น เกวลํ ตาย เทวตาย วุตฺตวจนานุรูปโต เอว, อถ โข เตสุ สํโยชเนสุ วตฺตพฺพาการโตปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม ครูนิ ทุจฺเฉทานิ คาฬฺหพนฺธนภาวโต, ตสฺมา ตานิ สนฺธาย ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท’’ติ วุตฺตํฯ
อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ ปน ลหูนิ สุจฺเฉทานิ เหฏฺฐา ปวตฺติตานุกฺกเมน ภาวนานเยน ปหาตพฺพโต, ตสฺมา ตานิ สนฺธาย ‘‘ปญฺจ ชเห’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปาเทสุ พทฺธปาสสกุโณ วิยา’’ติอาทิฯ วิเสสนฺติ ภาวนานํ วิเสสํ วิปสฺสนาภาวนํ ภาเวนฺโต อุปฺปาเทนฺโต วิปจฺเจนฺโต วฑฺเฒนฺโต จฯ สํสารปงฺเก สญฺชนฏฺเฐน ราโค เอว สงฺโค ‘‘ราคสงฺโค’’ฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยสฺมา เอตฺถ ราค-โมห-ทิฏฺฐิ-ตพฺภาคิยสกฺกายทิฏฺฐิ-สีลพฺพตปรามาส-กามราคาวิชฺชา อตฺถโต โอฆา เอว, อิตเร ตเทกฏฺฐา, ตสฺมา ภควา สํโยชนปฺปหานสงฺคาติกฺกเมหิ โอฆตรณํ กเถสิฯ โลกิยโลกุตฺตรานิ กถิตานิ ‘‘ภาวเย’’ติ ปุพฺพภาคาย มคฺคภาวนาย อธิปฺเปตตฺตาฯ
กติฉินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
6. ชาครสุตฺตวณฺณนา
[6] ชาครตนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ เตนาห ‘‘อินฺทฺริเยสุ ชาครนฺเตสู’’ติฯ ‘‘วิสฺสชฺชนคาถายํ ปนา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉาคาถาย ปน อตฺโถ อิมินาว นเยน วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจ ชาครตํ สุตฺตาติ เอตฺถ ‘‘สุตฺตา’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ปญฺจาติ ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ชาครต’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวเสน ปริณาเมตพฺพํ ‘‘ปญฺจนฺนํ ชาครต’’นฺติฯ เตนาห – ‘‘ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ชาครนฺเตสู’’ติ, ชาครนฺเตสุ พทฺธาภาเวน สกิจฺจปฺปสุตตาย สกิจฺจสมตฺถตาย จาติ อตฺโถฯ โสตฺตํว สุตฺตา ปมาทนิทฺทาภาวโตฯ ตเมว สุตฺตภาวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปมชฺชติ, ปมาโท วา เอตสฺส อตฺถีติ ปมาโท, ตสฺส ภาโว ปมาทตา, ตาย, ปมตฺตภาเวนาติ อตฺโถฯ
เอวํ คาถาย ปฐมสฺส ปาทสฺส อตฺถํ วตฺวา ทุติยสฺส วตฺตุํ ‘‘เอวํ สุตฺเตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตสฺสตฺโถ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา อปฺปหีนสุปนกิริยาวเสน สนีวรณสฺส ปุคฺคลสฺส อนุปฺปนฺนราครชาทโย อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา ปวฑฺฒนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นีวรเณเหว กิเลสรชํ อาทิยตี’’ติฯ เตเนวาห ‘‘ปุริมา’’ติอาทิฯ ปุริมานํ ปจฺฉิมานํ อปราปรุปฺปตฺติยา ปจฺจยภาโว เหตฺถ อาทิยนํฯ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปริสุชฺฌตีติ มคฺคปริยาปนฺเนหิ สทฺธาทีหิ ปญฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สกลสํกิเลสโต วิสุชฺฌติฯ ปญฺญินฺทฺริยเมว หิ อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ, อิตรานิ จ อนฺวยานีติฯ
ชาครสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
7. อปฺปฏิวิทิตสุตฺตวณฺณนา
[7] ปวตฺตินิวตฺติตทุภยเหตุวิภาคสฺส ธมฺมสฺสปิ จตุสจฺจนฺโตคธตฺตา อาห ‘‘ธมฺมาติ จตุสจฺจธมฺมา’’ติฯ จตฺตาริปิ หิ อริยสจฺจานิ จตุสจฺจนฺโตคธานิฯ อปฺปฏิวิทฺธาติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน อนภิสมิตาฯ ทิฏฺฐิคตวาเทสูติ ทิฏฺฐิคตสญฺญิเตสุ วาเทสุฯ ทิฏฺฐิคเตหิ เต ปวตฺติตาฯ อิโต ปเรสนฺติ อิโต สาสนิเกหิ ปเรสํ อญฺเญสํฯ ธมฺมตายาติ สภาเวน, สยเมวาติ อตฺโถฯ คจฺฉนฺตีติ ปวตฺตนฺติ ทิฏฺฐิวาทํ ปคฺคยฺห ติฏฺฐนฺติฯ ปเรนาติ ทิฏฺฐิคติเกนฯ นียนฺตีติ ทิฏฺฐิวาทสงฺคณฺหเน อุยฺโยชียนฺติฯ เตนาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิฯ ปพุชฺฌิตุนฺติ ปมาทนิทฺทาย ปฏิพุชฺฌิตุํฯ ปฏิปทา ยถาเทสิตสฺส ธมฺมสฺส กถิตตาย, ปฏิพุชฺฌิตุํ โยนิโส ปวตฺติยมานตฺตา ภทฺทิกาฯ
เหตุนาติ ญาเยนฯ การเณนาติ จตุสจฺจานํ สมฺโพธยุตฺติยาฯ หตฺถตเล อามลกํ วิย สพฺพํ เญยฺยํ ชานาตีติ สพฺพญฺญู, เตเนว สพฺพญฺญุตาภิสมฺโพเธน พุทฺโธติ สพฺพญฺญุพุทฺโธฯ ปจฺเจกํ ปเรหิ อสาธารณตาย วิสุํ สยมฺภุญาเณน สจฺจานิ พุทฺธวาติ ปจฺเจกพุทฺโธฯ ปโรปเทเสน จตุสจฺจํ พุชฺฌตีติ จตุสจฺจพุทฺโธฯ ตถา หิ โส สยมฺภุตาย อภาวโต เกวลํ จตุสจฺจพุทฺโธติ วุจฺจติฯ สุเตน สุตมยญาเณน ขนฺธาทิเภทํ เญยฺยํ พุทฺธวาติ สุตพุทฺโธฯ