9. มานกามสุตฺตวณฺณนา

[9] เสยฺยาทิเภทํ มานํ อปฺปหาย ตํ ปคฺคยฺห วิจรนฺโต กาเมนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘มานํ กาเมนฺตสฺส อิจฺฉนฺตสฺสา’’ติฯ ทมติ จิตฺตํ เอเตนาติ ทโม, สติสมฺโพชฺฌงฺคาทิโก สมาธิปกฺขิโก ทโมฯ มนจฺฉฏฺฐานิ อินฺทฺริยานิ ทเมตีติ ทโม, อินฺทฺริยสํวโรฯ กิเลเส ทเมติ ปชหตีติ ทโม, ปญฺญาฯ อุปวสนวเสน กายกมฺมาทิํ ทเมตีติ ทโม, อุโปสถกมฺมํฯ โกธูปนาหมกฺขมานาทิเก ทเมติ วิเนตีติ ทโม, อธิวาสนขนฺติฯ เตเนวาติ ‘‘ทโม’’ติ สมาธิปกฺขิกธมฺมานํ เอว อธิปฺเปตตฺตา ฯ ‘‘น โมนํ อตฺถี’’ติ จ ปาโฐฯ อสมาหิตสฺสาติ สมาธิปฏิกฺเขโป โชติโตฯ

มจฺจุเธยฺยสฺส ปารตรณสฺส วุจฺจมานตฺตา ‘‘โมนนฺติ จตุมคฺคญาณ’’นฺติ วุตฺตํฯ น หิ ตโต อญฺเญน ตํ สมฺภวติฯ ชานาติ อสมฺโมหปฏิเวธวเสน ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถฯ มจฺจุ ธียติ เอตฺถาติ มจฺจุเธยฺยํ, ขนฺธปญฺจกํ มรณธมฺมตฺตาฯ ตสฺเสวาติ มจฺจุเธยฺยสฺเสวฯ ปารํ ปรตีรภูตํ นิพฺพานํฯ ตเรยฺยาติ เอตฺถ ตรณํ นาม อริยมคฺคพฺยาปาโรติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺเฌยฺย ปาปุเณยฺยา’’ติฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปฏิเวธตรณํ นาม วุตฺต’’นฺติฯ ‘‘น ตเรยฺย น ปฏิวิชฺเฌยฺย น ปาปุเณยฺย วา’’ติ อยเมตฺถ ปาโฐ ยุตฺโตฯ อญฺญถา ‘‘อิทํ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิวจนํ วิรุชฺเฌยฺยฯ เอโก อรญฺเญ วิหรนฺโตติ เอกากี หุตฺวา อรญฺเญ วิหรนฺโตติ อตฺโถฯ

กามํ เหฏฺฐิมมคฺเคหิปิ เอกจฺจสฺส มานสฺส ปหานํ ลพฺภติฯ อคฺคมคฺเคเนว ปน ตสฺส อนวเสสโต ปหานนฺติ อาห – ‘‘อรหตฺตมคฺเคน นววิธมานํ ปชหิตฺวา’’ติฯ อุปจารสมาธิปุพฺพโก อปฺปนาสมาธีติ วุตฺตํ ‘‘อุปจารปฺปนาสมาธีหี’’ติ, น อุปจารสมาธิมตฺเตน สมาธิมตฺตํ สนฺธาย ปจฺเจกํ วากฺยปริสมาปนสฺส อยุชฺชนโตฯ น หิ อปฺปนํ อปฺปตฺตํ โลกุตฺตรชฺฌานํ อตฺถิฯ ‘‘สุเจตโส’’ติ จิตฺตสฺส ญาณสหิตตาย ลกฺขณวจนนฺติ อาห ‘‘ญาณสมฺปยุตฺตตายา’’ติอาทิฯ ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สุเจตโสติ เอตฺถ จิตฺเตน ปญฺญา ทสฺสิตา’’ติฯ ‘‘สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต’’ติ สพฺเพสุ ภวาทีสุ วิสํสฏฺฐจิตฺโต สพฺพโส ขนฺธาทีหิ วิสํยุตฺโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพสุ ขนฺธายตนาทีสุ วิปฺปมุตฺโต หุตฺวา’’ติฯ ปริญฺญาปฏิเวโธ สจฺฉิกิริยปฏิเวเธน วินา นตฺถีติ อาห ‘‘เตภูมก…เป.… วุตฺต’’นฺติฯ

มานํ นิสฺสาย ทุจฺจริตจรณโต มาโน นามายํ สีลเภทโนฯ ตสฺมาติ มานสฺส สีลปฏิปกฺขภาวโตฯ อิมินา ปฏิปกฺขปฺปหานกิตฺตเนนฯ อธิจิตฺตสิกฺขา กถิตา สรูปโต เอวาติ อธิปฺปาโยฯ เอตฺถ จิตฺเตนาติ สุ-สทฺเทน วิเสสิตจิตฺเตนฯ ตสฺมาติ ปญฺญาย ทสฺสิตตฺตาฯ อิมินาติ ‘‘สุเจตโส’’ติ อิมินา ปเทนฯ อธิสีลสิกฺขา อธิจิตฺตสิกฺขา อธิปญฺญาสิกฺขาติ สีลาทีนิปิ วิเสเสตฺวา วุตฺตานิฯ

สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนวิเสสิตพฺพตาติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อธิสีลญฺจ นาม สีเล สติ โหตี’’ติอาทิํ วตฺวา ตทุภยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปฐมนโย สงฺกรวเสน ปวตฺโตติ อสงฺกรวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทินา ทุติยนโย วุตฺโตฯ ‘‘สมาปนฺนา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘นิพฺพานํ ปตฺถยนฺเตนา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ วิปสฺสนาย ปาทกภาวํ อนุปคตาปิ ตทตฺถํ นิพฺพตฺตนาทิวเสน สมาปนฺนาติ อยมตฺโถ ปุริมนยโต วิเสโสฯ อธิปญฺญาย ปเนตฺถ ปุริมนยโต วิเสโส นตฺถีติ สา อนุทฺธฏาฯ สโมธาเนตฺวาติ ปริยายโต สรูปโต จ สงฺคเหตฺวาฯ สกลสาสนนฺติ ติสฺสนฺนํ กถิตตฺตา เอว สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลสาสนํ กถิตํ โหตีติฯ

มานกามสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. อรญฺญสุตฺตวณฺณนา

[10] สนฺตกิเลสานนฺติ วูปสนฺตกิเลสปริฬาหานํฯ ยสฺมา สีลาทิคุณสมฺภวํ ตโต เอว ภยสนฺตญฺจ อุปาทาย ปณฺฑิตา ‘‘สนฺโต’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปณฺฑิตานํ วา’’ติฯ เตนาห ‘‘สนฺโต หเว’’ติอาทิฯ เสฏฺฐจารีนนฺติ เสฏฺฐจริยํ จรนฺตานํฯ ยสฺมา ปุถุชฺชนกลฺยาณโต ปฏฺฐาย ภิกฺขุ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสติ นาม, ตสฺมา อาห ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสนฺตาน’’นฺติฯ อริยานํ ปน มุขวณฺณสฺส ปสีทเน วตฺตพฺพเมว นตฺถิฯ มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ ปาริหาริยกมฺมฏฺฐานํฯ วิสภาคสนฺตตีติ นานารมฺมเณสุ ปวตฺตจิตฺตสนฺตติฯ สา หิ วิกฺเขปพฺยากุลตาย อปฺปสนฺนา สมาหิตจิตฺตสนฺตติยา วิสภาคสนฺตติฯ โอกฺกมตีติ สมาธิสภาคา จิตฺตสนฺตติ สมถวีถิํ อนุปวิสติฯ จิตฺตํ ปสีทตีติ กมฺมฏฺฐานนิรตํ ภาวนาจิตฺตํ สนฺธายาห, ตํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตติฯ โลหิตํ ปสีทตีติ จิตฺตกาลุสฺสิยสฺสาภาวโต โลหิตํ อนาวิลํ โหติฯ ปริสุทฺธานิ โหนฺติ การณสฺส ปริสุทฺธภาวโตฯ ตาลผลมุขสฺส วิย มุขสฺส วณฺโณ โหตีติ มุข-สทฺทสฺส อาทิมฺหิ ปมุตฺตปเทน โยเชตพฺโพฯ เอวญฺหิ จสฺส ปมุตฺตคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติ ตาลผลมุขสฺส วณฺณสมฺปทาสทิสตฺตาฯ ติภูมโก เอว เตภูมโกฯ

อตีตํ นานุโสจนฺติ อตีตํ ปจฺจยลาภํ ลกฺขณํ กตฺวา น โสจนฺติ น อนุตฺถุนนฺติฯ