ปริยาเยติ สภาวโต ปริวตฺเตตฺวา ญาเปติ เอเตนาติ ปริยาโย, เลโส, การณํ วาติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร ปจฺจยา’’ติ, วฏฺฏสฺส เอกนฺตโต พาลโลเกเหว อามสิตพฺพภาวโต ปริยายามิสตา วุตฺตาฯ อิธ ปริ..เป.… อธิปฺเปตํ วิวฏฺฏปฏิโยคิโน อิจฺฉิตตฺตาฯ จตุปจฺจยาเปกฺขญฺหิ ปหานํฯ เอกจฺจสฺส สกลวฏฺฏาเปกฺขปฺปหานสฺสปิ ปจฺจโย โหตีติ ‘‘วฏฺฏติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ วูปสมติ เอตฺถ สกลวฏฺฏทุกฺขนฺติ สนฺติ, อสงฺขตธาตูติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาต’’นฺติฯ

อุปนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อจฺเจนฺติสุตฺตวณฺณนา

[4] กาลยนฺติ เขเปนฺตีติ กาลาฯ ปุเรภตฺตาทโย หิ กาลา ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปิ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา ตสฺสาเยว ธมฺมปฺปวตฺติยา คตคตาย อนิวตฺตนโต ตํ ตํ ธมฺมปฺปวตฺติํ เขเปนฺตา วินาสยนฺตา วิย สยญฺจ ตาหิ สทฺธิํ อจฺเจนฺตา วิย โหนฺติฯ เตนาห – ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. 1.2.190)ฯ ‘‘ตรยนฺติ รตฺติโย’’ติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘เอตํ ภยํ มรเณ เปกฺขมาโน’’ติ วุจฺจมานตฺตา ปุคฺคลํ มรณูปคมนาย ตรยนฺตีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ วโยคุณาติ เอตฺถ โกฏฺฐาสา คุณาฯ ติตฺถิยานํ หิ จริมจิตฺเตน สกลจิตฺเต วยสมูเห วยสมญฺญาติ อาห – ‘‘ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวยานํ คุณา, ราสโยติ อตฺโถ’’ติฯ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ ‘‘วากจิรํ นิวาเสสิํ, ทฺวาทสคุณมุปาคต’’นฺติอาทีสุ (พุ. วํ. 2.30) วิยฯ ‘‘ตนฺทิคุณาหํ กริสฺสามิ, ทิคุณํ ทิคุณํ วทฺเธยฺยา’’ติ จ เอวมาทีสุ ปน ตพฺภาววุตฺติอตฺโถ คุณฏฺโฐฯ

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นาม สหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76) –

อาทีสุ ปสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนโย เอวฯ ปฐมมชฺฌิมวยาติ ปฐมคฺคหณญฺเจตฺถ วยสฺส คตสฺส อปุนราวตฺติทสฺสนตฺถํ กตํฯ เตเนวาห – ‘‘มรณกฺขเณ ปน ตโยปิ วยา ชหนฺเตวา’’ติฯ

เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา’’ติ สามญฺญโต กาลสฺส อปคมนํ ทสฺสิตํ, ปุน ตํ วิเสสโตปิ ทสฺเสตุํ อิตรทฺวยํ วุตฺตํฯ อฏฺฐกถายํ ปน มุทินฺทฺริยสฺส วเสน ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, มชฺฌิมินฺทฺริยสฺส วเสน ‘‘ตรยนฺติ รตฺติโย’’ติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาเยน ‘‘กาลาติ ปุเรภตฺตาทโย กาลา’’ติ วุตฺตํฯ ตสฺมา ตตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปจฺฉาภตฺตปฐมยาม-มุหุตฺตกาลาทิ-กาลโกฏฺฐาโส เอว อณุปเภโท กาลวิภาโค คหิโตติ เวทิตพฺโพฯ เสสนฺติ อิธ ทฺวีสุ คาถาสุ ปจฺฉิมทฺโธฯ โส หิ อิธ อตฺถโต อธิคตตฺตา อนนฺตรสุตฺเต จ วุตฺตตฺตา อติทิสิโตฯ

อจฺเจนฺติสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. กติฉินฺทสุตฺตวณฺณนา

[5] ฉินฺทนฺโตติ สมุจฺฉินฺทนฺโตฯ กติ ฉินฺเทยฺยาติ กิตฺตเก ปาปธมฺเม สมุจฺฉินฺเทยฺย, อนุปฺปตฺติธมฺมตํ ปาเปยฺยฯ เสสปเทสุปีติ เสเสสุปิ ทฺวีสุ ปเทสุฯ ชหนฺโต กติ ชเหยฺย, ภาเวนฺโต กติ อุตฺตริ ภาเวยฺยาติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อติทิสติฯ จตุตฺถปทสฺส ปน อตฺโถ สรูเปเนว ทสฺสิโตฯ อตฺถโต เอกนฺติ ภาวตฺถโต เอกํฯ ยทิ เอวํ กิมตฺถํ ปริยายนฺตรํ คหิตนฺติ อาห ‘‘คาถาพนฺธสฺส ปนา’’ติอาทิฯ อตฺถโต เอตฺถ ปุนรุตฺติ อตฺเถวาติ อาห ‘‘สทฺทปุนรุตฺติํ วชฺชยนฺตี’’ติฯ สงฺคํ อติกฺกมยตีติ สงฺคาติโคติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติฯ

โอรํ วุจฺจติ กามธาตุ, ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยภาเวน ตญฺจ ภชนฺตีติ โอรมฺภาคิยานิฯ ตตฺถ จ กมฺมํ ตพฺพิปากํ สตฺเต ทุกฺขํ, กมฺมุนา วิปากํ, สตฺเตน ทุกฺขํ สํโยเชนฺตีติ สํโยชนานิ, สกฺกายทิฏฺฐิ-วิจิกิจฺฉา-สีลพฺพตปรามาส-กามราค-ปฏิฆาฯ อุทฺธํ วุจฺจติ จตสฺโส อรูปธาตุโย, วุตฺตนเยน ตํ ภชนฺตีติ อุทฺธมฺภาคิยานิ, สํโยชนานิ รูปารูปราคมานุทฺธจฺจาวิชฺชาฯ อาโรปิตวจนานุรูเปเนว เอวมาหาติ ‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห’’ติ เอวํ กเถสิ ตสฺสา เทวตาย สุขคฺคหณตฺถํฯ