3. นตฺถิปุตฺตสมสุตฺตวณฺณนา

[13] ปุตฺตเปมํ ปุตฺตคฺคหเณน คหิตํ อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘ปุตฺตเปมสม’’นฺติฯ โคสมิตนฺติ โคหิ สมํ กตํฯ เตนาห ‘‘โคหิ สม’’นฺติฯ สูริยสฺส สมาติ สูริยสมาฯ อวยวสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํฯ อวยโว เจตฺถ อาภา เอวาติ วิญฺญายติ ‘‘อนนฺตรํ อาภา’’ติ วุจฺจมานตฺตาติ อาห ‘‘สูริยาภาย สมา’’ติอาทิฯ มโหฆภาเวน สรนฺติ สวนฺตีติ สรา, มหนฺตา ชลาสยาฯ สพฺเพ เต สมุทฺทปรมา โอริมชเนหิ อทิฏฺฐปรตีรตฺตา ตสฺสฯ

นตฺถิ อตฺตสมํ เปมนฺติ คาถาย ปฐมคาถายํ วุตฺตนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อตฺตเปเมน สมํ เปมํ นาม นตฺถีติ อยมตฺโถฯ อนุทกกนฺตาเร ฆมฺมสนฺตาปํ อสหนฺติยา องฺเก ฐปิตปุตฺตกํ กนฺทนฺตํ ภูมิยํ นิปชฺชาเปตฺวา ตสฺส อุปริ ฐตฺวา มตอิตฺถิวตฺถุนา ทีเปตพฺพํฯ เตนาห – ‘‘มาตาปิตาทโย หิ ฉฑฺเฑตฺวาปิ ปุตฺตธีตาทโย’’ติฯ ตถา จาห –

‘‘สพฺพา ทิสา อนุปริคมฺม เจตสา,

เนวชฺฌคา ปิยตรมตฺตนา กฺวจิ;

เอวํ ปิโย ปุถุ อตฺตา ปเรสํ,

ตสฺมา น หิํเส ปรมตฺตกาโม’’ติฯ (สํ. นิ. 1.119; อุทา. 41; เนตฺติ. 113);

ธญฺเญน สมํ ธนํ นาม นตฺถิ, ยสฺมา ตปฺปฏิพทฺธา อาหารูปชีวีนํ สตฺตานํ ชีวิตวุตฺติฯ ตถารูเป กาเลติ ทุพฺภิกฺขกาเลฯ เอกเทสํเยว โอภาสนฺตีติ เอกสฺมิํ ขเณ จตูสุ มหาทีเปสุ โอภาสํ ผริตุํ อสมตฺถตฺตา สูริยสฺสปิ, ปเคว อิตเรสํฯ โพธิสตฺตสฺส อุทยพฺพยสฺส ญาณานุภาเวน สกลชาติเขตฺตํ เอกาโลกํ อโหสีติ อาห ‘‘ปญฺญา…เป.… สกฺโกตี’’ติฯ ตมํ วิธมตีติ ปุพฺเพนิวาสญาณาทโย ปญฺญา ยตฺถ ปวตฺตนฺติ, ตมนวเสสํ พฺยาเปตฺวา เอกปฺปหาเรน ปวตฺตนโตฯ ‘‘วุฏฺฐิยา ปน ปวตฺตมานาย ยาว อาภสฺสรภวนา’’ติ ปจุรวเสน วุตฺตํฯ

นตฺถิปุตฺตสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา

[14] เขตฺตโต วิวาทา สตฺเต ตายตีติ ขตฺติโยฯ วทติ เทวตา อตฺตโน อชฺฌาสยวเสนฯ ทฺวิปทาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน จตุปฺปทภริยปุตฺตา คหิตาฯ พุทฺธาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อาชานียสุสฺสูสภริยสฺสวปุตฺตาฯ ทฺวิปทานํ เสฏฺโฐติ เอตฺถ ทฺวิปทานํ เอว เสฏฺโฐติ นายํ นิยโม อิจฺฉิโต, เสฏฺโฐ เอวาติ ปน อิจฺฉิโต, ตสฺมา สมฺพุทฺโธ ทฺวิปเทสุ อญฺเญสุ ตตฺถ จ อุปฺปชฺชนโต เสฏฺโฐ เอว สพฺเพสมฺปิ อุตฺตริตรสฺส อภาวโตติ อยเมตฺถ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อุปฺปชฺชมาโน ปเนสา’’ติอาทิฯ การณาการณํ อาชานาตีติ อาชานีโยฯ คณฺหาเปถาติ ยถา อุทโก น เตมิสฺสติ, เอวํ วาฬํ คณฺหาเปถฯ ‘‘อสุสฺสูสา’’ติ เกจิ ปฐนฺติฯ อาสุณมาโนติ สปฺปฏิสฺสโว หุตฺวา วจนสมฺปฏิจฺฉโกฯ

ขตฺติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สณมานสุตฺตวณฺณนา

[15] ฐิเต มชฺฌนฺหิเกติ ปุพฺพทฺธํ นิกฺขมิตฺวา อปรทฺธํ อปฺปตฺวา ฐิตมชฺฌนฺเหฯ สนฺนิสีเวสูติ ปริสฺสมวิโนทนตฺถํ สพฺพโส สนฺนิสีทนฺเตสุฯ ท-การสฺส หิ ว-การํ กตฺวา นิทฺเทโสฯ เตนาห ‘‘สนฺนิสินฺเนสุ วิสฺสมมาเนสู’’ติฯ สพฺพสตฺตานนฺติ สพฺเพสญฺจ อาหารูปชีวิตสตฺตานํ ฆมฺมตาปเน สนฺตตฺตกายานํ อิริยาปถทุพฺพลฺยกาโลติ ฐานาทิอิริยาปถสฺส อสมตฺถกาโลฯ สณติ วิยาติ สทฺทํ กโรติ วิย, ยถา ตํ อญฺญมฺปิ มหาวนํ วกฺขมานนเยนฯ เตนาห ‘‘ตปฺปฏิภาคํ นาเมต’’นฺติ ฉิทฺทเวณุปพฺพานนฺติ รนฺธชาตกีจกมหาเวฬุปพฺพานํฯ ทุติยกํ สหายํ อลภนฺตี อนภิรติปริตสฺสนาย เอวมาหฯ อนปฺปกํ สุขนฺติ วิปุลํ อุฬารํ วิเวกสุขํฯ

เอกวิหารตาย สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺสฯ เตน กายวิเวกํ ทสฺเสติฯ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ นิจฺจสญฺญาทิปฺปหาเนน สนฺตจิตฺตสฺสฯ เตน จิตฺตวิเวกํ ทสฺเสติฯ