพฺพชิตตฺตา’’ติ อวิเสสโต วุตฺตํฯ ปหาย ปพฺพชิตตฺตา นตฺถีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ปุน มาตุกุจฺฉิวาสาทีนํ อภาววจเนเนว วฏฺฏมฺหิ พนฺธนสฺส อภาโว ทีปิโต โหตีติ น คหิโตฯ อยํ กิร เทวตา ยถา ปุถุชฺชนา พุทฺธานํ คุเณ น ชานนฺติ, เอวํ น ชานาติ, ตสฺมา ‘‘มยา สนฺนาหํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิมาหฯ

กุฏิกาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[20] ตปนภาเวน ตปโนทกตฺตา ตโปทาติ ตสฺส รหทสฺส นามํฯ เตนาห ‘‘ตตฺโตทกสฺส รหทสฺสา’’ติฯ ตโตติ นาคภวเน อุทกรหทโต ตโปทา นาม นที สนฺทติฯ สา หิ นที ภูมิตลํ อาโรหติฯ ‘‘เอทิสา ชาตา’’ติ วจนเสโสฯ เปตโลโกติ โลหกุมฺภินิรยา อิธาธิปฺเปตาติ วทนฺติฯ รหทสฺส ปน อาทิโต ปพฺพตปาทวนนฺตเรสุ พหู เปตา วิหรนฺติ, สฺวายมตฺโถ เปตวตฺถุปาฬิยา ลกฺขณสํยุตฺเตน จ ทีเปตพฺโพฯ ยตายนฺติ ยโต รหทโต อยํฯ สาโตทโกติ มธุโรทโกฯ เสโตทโกติ ปริสุทฺโธทโก, อนาวิโลทโกติ อตฺโถฯ ตโตติ ตโปทานทิโตฯ

สมิทฺโธติ อวยวานํ สมฺปุณฺณตาย สํสิทฺธิยาว สมฺมา อิทฺโธฯ เตนาห ‘‘อภิรูโป’’ติอาทิฯ ปธาเน สมฺมสนธมฺเม นิยุตฺโต, ตํ วา เอตฺถ อตฺถีติ ปธานิโกฯ เสนาสนํ สุฏฺฐปิตทฺวารวาตปานํ, เตสํ ปิทหเนน อุตุํ คาหาเปตฺวาฯ

ปุพฺพาปยมาโนติ นฺหานโต ปุพฺพภาเค วิย โวทกภาวํ อาปชฺชมาโน คเมนฺโตฯ อวตฺตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ…เป.… น โอตริตพฺพ’’นฺติ ปฐมํ วุตฺตํฯ สพฺพทิสาปโลกนํ ยถา นฺหายนฏฺฐานสฺส มนุสฺเสหิ วิวิตฺตภาวชานนตฺถํฯ

ขาณุอาทิววตฺถาปนํ จีวราทีนํ ฐปนตฺถํ อุทกสมีเปติ อธิปฺปาโยฯ อุกฺกาสนํ อมนุสฺสานํ อปคมนตฺถํฯ อวกุชฺชฏฺฐานํ ตงฺขเณปิ อุปริมกายสฺส อุชุกํ อวิวฏกรณตฺถํฯ จีวรปิฏฺเฐเยว ฐเปตพฺพํ ยตฺถ วา ตตฺถ วา อฏฺฐเปตฺวาฯ อุทกนฺเตติ อุทกสมีเปฯ สินฺนฏฺฐานนฺติ เสทคตปเทโสฯ ปสาเรตพฺพํ ตสฺส สุกฺขาปนตฺถํฯ สํหริตฺวา ฐปนํ ปุน สุเขน คเหตฺวา นิวาสนตฺถํฯ นาภิปฺปมาณมตฺตํ โอตรณํ ตาวตา อุทกปฏิจฺฉาทิลกฺขณปฺปตฺตโตฯ วีจิํ อนุฏฺฐาเปนฺเตนาติอาทิ สํยตการิตาทสฺสนํฯ นิวาสนํ ปริกฺขิปิตฺวาติ อนฺตรวาสกํ กฏิปฺปเทสสฺส ยถา ปริโต โหติ, เอวํ ขิปิตฺวา ปริวสิตฺวาฯ

สรีรวณฺโณปิ วิปฺปสีทิ สมฺมเทว ภาวนานุสฺสติมฺปิ วินฺทนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ สมนํ นิคฺคเหตุนฺติ กิเลสวสํ คตํ อตฺตโน จิตฺตํ นิคฺคณฺหิตุํฯ กามูปนีตาติ กามํ อุปคตจิตฺตาฯ อถ วา กิเลสกาเมน เถเร อุปนีตจิตฺตาฯ

อปริภุญฺชิตฺวาติ อนนุโภตฺวาฯ อนุภวิตพฺพนฺติ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุเณ’’ติ ฯ ภิกฺขสีติ ยาจสิฯ ตญฺจ ภิกฺขาจริยวเสนาติ อาห ‘‘ปิณฺฑาย จรสี’’ติฯ กามปริโภคครุคมนกาโล นาม วิเสสโต ปฐมโยพฺพนาวตฺถาติ อาห ‘‘ทหรโยพฺพนกาโล’’ติฯ โอภคฺเคนาติ มชฺเฌ สํภคฺคกาเยนฯ ชิณฺณกาเล หิ สตฺตานํ กฏิยํ กาโย โอภคฺโค โหติฯ

โวติ นิปาตมตฺตํ ‘‘เย หิ โว อริยา’’ติอาทีสุ วิยฯ สตฺตานนฺติ สามญฺญวจนํ, น มนุสฺสานํ เอวฯ เทหนิกฺเขปนนฺติ กเฬวรฏฺฐปิตฏฺฐานํฯ นตฺถิ เอเตสํ นิมิตฺตนฺติ อนิมิตฺตา, ‘‘เอตฺตกํ อยํ ชีวตี’’ติอาทินา สญฺชานนนิมิตฺตรหิตาติ อตฺโถฯ น นายเรติ น ญายนฺติฯ อิโต ปรนฺติ เอตฺถ ปรนฺติ อญฺญํ กาลํฯ เตน โอรกาลสฺสปิ สงฺคโห สิทฺโธ โหติฯ ปรมายุโน โอรกาเล เอว เจตฺถ ปรนฺติ อธิปฺเปตํ ตโต ปรํ สตฺตานํ ชีวิตสฺส อภาวโตฯ ววตฺถานาภาวโตติ กาลวเสน ววตฺถานาภาวโตฯ ววตฺถานนฺติ เจตฺถ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ, น อสงฺกรโต ววตฺถานํ, นิจฺฉโย วาฯ อพฺพุทเปสีติอาทีสุ อพฺพุทกาโล เปสิกาโลติอาทินา กาล-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพฯ กาโลติ อิธ ปุพฺพณฺหาทิเวลา อธิปฺเปตาฯ

เตนาห ปุพฺพณฺเหปิ หีติอาทิ ฯ อิเธว เทเหน ปติตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธฯ อเนกปฺปการโตติ นคเร ชาตานํ คาเม, คาเม ชาตานํ นคเร, วเน ชาตานํ ชนปเท, ชนปเท ชาตานํ วเนติอาทินา อเนกปฺปการโตฯ อิโต จุเตนาติ อิโต คติโต จุเตนฯ อิธ อิมิสฺสํ คติยํฯ ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิยาติ ยถา ยนฺเต ยุตฺตโคโณ ยนฺตํ นาติวตฺตติ, เอวํ กาโล คติปญฺจกนฺติ เอวํ อุปมาสํสนฺทนํ เวทิตพฺพํฯ

อยํ กาโลติ อยํ มรณกาโลฯ ปจฺฉิเม กาเลติ ปจฺฉิเม วเยฯ ติสฺโส วโยสีมาติฯ ปฐมาทิกา ติสฺโส วยสฺส สีมา อติกฺกนฺเตนฯ ปุริมานํ หิ ทฺวินฺนํ วยานํ สพฺพโส สีมา อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉิมสฺส อาทิสีมํ อติกฺกนฺโต ตถา วุตฺโตฯ ‘‘อยญฺหิ สมณธมฺโม…เป.… น สกฺกา กาตุ’’นฺติ วตฺวา ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ คณฺหิตุนฺติ ปาฬิโต อตฺถโต จ หทเย ฐปนวเสน คณฺหิตุํฯ ปริภุญฺชิตุนฺติ วุตฺตธมฺมปริหรณสุขํ อนุภวิตุํฯ เอกสฺส กถนโต ปฐมํ คาถํ สุตฺตํ วา อุสฺสาเรติ, ตสฺมิํ นิฏฺฐิเต อิตโร ธมฺมกถิโก ตํเยว วิตฺถาเรนฺโต ธมฺมํ กเถติ, อยํ สรภาณธมฺมกถาฯ สุตฺตเคยฺยานุสาเรน ยาว ปริโยสานา อุสฺสารณํ สรภญฺญธมฺมกถาฯ ‘‘มา มํ กาโล อุปจฺจคา’’ติ วทนฺโต ‘‘สมณธมฺมสฺส กรณสฺส อยํ เม กาโล’’ติ กเถติ, ตโต ปโร ‘‘ปจฺฉิมวโย อญฺโญ กาโล’’ติ กเถติฯ ‘‘กาลํ โวหํ…เป.… ตสฺมา อภุตฺวา ภิกฺขามี’’ติ วทนฺโต อตฺตนา กตํ ปฏิปตฺติญฺจ สเหตุกํ สานิสํสํ กเถติฯ

ตํ คารวการณํ สนฺธายฯ เอตนฺติ ‘‘อถ โข สา เทวตา ปถวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา’’ติ เอตํ วุตฺตํฯ ทหโร ตฺวนฺติอาทิมาห โลภาภิภูตตาย อธิคตตฺตาฯ สพฺพสมฺปตฺติยุตฺโตติ โภคสมฺปทา ปริวารสมฺปทาติ สพฺพสมฺปตฺตีหิ ยุตฺโตฯ อลงฺการปริหารนฺติ อลงฺการกรณํฯ อนิกฺกีฬิตาวีติ อกีฬิตปุพฺโพฯ กีฬนญฺเจตฺถ กามานํ ปริโภโคติ อาห ‘‘อภุตฺตาวี’’ติฯ อกตกามกีโฬติ อกตกามานุภวนปฺปโยโคฯ สยํ อตฺตนา เอว ทิสฺสนฺตีติ สนฺทิฏฺฐา, สนฺทิฏฺฐา เอว สนฺทิฏฺฐิกา, อตฺตปจฺจกฺขโต สนฺทิฏฺฐิกาฯ ปกฏฺโฐ กาโล ปตฺโต เอเตสนฺติ กาลิกา, เต กาลิเกฯ

จิตฺตานนฺตรนฺติ อิจฺฉิตจิตฺตานนฺตรํ, อิจฺฉิติจฺฉิตารมฺมณากาเรติ อตฺโถฯ เตเนวาห ‘‘จิตฺตานนฺตรํ อิจฺฉิติจฺฉิตารมฺมณานุภวนํ น สมฺปชฺชตี’’ติอาทิฯ จิตฺตานนฺตรํ ลทฺธพฺพตายาติ อนนฺตริตสมาธิจิตฺตานนฺตรํ ลทฺธพฺพผลตายฯ สโมหิเตสุปีติ สมฺภเตสุปิฯ สมฺปนฺนกามสฺสาติ สมิทฺธกามสฺสฯ จิตฺตการา รูปลาเภน, โปตฺถการา ปฏิมาการกา, รูปการา ทนฺตรูปกฏฺฐรูป-โลหรูปาทิการกาฯ อาทิสทฺเทน นานารูปเวสธารีนํ นฏาทีนํ สงฺคโหฯ เสสทฺวาเรสูติ เอตฺถ คนฺธพฺพมาลาการสูปการาทโย วตฺตพฺพาฯ

โสติ สมิทฺธิตฺเถโรฯ สโมหิตสมฺปตฺตินาติ สงฺคาหโภคูปกรณสมฺปตฺตินาฯ ปตฺตพฺพทุกฺขสฺสาติ กามานํ อาปชฺชนรกฺขณวเสน ลทฺธพฺพสฺส กายิกเจตสิกทุกฺขสฺสฯ อุปายาสสฺสาติ ทฬฺหปริสฺสมสฺส วิรตสฺสฯ ‘‘วิสฺสาตสฺสา’’ติ เกจิฯ ‘‘ปจฺจเวกฺขณญาเณนา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ อสุกสฺมิํ นาม กาเล ผลํ โหตีติ เอวํ อุทิกฺขิตพฺโพ นสฺส กาโลติ อกาโลฯ เอตฺถาติ เอเตสุ นวสุ โลกุตฺตรธมฺเมสุฯ เอหิปสฺสวิธินฺติ ‘‘เอหิ ปสฺสา’’ติ เอวํ ปวตฺตวิธิวจนํฯ อุปเนตพฺโพติ วา อุปเนยฺโย, โส เอว โอปเนยฺยิโกฯ วิญฺญูหีติ วิทูหิ ปฏิวิทฺธสจฺเจหิฯ เต เอกํสโต อุคฺฆฏิตญฺญูอาทโย โหนฺตีติ อาห ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีหี’’ติฯ ‘‘ปจฺจตฺต’’นฺติ เอตสฺส ปติอตฺตนีติ ภุมฺมวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อตฺตนิ อตฺตนี’’ติฯ

สพฺพปเทหิ สมฺพนฺโธติ ‘‘กถํ อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย, กถํ อกาลิโก’’ติอาทินา สพฺเพหิ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ

นโวติ ตรุโณ น จิรวสฺโสฯ เย ภิกฺขุโนวาทกลกฺขณปฺปตฺตา, เต สนฺธาย ‘‘วีสติวสฺสโต ปฏฺฐาย เถโร’’ติ วุตฺตํฯ อิธ สาสนํ นาม สิกฺขตฺตยสงฺคหํ ปิฏกตฺตยนฺติ อาห ‘‘ธมฺเมน หี’’ติอาทิฯ ตตฺถ ธมฺเมน วินโย เอตฺถ วินา ทณฺฑสตฺเถหีติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺมาย วินโย เอตฺถ น อามิสตฺถนฺติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺมโต วินโย น อธมฺมโตติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺโม วา ภควา ธมฺมสฺสามี ธมฺมกายตฺตา, ตสฺส ธมฺมสญฺญิตสฺส สตฺถุ วินโย, น ตกฺกิกานนฺติ ธมฺมวินโยฯ ธมฺเม วินโย น อธมฺเม วินโยฯ ธมฺโม จ โส ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน สตฺเต อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ, สพฺเพ สํกิเลสโต วิเนตีติ วินโย จาติ ธมฺมวินโยฯ เตนาห ‘‘อุภยมฺเปตํ สาสนสฺเสว นาม’’นฺติฯ

ธมฺมวินโยติ ธมฺเมน ยุตฺโต วินโยติ ธมฺมวินโย อาชญฺญรโถ วิยฯ ธมฺโม จ วินโย จาติ วา ธมฺมวินโย, ตํ ธมฺมวินยํฯ ธมฺมวินยานญฺหิ สตฺถุภาววจนโต ธมฺมวินยตฺตสํสิทฺธิ ธมฺมวินยานํ อญฺญมญฺญํ วิเสสนโตฯ อภิธมฺเมปิ วินยวจนนฺติ ธมฺมวินยทฺวยสิทฺธิ, เทสิตปญฺญตฺตวจนโต ธมฺมวินยสิทฺธิฯ ธมฺโม จตุธา เทสิโต สนฺทสฺสน-สมาทาปน-สมุตฺเตชน-สมฺปหํสนวเสน, วินโย จตุธา ปญฺญตฺโต สีลาจารโต ปราชิตวเสนฯ ธมฺมจริยา สกวิสโย, วินยปญฺญตฺติ พุทฺธวิสโยฯ ปริยาเยน เทสิโต ธมฺโม, นิปฺปริยาเยน ปญฺญตฺโต วินโยฯ ธมฺมเทสนา อธิปฺปายตฺถปฺปธานา, วินยปญฺญตฺติ วจนตฺถปฺปธานาฯ ปรมตฺถสจฺจปฺปธาโน ธมฺโม, สมฺมุติสจฺจปฺปธาโน วินโยฯ อาสยสุทฺธิปธาโน ธมฺโม, ปโยคสุทฺธิปธาโน วินโยฯ

กิริยทฺวยสิทฺธิยา ธมฺมวินยสิทฺธิฯ ธมฺเมน หิ อนุสาสนสิทฺธิ, วินเยน โอวาทสิทฺธิฯ ธมฺเมน ธมฺมกถาสิทฺธิ, วินเยน อริยตุณฺหีภาวสิทฺธิฯ สาวชฺชทฺวยปริวชฺชนโต ธมฺมวินยสิทฺธิฯ ธมฺเมน หิ วิเสสโต ปกติสาวชฺชปริจฺจาคสิทฺธิ, วินเยน ปญฺญตฺติสาวชฺชปริจฺจาคสิทฺธิฯ คหฏฺฐปพฺพชิตานํ สาธารณาสาธารณคุณทฺวยสิทฺธิฯ พหุสฺสุตสุตปสนฺนทฺวยโต ปริยตฺติ-ปริยาปุณน-ธมฺมวิหาร-วิภาคโต ธมฺมธรวินยธรวิภาคโต จ ธมฺมวินยทฺวยสิทฺธิ, สรณทฺวยสิทฺธิยา ธมฺมวินยทฺวยสิทฺธิฯ อิธ สตฺตานํ ทุวิธํ สรณํ ธมฺโม อตฺตา จฯ ตตฺถ ธมฺโม สุจิณฺโณ สรณํฯ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติ (เถรคา. 303; ชา. 1.10.102; 1.15.385) หิ วุตฺตํฯ สุทนฺโต อตฺตาปิ สรณํ ‘‘อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ’’ติ (ธ. ป. 160, 380) วจนโตฯ เตน วุตฺตํ ‘‘สรณทฺวยสิทฺธิยา ธมฺมวินยสิทฺธี’’ติฯ ตตฺถ ยตสฺส ธมฺมสิทฺธิ, ยโต จ วินยสิทฺธิ, ตทุภยํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ธมฺเมน เหตฺถ ทฺเว ปิฏกานิ วุตฺตานิ, วินเยน วินยปิฏก’’นฺติฯ อธุนา อาคโต อิทาเนว น จิรสฺเสว อุปคโตฯ

มหนฺเต ฐาเน ฐเปตฺวาติ มเหสกฺขตาทสฺสนตฺถํ อตฺตโน ปริวาเรน มหนฺตฏฺฐาเน ฐปิตภาวํ ปเวเทตฺวาฯ มหติยาติ อุปสงฺกมนวนฺทนาทิวจนาปชฺชนวเสน สมาจิณฺณายฯ สพฺเพปิ กิร นิสีทนฺตา ตํ ฐานํ ฐเปตฺวาว นิสีทนฺติฯ ถิรกรณวเสนาติ ทฬฺหีกรณวเสนฯ

อยํ กิร เทวตา ญาณสมฺปนฺนา มานชาติกา, ตสฺมา นายํ มานํ อปฺปหาย มม เทสนํ ปฏิวิชฺฌิตุํ สกฺโกตีติ มานนิคฺคณฺหนตฺถํ อาทิโต ทุวิญฺเญยฺยํ กเถนฺโต ภควา ‘‘อกฺเขยฺยสญฺญิโน’’ติอาทินา ตาย ญาตุมิจฺฉิตกามานํ กาลิกาทิภาวํ, ธมฺมสฺส จ สนฺทิฏฺฐิกาทิภาวํ วิภาเวนฺโต ทฺเว คาถา อภาสิฯ

อกฺเขยฺยโตติ คิหิลิงฺคปริยายนามวิเสสาทิวเสน ตถา ตถา อกฺขาตพฺพโตฯ เตนาห ‘‘กถานํ วตฺถุภูตโต’’ติฯ เอเตสนฺติ สตฺตานํฯ ปติฏฺฐิตาติ ปวตฺติตา อาสตฺตาฯ ปญฺจนฺนํ กามสงฺคาทีนํ วเสน อาสตฺตา โหนฺตุ, อิตเรสํ ปน กถนฺติ? อนิฏฺฐงฺคโตปิ หิ ‘‘อิทํ นุ โข’’ติอาทินา กงฺขโต ตตฺถ อาสตฺโต เอว นาม อวิชหนโต, ตถา วิกฺเขปคโต วิกฺเขปวตฺถุสฺมิํ, อนุสยานํ ปน อาสตฺตภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ มจฺจุโน โยคนฺติ, มจฺจุพนฺธนํ, มรณธมฺมตนฺติ อตฺโถฯ ยสฺมา อปริญฺญาตวตฺถุกา อนตีตมรณตฺตา มจฺจุนา ยถารุจิ ปโยเชตพฺพา, ตตฺถ ตตฺถ อุปรูปริ จ ขิปิตาย อาณาย อพฺภนฺตเร เอว โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปโยคํ…เป.… อาคจฺฉนฺตี’’ติฯ ยสฺมา เตภูมกา ธมฺมา กมนียฏฺเฐน กามา, เนสมฺปิ กาลสฺส ลทฺธพฺพตาย กาลิกตา อิธ อกฺเขยฺยวจเนน ปเวทิตาฯ เตนาห – ‘‘เอวมิมาย คาถาย กาลิกา กามา กถิตา’’ติฯ สพฺเพปิ เตภูมกา ธมฺมา กมนียา, ยสฺมา จ กาลิกานํ กามานํ ตถาสภาวตา กถิตาฯ อยมฺปิ คาถา ตทตฺถเมว ทีเปตีติ อิมาย เต กถิตา เอว โหนฺติฯ เย จ สตฺตา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ทิฏฺฐิตณฺหาทิวเสน ปติฏฺฐิตา ‘‘อิตฺถี, ปุริโส, อหํ, มมา’’ติ จ อภินิวิสิย กาเม ปริภุญฺชนฺติ, เต มรณํ นาติวตฺตนฺติฯ เอวมฺเปตฺถ กามานํ กาลิกตฺโถ กถิโตติ อาห ‘‘กาลิกา กามา กถิตา’’ติฯ

อยํ ญาตปริญฺญาติ รูปารูปธมฺเม ลกฺขณาทิโต ญาเต กตฺวา ปริจฺฉินฺทนปญฺญาฯ เตนาห ‘‘เอวํ ญาตํ กตฺวา’’ติอาทิฯ ปทฏฺฐานคฺคหเณเนว เจตฺถ เตสํ รูปารูปธมฺมานํ ปจฺจโย คหิโตติ ปจฺจยปริคฺคหสฺสปิ สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพฯ ตีเรติ ตุเลติ วีมํสติฯ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหีติ อิมินา มตฺถกปฺปตฺตํ มหาวิปสฺสนํ ทสฺเสติฯ เต ปน อาการา วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพาฯ

‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ปชหตี’’ติอาทินา วิปสฺสนากฺขเณปิ เอกเทเสน ปหานํ ลพฺภเตว, อนวเสสโต ปน ปหานวเสน ปหานปริญฺญํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคมคฺเคน …เป.… อยํ ปหานปริญฺญา’’ติฯ ตถา จ อาห ‘‘เอวํ ตีหิ ปริญฺญาหี’’ติอาทิฯ

อกฺขาตารนฺติ อกฺขาตพฺพํ, น อกฺเขยฺยกํฯ เตนาห ‘‘กมฺมวเสน การก’’นฺติอาทิฯ การกนฺติ จ สาธนมาหฯ น มญฺญตีติ วา มญฺญนํ นปฺปวตฺเตติ อกฺขาตารนฺติ ขีณาสวํฯ อถ วา ตญฺหิ ตสฺส น โหตีติ ตํ การณํ ตสฺส ขีณาสวสฺส น โหติ น วิชฺชติ, เยน ทิฏฺฐิตณฺหาทิการเณน อกฺเขยฺยํ ขนฺธปญฺจกํ ‘‘ติสฺโส’’ติ วา ‘‘ผุสฺโส’’ติ วา ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ‘‘ปุริโส’’ติ วา อภินิวิสฺส วเทยฺยาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ มนุสฺสนาคาทีหิ ปูชนียตฺตา ‘‘ยกฺโข’’ติ สพฺพเทวานํ สาธารณวจนนฺติ เทวธีตาปิ ‘‘ยกฺขี’’ติ วุตฺตาฯ อกฺเขยฺยนฺติ ปหานปริญฺญาย ปหานมคฺโค, ตสฺส อารมฺมณภูตํ นิพฺพานมฺปิ คหิตํฯ น มญฺญตีติ ขีณาสวสฺส อสฺส ผลปฺปตฺตีติ อาห ‘‘นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม กถิโต’’ติฯ

วิเสสีติ วิเสสชาติอาทิวเสน เสยฺโยติ อตฺโถฯ เตสุ คหิเตสูติ เตสุ เสยฺยมานาทีสุ ตีสุ มาเนสุ คหิเตสุฯ ตโย เสยฺยมานา, ตโย สทิสมานา, ตโย หีนมานา คหิตาว โหนฺติฯ โส ปุคฺคโลติ โส อปฺปหีนมญฺญนปุคฺคโลฯ เตเนว มาเนน เหตุภูเตนฯ อุปฑฺฒคาถายาติ ปุริมทฺเธน ปน วตฺถุกามา วุตฺตาติ อาห ‘‘กาลิกา กามา กถิตา’’ติฯ

วิธียติ วิสทิสากาเรน ฐปียตีติ วิธา, โกฏฺฐาโสฯ กถํวิธนฺติ กถํ ปติฏฺฐิตํ, เกน ปกาเรน ปวตฺติตนฺติ อตฺโถฯ วิทหนโต หีนาทิวเสน วิวิเธนากาเรน ทหนโต อุปธารณโต วิธา, มาโนฯ มาเนสูติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มานเหตูติ อตฺโถฯ น จลตีติ น เวธติ อตฺตโน ปริสุทฺธปกติํ อวิชหนโตฯ

ปญฺญา ‘‘สงฺขา’’ติ อาคตา, ปญฺญาติ โยนิโส ปฏิสงฺขานํฯ สงฺขายโกติ สงฺกลนปทุปฺปาทนาทิ-ปิณฺฑคณนาวเสน คณโก ปปญฺจสงฺขาติ มานาทิปปญฺจภาคาฯ เต เต ธมฺมา สมฺมา ยาถาวโต สงฺขายนฺติ อุปติฏฺฐนฺติ เอตายาติ สงฺขา, ปญฺญาฯ เอกํ ทฺเวติอาทินา สงฺขานํ คณนํ ปริจฺฉินฺทนนฺติ สงฺขา, คณนาฯ

สงฺขายติ ภาคโส กถียตีติ สงฺขา , โกฏฺฐาโสฯ สงฺขานํ สตฺโต ปุคฺคโลติอาทินา สญฺญาปนนฺติ สงฺขา, รตฺโตติอาทิ ปณฺณตฺติฯ ขีณาสโว ชหิ ปชหิ ราคาทีนํ สุปฺปหีนตฺตาฯ นวเภทํ ปเภทโต, สงฺเขปโต ติวิธมานนฺติ อตฺโถฯ นววิธนฺติ วา ปาเฐ นวเภทตฺตา อนฺตรเภทวเสน นววิธนฺติ อตฺโถฯ ปจฺจยวิเสเสหิ อิตฺถิภาวาทิวิเสเสหิ วิเสเสน มานียติ คพฺโภ เอตฺถาติ วิมานํ, คพฺภาสโยฯ น อุปคจฺฉีติ น อุปคมิสฺสติฯ เตนาห ‘‘อนาคตตฺเถ อตีตวจน’’นฺติฯ ‘‘นาชฺฌคา’’ติ หิ อตีตํ ‘‘น คมิสฺสตี’’ติ เอตสฺมิํ อตฺเถฯ ฉินฺทิ อริยมคฺคสตฺเถนฯ โอโลกยมานา อุปปตฺตีสุฯ สตฺตนิเวสเนสูติ สตฺตานํ อุปปชฺชฏฺฐาเนสุฯ โลกุตฺตรธมฺมเมว กเถสิ อรหตฺตสฺส ปเวทิตตฺตาฯ

‘‘คาถาย อตฺถํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ อตฺถ-สทฺโท อาหริตฺวา วตฺตพฺโพฯ อฏฺฐงฺคิกมคฺควเสนปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ สติสมฺปชญฺญํ นาม กุสลธมฺมานุโยเค การณนฺติ อาห ‘‘ทสกุสลกมฺมปถการณ’’นฺติฯ

อฏฺฐงฺคิกมคฺควเสน จ คาถาอตฺถวจเน อยํ อิทานิ วุจฺจมาโน วิตฺถาร-นโยฯ ตสฺมิํ กิร ฐาเนติ ตสฺมิํ กิร เทวตาย ปุจฺฉิตํ ปญฺหํ วิสฺสชฺชนฏฺฐาเนฯ เทวตาย ญาณปริปากํ โอโลเกตฺวา อนุปุพฺพิยา กถาย สทฺธิํ สามุกฺกํสิกเทสนา มหตี ธมฺมเทสนา อโหสิฯ ญาณํ เปเสตฺวาติ สตฺถุเทสนาย อนุสฺสรณวเสน ปตฺตวิสุทฺธิปฏิปาฏิปวตฺตํ ภาวนาญาณํ พนฺธิตฺวาฯ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐายาติ สตฺถุเทสนาวิลาเสน อตฺตโน จ ปริปกฺกญาณตฺตา ปฐมํ ผลํ ปตฺวาฯ เอวมาหาติ เอวํ ‘‘ปาปํ น กยิรา’’ติอาทิปฺปกาเรน คาถมาหฯ องฺคํ น โหติ, อาชีโว ยถา กุปฺปมาโน วาจากมฺมนฺตวเสน กุปฺปติ, ตถา สมฺปชฺชมาโนปีติฯ โส วาจากมฺมนฺตปกฺขิโก, ตสฺมา ตคฺคหเณน คหิโตว โหติฯ วายามสติสมาธโย คหิตา สมาธิกฺขนฺธสงฺคหโตฯ สมฺมาทิฏฺฐิสมฺมาสงฺกปฺปา คหิตา ปญฺญากฺขนฺธสงฺคหโตฯ อนฺตทฺวยวิวชฺชนํ คหิตํ สรูเปเนวาติ อธิปฺปาโยฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ

สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นนฺทนวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สตฺติวคฺโค