เมนู

4. ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[14] เขตฺตโต วิวาทา สตฺเต ตายตีติ ขตฺติโยวทติ เทวตา อตฺตโน อชฺฌาสยวเสนฯ ทฺวิปทาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน จตุปฺปทภริยปุตฺตา คหิตาฯ พุทฺธาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อาชานียสุสฺสูสภริยสฺสวปุตฺตาฯ ทฺวิปทานํ เสฏฺโฐติ เอตฺถ ทฺวิปทานํ เอว เสฏฺโฐติ นายํ นิยโม อิจฺฉิโต, เสฏฺโฐ เอวาติ ปน อิจฺฉิโต, ตสฺมา สมฺพุทฺโธ ทฺวิปเทสุ อญฺเญสุ ตตฺถ จ อุปฺปชฺชนโต เสฏฺโฐ เอว สพฺเพสมฺปิ อุตฺตริตรสฺส อภาวโตติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมาโน ปเนสา’’ติอาทิฯ การณาการณํ อาชานาตีติ อาชานีโยฯ คณฺหาเปถาติ ยถา อุทโก น เตมิสฺสติ, เอวํ วาฬํ คณฺหาเปถฯ ‘‘อสุสฺสูสา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ อาสุณมาโนติ สปฺปฏิสฺสโว หุตฺวา วจนสมฺปฏิจฺฉโกฯ

ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สณมานสุตฺตวณฺณนา

[15] ฐิเต มชฺฌนฺหิเกติ ปุพฺพทฺธํ นิกฺขมิตฺวา อปรทฺธํ อปฺปตฺวา ฐิตมชฺฌนฺเหฯ สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส สนฺนิสีทนฺเตสุฯ ท-การสฺส หิ ว-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘สนฺนิสินฺเนสุ วิสฺสมมาเนสู’’ติฯ สพฺพสตฺตานนฺติ สพฺเพสญฺจ อาหารูปชีวิตสตฺตานํ ฆมฺมตาปเน สนฺตตฺตกายานํ อิริยาปถทุพฺพลฺยกาโลติ ฐานาทิอิริยาปถสฺส อสมตฺถกาโลฯ สณติ วิยาติ สทฺทํ กโรติ วิย, ยถา ตํ อญฺญมฺปิ มหาวนํ วกฺขมานนเยนฯ เตนาห ‘‘ตปฺปฏิภาคํ นาเมต’’นฺติ ฉิทฺทเวณุปพฺพานนฺติ รนฺธชาตกีจกมหาเวฬุปพฺพานํฯ ทุติยกํ สหายํ อลภนฺตี อนภิรติปริตสฺสนาย เอวมาหฯ อนปฺปกํ สุขนฺติ วิปุลํ อุฬารํ วิเวกสุขํฯ

เอกวิหารตาย สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺสฯ เตน กายวิเวกํ ทสฺเสติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทิปฺปหาเนน สนฺตจิตฺตสฺสฯ เตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติฯ

สํสาเร ภยํ อิกฺขนโต ภิกฺขุโน อุภยวิเวกสมฺปนฺนสฺส, ตโต เอว อุตฺตริํ มนุสฺสธมฺมโต รติํ ลาภิโนฯ อมานุสี รตีติ ภาวนารติฯ ปุรโตติ ปุริมภาเคฯ ปจฺฉโตติ ปจฺฉิมภาเคฯ อปโรติ อญฺโญฯ ปุรโตติ วา อนาคเต, อนาคตํ อารพฺภาติ อตฺโถฯ ปจฺฉโตติ อตีเต อตีตํ อารพฺภ ปฏิปตฺติยา วิพาธนโตฯ ปโรติ โกโธ จิตฺตปฏิทุสฺสนตายฯ น ปโรติ อปโร, โลโภ, โส เจ น วิชฺชติฯ เอเตน อนาคตปฺปชปฺปนาย อตีตานุโสจนาย จ อภาวํ ทสฺเสติฯ อตีว ผาสุ ภวตีติ นีวรณเชฏฺฐกสฺส กามจฺฉนฺทสฺส วิคเมน วิกฺขมฺภิตนีวรณสฺส ฌานสฺส วเสน อติวิย ผาสุวิหาโร โหติฯ เอกสฺส วสโต วเนติ ตณฺหาทุติยิกาภาเวน เอกสฺส อรญฺเญ วิเวกวาสํ วสโตฯ เสสํ ตาทิสเมวาติ เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปฐมคาถายํ วุตฺตสทิสเมวฯ

สณมานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. นิทฺทาตนฺทีสุตฺตวณฺณนา

[16] ปจฺฉิเม มาเส ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏิํ ปญฺญเปตฺวา ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโนติ เอตฺตกํ ปาฐํ สงฺขิปิตฺวา ‘‘นิทฺทํ โอกฺกมิตา’’ติ วุตฺตํฯ กิริยามยจิตฺเตหิ อโวมิสฺโส ภวงฺคโสโต อพฺยากตนิทฺทาฯ สา หิ ขีณาสวานํ อุปฺปชฺชนารหา, ตสฺสา ปุพฺพภาคาปรภาเคสุ…เป.… อุปฺปนฺนํ ถินมิทฺธํ อิธาธิปฺเปตา นิทฺทา, สา อขีณาสวานํ เยภุยฺเยน อนิยตกาลา, ตพฺพิธุรนิยตสพฺภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อติจฺฉาต…เป.… อาคนฺตุกํ อาลสิย’’นฺติ อาหฯ กายาลสิยปจฺจยา วีริยสฺส ปฏิปกฺขภูตา จตฺตาโร อกุสลกฺขนฺธา ตนฺที นามฯ ตนฺทีติ สภาวนิทฺเทโสฯ ตนฺทิยนาติ อาการนิํทฺเทโสฯ ตนฺทีมนตาติ ตนฺทีภูตจิตฺตตาฯ อาลสฺยนฺติ อลสภาวาหรณํฯ อาลสฺยายิตตฺตนฺติ อลสภาวปฺปตฺติฯ กายวิชมฺภนาติ กายสฺส วินามนาฯ อกุสลปกฺขา อุกฺกณฺฐิตตาติ อกุสลปกฺขิยา อนภิรติฯ ภตฺตกิลมโถติ ยถาวุตฺตสฺส ภตฺตวตฺถุกสฺส อาหารสฺส วเสน สรีเร อุปฺปชฺชนกเขโทฯ อุปกฺกิลิฏฺโฐติ ปญฺญาย ทุพฺพลีกรเณน อุปกฺกิลิฏฺฐจิตฺโตฯ จิตฺตสฺส อสมาหิตตฺตา นิวาริตปาตุภาโวฯ อริยมคฺคสฺส โชตนํ นาม อุปฺปชฺชนเมวาติ อาห ‘‘น โชตติ , น ปาตุภวตีติ อตฺโถ’’ติฯ น หิ อริยมคฺโค โชติอโชตินาโม ปวตฺตติฯ

มคฺคสหชาตวีริเยนาติ โลกิยโลกุตฺตรมคฺคสหชาตวีริเยนฯ มิสฺสกมคฺโค หิ อิธ อธิปฺเปโตฯ นีหริตฺวาติ นีหรณเหตุฯ เหตุอตฺโถ หิ อยํ ตฺวา-สทฺโท ‘‘ปญฺญาย จสฺส ทิสฺวา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 1.271) วิยฯ เตน ‘‘มคฺโค วิสุชฺฌตี’’ติ วจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ‘‘อริยมคฺคํ วิสุชฺฌตี’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ

นิทฺทาตนฺทีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7. ทุกฺกรสุตฺตวณฺณนา

[17] ทุกฺขํ ติติกฺขนฺติ ทุตฺติติกฺขํฯ ตญฺจ ทุกฺขมํ ทุสฺสหนํ อารมฺภวเสน ทุกฺกรํ, อนุยุญฺชนวเสน ทุตฺติติกฺขนฺติฯ อพฺยตฺเตนาติ สามญฺญสฺส อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานนสมตฺถาย เวยฺยตฺติยสงฺขาตาย ปญฺญาย อภาวโต น พฺยตฺเตนฯ เตนาห ‘‘พาเลนา’’ติฯ ยสฺมิํ ธมฺเม สติ สมโณติ วุจฺจติ, ตํ สามญฺญนฺติ อาห ‘‘สมณธมฺโม’’ติฯ อิมินาติ ‘‘ทุกฺกรํ ทุตฺติติกฺขญฺจ, อพฺยตฺเตน จ สามญฺญ’’นฺติ อิมินา คาถทฺเธน อิทํ ทสฺเสตีติ อิทํ อิทานิ วุจฺจมานํ อตฺถชาตํ ทสฺเสติฯ อภิทนฺตนฺติ อภิภวนทนฺตํ, อุปริทนฺตนฺติ อตฺโถฯ โส หิ อิตรํ มุสลํ วิย อุทุกฺขลํ วิเสสโต กสฺสจิ ขาทนกาเล อภิภุยฺย วตฺตติฯ อาธายาติ นิปฺปีฬนวเสเนว ฐเปตฺวาฯ ตาลุํ อาหจฺจาติ ตาลุปเทสมาหนิตฺวา วิยฯ เจตสาติ กุสลจิตฺเตนฯ จิตฺตนฺติ อกุสลจิตฺตํฯ อภินิคฺคณฺหิตฺวาติ ยถา อติสมุทาจาโร น โหติ, เอวํ วิพาธนวเสน นิคฺคเหตฺวาฯ อาปาณโกฏิกนฺติ ปาณโกฏิปริโยสานํ, ปริชีวนฺติ อตฺโถฯ สมฺพาเธตีติ สมฺพาโธ, อนฺตรายิโกฯ พหู ปริสฺสยาติ อโยนิโส กามวิตกฺกาทิวเสนฯ

ปชฺชติ จิตฺตเมตฺถาติ ปทํ, อารมฺมณํฯ อิริยาปถํ เอว ปทํ อิริยาปถปทํ