เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา’’ติ สามญฺญโต กาลสฺส อปคมนํ ทสฺสิตํ, ปุน ตํ วิเสสโตปิ ทสฺเสตุํ อิตรทฺวยํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน มุทินฺทฺริยสฺส วเสน ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, มชฺฌิมินฺทฺริยสฺส วเสน ‘‘ตรยนฺติ รตฺติโย’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘กาลาติ ปุเรภตฺตาทโย กาลา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺฉาภตฺตปฐมยาม-มุหุตฺตกาลาทิ-กาลโกฏฺฐาโส เอว อณุปเภโท กาลวิภาโค คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสนฺติ อิธ ทฺวีสุ คาถาสุ ปจฺฉิมทฺโธฯ โส หิ อิธ อตฺถโต อธิคตตฺตา อนนฺตรสุตฺเต จ วุตฺตตฺตา อติทิสิโตฯ

อจฺเจนฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กติฉินฺทสุตฺตวณฺณนา

[5] ฉินฺทนฺโตติ สมุจฺฉินฺทนฺโตฯ กติ ฉินฺเทยฺยาติ กิตฺตเก ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺเทยฺย, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ ปาเปยฺยฯ เสสปเทสุปีติ เสเสสุปิ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ชหนฺโต กติ ชเหยฺย, ภาเวนฺโต กติ อุตฺตริ ภาเวยฺยาติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ จตุตฺถปทสฺส ปน อตฺโถ สรูเปเนว ทสฺสิโตฯ อตฺถโต เอกนฺติ ภาวตฺถโต เอกํฯ ยทิ เอวํ กิมตฺถํ ปริยายนฺตรํ คหิตนฺติ อาห ‘‘คาถาพนฺธสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อตฺถโต เอตฺถ ปุนรุตฺติ อตฺเถวาติ อาห ‘‘สทฺทปุนรุตฺติํ วชฺชยนฺตี’’ติฯ สงฺคํ อติกฺกมยตีติ สงฺคาติโคติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ

โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภาเวน ตญฺจ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ ตตฺถ จ กมฺมํ ตพฺพิปากํ สตฺเต ทุกฺขํ, กมฺมุนา วิปากํ, สตฺเตน ทุกฺขํ สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, สกฺกายทิฏฺฐิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส-กามราค-ปฏิฆาฯ อุทฺธํ วุจฺจติ จตสฺโส อรูปธาตุโย, วุตฺตนเยน ตํ ภชนฺตีติ อุทฺธมฺภาคิยานิ, สํโยชนานิ รูปารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาฯ อาโรปิตวจนานุรูเปเนว เอวมาหาติ ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห’’ติ เอวํ กเถสิ ตสฺสา เทวตาย สุขคฺคหณตฺถํฯ

น เกวลํ ตาย เทวตาย วุตฺตวจนานุรูปโต เอว, อถ โข เตสุ สํโยชเนสุ วตฺตพฺพาการโตปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน โอรมฺภาคิยสํโยชนานิ นาม ครูนิ ทุจฺเฉทานิ คาฬฺหพนฺธนภาวโต, ตสฺมา ตานิ สนฺธาย ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท’’ติ วุตฺตํฯ

อุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานิ ปน ลหูนิ สุจฺเฉทานิ เหฏฺฐา ปวตฺติตานุกฺกเมน ภาวนานเยน ปหาตพฺพโต, ตสฺมา ตานิ สนฺธาย ‘‘ปญฺจ ชเห’’ติ วุตฺตํฯ เตนาห ‘‘ปาเทสุ พทฺธปาสสกุโณ วิยา’’ติอาทิฯ วิเสสนฺติ ภาวนานํ วิเสสํ วิปสฺสนาภาวนํ ภาเวนฺโต อุปฺปาเทนฺโต วิปจฺเจนฺโต วฑฺเฒนฺโต จฯ สํสารปงฺเก สญฺชนฏฺเฐน ราโค เอว สงฺโค ‘‘ราคสงฺโค’’ฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ ยสฺมา เอตฺถ ราค-โมห-ทิฏฺฐิ-ตพฺภาคิยสกฺกายทิฏฺฐิ-สีลพฺพตปรามาส-กามราคาวิชฺชา อตฺถโต โอฆา เอว, อิตเร ตเทกฏฺฐา, ตสฺมา ภควา สํโยชนปฺปหานสงฺคาติกฺกเมหิ โอฆตรณํ กเถสิฯ โลกิยโลกุตฺตรานิ กถิตานิ ‘‘ภาวเย’’ติ ปุพฺพภาคาย มคฺคภาวนาย อธิปฺเปตตฺตาฯ

กติฉินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ชาครสุตฺตวณฺณนา

[6] ชาครตนฺติ อนาทเร สามิวจนํฯ เตนาห ‘‘อินฺทฺริเยสุ ชาครนฺเตสู’’ติฯ ‘‘วิสฺสชฺชนคาถายํ ปนา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธฯ ปุจฺฉาคาถาย ปน อตฺโถ อิมินาว นเยน วิญฺญายตีติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจ ชาครตํ สุตฺตาติ เอตฺถ ‘‘สุตฺตา’’ติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ปญฺจาติ ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ชาครต’’นฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา สามิวเสน ปริณาเมตพฺพํ ‘‘ปญฺจนฺนํ ชาครต’’นฺติฯ เตนาห – ‘‘ปญฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ชาครนฺเตสู’’ติ, ชาครนฺเตสุ พทฺธาภาเวน สกิจฺจปฺปสุตตาย สกิจฺจสมตฺถตาย จาติ อตฺโถฯ โสตฺตํว สุตฺตา ปมาทนิทฺทาภาวโตฯ ตเมว สุตฺตภาวํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย ทสฺเสตุํ ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปมชฺชติ, ปมาโท วา เอตสฺส อตฺถีติ ปมาโท, ตสฺส ภาโว ปมาทตา, ตาย, ปมตฺตภาเวนาติ อตฺโถฯ