ชปฺปนตณฺหาย วเสน น ปริกปฺปนฺตีติ อาห ‘‘น ปตฺเถนฺตี’’ติ ฯ เยน เกนจีติ อิตรีตเรนฯ ตงฺขเณ ลทฺเธนาติ สนฺนิธิการปริโภคาภาวมาหฯ ติวิเธนปิ การเณนาติ ติปฺปกาเรน เหตุนา, ติลกฺขณสนฺโตสนิมิตฺตนฺติ อตฺโถฯ

วินาสนฺติ วินาสนเหตุํฯ วินสฺสนฺติ เอเตหีติ วินาโส, โลภโทสา ตเทกฏฺฐา จ ปาปธมฺมา ฯ อรูปกายสฺส วิย รูปกายสฺสปิ วิเสสโต สุกฺขภาวการณนฺติ อาห ‘‘เอเตน การณทฺวเยนา’’ติฯ ลุโตติ ลูโนฯ

อรญฺญสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นฬวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นนฺทนวคฺโค

1. นนฺทนสุตฺตวณฺณนา

[11] ‘‘ตตฺร ภควา’’ติ วุตฺเต น ตถา พฺยญฺชนานํ สิลิฏฺฐตา, ยถา ‘‘ตตฺร โข ภควา’’ติ วุตฺเตติ อาห ‘‘พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตาวเสนา’’ติฯ ปริสเชฏฺฐเกติ ปริสาย เชฏฺฐเก, เย ตสฺสา เทสนาย วิเสสโต ภาชนภูตาฯ ปริสเชฏฺฐเก ภิกฺขูติ จตุปริสเชฏฺฐเก ภิกฺขูฯ จตุนฺนํ หิ ปริสานํ เชฏฺฐา ภิกฺขุปริสา ปฐมุปฺปนฺนตฺตาฯ อามนฺเตสีติ สมฺโพเธสิ, สมฺโพธนญฺจ ชานาปนนฺติ อาห ‘‘ชานาเปสี’’ติฯ ภทนฺเตติ ครุคารวสปฺปติสฺสววจนเมตํ, อตฺถโต ปน ภทนฺเตติ ภทฺทํ ตว โหตุ อตฺตโน นิฏฺฐานปริโยสานตฺตา ปเรสญฺจ สนฺตตาวหตฺตาฯ ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ เอตฺถ ภควโตติ สามิวจนํ อามนฺตนเมว สมฺพนฺธิอตฺถปทํ อเปกฺขตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ภควโต วจนํ ปติอสฺโสสุ’’นฺติฯ ภควโตติ ปน อิทํ ปติสฺสวนสมฺพนฺเธน สมฺปทานวจนํ ยถา ‘‘เทวทตฺตสฺส ปฏิสฺสุณาตี’’ติฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวคฺคสฺส อาทิสุตฺตวณฺณนายํ อาคมิสฺสติฯ

ตาวติํสกาโยติ ตาวติํสสญฺญิโต เทวนิกาโยฯ ทุติยเทวโลโกติ ฉสุ กามโลเกสุ ทุติโย เทวโลโกฯ

เตตฺติํส ชนา สหปุญฺญการิโน ตตฺถ อุปฺปนฺนา, ตํสหจริตฏฺฐานํ ตาวติํสํ , ตนฺนิวาสิโนปิ ตาวติํสนามกา สหจรณญาเยนาติ อาห ‘‘มเฆน มาณเวนา’’ติอาทิฯ อยํ ปน เกจิวาโท พฺยาปนฺโน โหตีติ ตํ อโรเจนฺเตน ‘‘วทนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ พฺยาปนฺนตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เอวํ หิ นิทฺโทสํ ปทํ โหตี’’ติฯ นามปณฺณตฺติเยวาติ อตฺถนิรเปกฺขตฺตา นิรุฬฺหสมญฺญา เอวฯ

ตํ วนนฺติ ตํ อุปวนํฯ ปวิฏฺเฐ ปวิฏฺเฐ ทุกฺขปฺปตฺเตปิ อตฺตโน สมฺปตฺติยา นนฺทยติ, ปเคว อทุกฺขปฺปตฺเตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจสุ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปเวสิตานนฺติ ปโกฏฺฐวาเรน ปเวสิตานมฺปีติ อธิปฺปาโยฯ จวนกาเลเยว โถกํ ทิสฺสมานวิการา หุตฺวา จวนฺติ, เต สนฺธาย ‘‘หิมปิณฺโฑ วิย วิลียนฺตี’’ติ วุตฺตํฯ เย ปน อทิสฺสมานวิการา สหสา อนฺตรธายนฺติ, เต สนฺธาย ‘‘ทีปสิขา วิย วิชฺฌายนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ วทนฺติฯ นนฺทยติ ปกติยา โสมนสฺสิตํ โทมนสฺสิตญฺจฯ นนฺทเนติ เอวํอนฺวตฺถนามเก อุยฺยาเนฯ ปริวุตาติ ‘‘เทวตา’’ติ วจนํ อุปาทาย อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํฯ เทวปุตฺโต หิ โสฯ

ทิวิ ภวตฺตา ทิพฺพาติ อาห ‘‘เทวโลเก นิพฺพตฺเตหี’’ติฯ กาเมตพฺพตาย กามพนฺธเนหิ, ตถา อญฺญมญฺญํ อสํกิณฺณสภาวตาย กามโกฏฺฐาเสหิฯ อุเปตาติ อุปคตา สมนฺนาคตาฯ ปริจารยมานาติ ปริรมมานาฯ อิทญฺหิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘กามคุเณหี’’ติ กตฺตริ กรณวจนํ, ปุริมานิ อเปกฺขิตฺวา สหโยเคฯ รมมานา จรนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘รมมานา’’ติฯ ปริจารยมานาติ วา ปริโต สมนฺตโต จารยมานาติ อตฺโถติ อาห ‘‘อินฺทฺริยานิ สญฺจารยมานา’’ติฯ ปฐมนเย หิ อนุภวนตฺโถ ปริจรณสทฺโท, ทุติยนเย ปริวตฺตนตฺโถฯ โส ปนาติ ‘‘ตายํ เวลาย’’นฺติ วุตฺตกาโลฯ อธุนาติ สมฺปติฯ โส วิจรีติ สมฺพนฺโธฯ กามคุเณหีติ เหตุมฺหิ กรณวจนํฯ โอวุโตติ ยถา ตํ น ญายติ, เอวํ ปิหิตจิตฺโตฯ นิวุโต ปริโยนทฺโธติ ตสฺเสว เววจนํฯ เตนาห ‘‘โลกาภิภูโต’’ติฯ อาสภินฺติ เสฏฺฐํ ‘‘อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา’’ติอาทินา (ที. นิ. 2.31; ม. นิ. 3.207) ภาสนฺโต โพธิสตฺโต วิยฯ

เกวลํ ทสฺสนํ กิมตฺถิยนฺติ อาห – ‘‘เย…เป.… วเสนา’’ติ, ตสฺมิํ นนฺทนวเน อวฏฺฐิตกามภาคานุภวนวเสนาติ อตฺโถฯ นรเทวานนฺติ ปุริสภูตเทวตานํฯ เตนาห ‘‘เทวปุริสาน’’นฺติฯ อปฺปกํ อธิกํ อูนํ วา คณนูปคํ นาม น โหตีติ ‘‘ติกฺขตฺตุํ ทสนฺน’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เตตฺติํสาน’’นฺติ หิ วตฺตพฺเพ อยํ รุฬฺหีฯ ปริวารสงฺขาเตน, น กิตฺติสงฺขาเตนาติ อธิปฺปาโยฯ สีลาจาราทิคุณเนมิตฺติกา หิ กิตฺติฯ ‘‘ตาวติํสา เทวา ทีฆายุกา วณฺณวนฺโต สุขพหุลา’’ติ เอวมาทิวจเนน ยเส อิจฺฉิเต อวิเสเสตฺวาว ‘‘ยเสน สมฺปนฺนาน’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํฯ

อริยสาวิกาติ โสตาปนฺนาฯ ‘‘สกทาคามินี’’ติ เกจิฯ อธิปฺปายํ วิวฏฺเฏตฺวาติ ยถา ตฺวํ อนฺธพาเล มญฺญสิ, ธมฺมสภาโว เอวํ น โหตีติ ตสฺสา เทวตาย อธิปฺปายํ วิปริวตฺเตตฺวาฯ เอกนฺตโต สุขํ นาม นิพฺพานเมวฯ กามา หิ ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ตสฺสา อธิปฺปายํ ปฏิกฺขิปิตฺวาฯ กามํ จตุตฺถภูมกาปิ สงฺขารา อนิจฺจา เอว, เต ปน สมฺมสนูปคา น โหนฺตีติ เตภูมกคฺคหณํ สมฺมสนโยคฺเคนฯ หุตฺวาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานา ปจฺจยสมวาเยน ภวิตฺวา อุปฺปชฺชิตฺวาฯ เอเตน เนสํ ภาวภาโค ทสฺสิโตฯ อภาวตฺเถนาติ สรสนิโรธภูเตน วิทฺธํสนภาเวนฯ

อนิจฺจา อทฺธุวา, ตโต เอว ‘‘มยฺหํ อิเม สุขา’’ติ วา น อิจฺจาติ อนิจฺจาฯ อุปฺปาทวยสภาวาติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชนนิรุชฺฌนสภาวาฯ เตนาห ‘‘อุปฺป…เป.… เววจน’’นฺติฯ ปุริมสฺส วา ปจฺฉิมํ การณเววจนนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา วา’’ติอาทิฯ ตทนนฺตราติ เตสํ อุปฺปาทวยานํ อนฺตเรฯ เวมชฺฌฏฺฐานนฺติ ฐิติกฺขณํ วทติฯ เย ปน ‘‘สงฺขารานํ ฐิติ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาฯ ยถา หิ ตสฺเสว ธมฺมสฺส อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนา ภงฺคาวตฺถา อิจฺฉิตา, อญฺญถา อญฺญํ อุปฺปชฺชติ, อญฺญํ นิรุชฺฌตีติ อาปชฺชติ, เอวํ อุปฺปนฺนสฺส ภงฺคาภิมุขาวตฺถา อิจฺฉิตพฺพา, สาว ฐิติกฺขโณฯ น หิ อุปฺปชฺชมาโน ภิชฺชตีติ สกฺกา วิญฺญาตุนฺติฯ วูปสมสงฺขาตนฺติ อจฺจนฺตํ วูปสมสงฺขาตํ นิพฺพานเมว สุขํ, น ตยา อธิปฺเปตา กามาติ อธิปฺปาโยฯ

นนฺทนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นนฺทติสุตฺตวณฺณนา

[12] นนฺทตีติ เอตฺถ นนฺทนํ สปฺปีติกกามตณฺหากิจฺจนฺติ อาห – ‘‘ตุสฺสตี’’ติ, ตสฺมา กามปริโตเสน หฏฺฐตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถฯ ปุตฺติมาติ ปุตฺตวาฯ ปหูเต จายํ มา-สทฺโทติ อาห ‘‘พหุปุตฺโต’’ติฯ พหุปุตฺตตาคหเณน อิทํ ปโยชนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิมาหฯ ปูเรนฺตีติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ธญฺญสฺสาติ สามิวจนํฯ อิติ อาหาติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห, เอวํอธิปฺปาโย หุตฺวาติ อตฺโถฯ โคสามิโกติ โคมาฯ อิธาปิ ปหูเต มา-สทฺโทฯ โครสสมฺปตฺตินฺติ โครเสหิ นิปฺผชฺชนสมฺปตฺติํฯ อุปธีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํฯ หีติ เหตุอตฺเถ นิปาโตฯ นนฺทยนฺติ ปีติโสมนสฺสํ ชนยนฺตีติ นนฺทนาฯ กามํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต นิปฺปริยายโต กามา ‘‘อุปธี’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ, ตสฺสา ปน เทวตาย อธิปฺปายวเสนาห ‘‘สุขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต’’ติฯ กิเลสวตฺถุเหตุกตฺตา เสสปททฺวยสฺส กิญฺจาปิ สพฺพํ สํสารทุกฺขํ กิเลสเหตุกํ, วิเสสโต ปน ปาปธมฺมา อปายูปปตฺติํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ อาห – ‘‘กิเลสาปิ อปายทุกฺขสฺส อธิฏฺฐานภาวโต’’ติฯ อุปสํหรมานาติ อุปเนนฺตา อุปฺปาเทนฺตาฯ มนุสฺสชาติโกปิ ทุลฺลภฆาสจฺฉาทนตาย ทุกฺขพหุโล เปโต วิยาติ มนุสฺสเปโตฯ มนุสฺสชาติโกปิ วุตฺตรูโป อนตฺถปาติโต ปเรหิ หิํสิโต สมาโน เนรยิโก วิยาติ มนุสฺสเนรยิโกฯ

ผเลน รุกฺขโต ผลํ ปาเตนฺโต วิยฯ ตเถว นวหากาเรหีติ ยถา ตีสุ กาเลสุ นาสมรณเภทนวเสน ปุตฺติมา ปุตฺตนิมิตฺตํ, ตเถว โคมา โคนิมิตฺตํ โสจติ นวปฺปกาเรหิฯ ปญฺจ กามคุโณปธีปิ นรํ โสเจนฺตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ โย อุตฺตริ อนุคิชฺฌติ ตสฺสฯ กามยานสฺสาติ ชาตกามจฺฉนฺทสฺสฯ ชนฺตุโนติ สตฺตสฺสฯ ปริหายนฺติ เจ วินสฺสนฺติ เจฯ สลฺลวิทฺโธวาติ สลฺเลน วิทฺโธ วิยฯ รุปฺปตีติ วิการํ อาปชฺชติ, โสจตีติ อตฺโถฯ นรสฺส โสจนา โสกฆฏฺฏนปจฺจโยฯ อุปธโย นตฺถีติ กามํ กิเลสาภิสงฺขารูปธโย ตาว ขีณาสวสฺส นตฺเถว มคฺคาธิคเมน นิโรธิตตฺตา, ขนฺธูปธโย ปน กถนฺติ? เตปิ ตสฺส สอุปาทิเสสกาเลปิ อฏฺฐุปฺปตฺติเหตุภูตา น สนฺเตว, อยญฺจ อนุปาทิเสสกาเลฯ เตนาห ‘‘โส นิรุปธิ มหาขีณาสโว’’ติฯ

นนฺทติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ