เมนู

จตฺตาโร มหานิกาเย ธาเรตีติ จตุนิกายิโกฯ ภณฺฑิกนามโก เถโร ภณฺฑิกตฺเถโรฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ นิพฺพานวเสเนวาติ ปฐมนเย สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺส จ, ทุติเย ปน ‘‘อมตมหานิพฺพานสฺสา’’ติ สพฺพถาปิ นิพฺพานสฺเสว วเสน ภควา เทสนํ นิฏฺฐเปสิ สมาเปสีติฯ

นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปนียสุตฺตวณฺณนา

[3] อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ อุปสคฺควเสน อตฺถวิเสสวาจโก โหตีติ อาห ‘‘อุปนียตีติ ปริกฺขียติ นิรุชฺฌตี’’ติฯ วินสฺสตีติ อตฺโถฯ อุปนียตีติ วา สรเสเนว ชีวิตสฺส มรณูปคมนํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อุปคจฺฉติ วา, อนุปุพฺเพน มรณํ อุเปตีติ อตฺโถ’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘อุปนียตี’’ติ ปทํ อปากฏกมฺมวิเสสํ วุตฺตํฯ ยถา ปน ‘‘สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสาน’’นฺติ, ‘‘อุปนียติ ชีวิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘มรณํ อุเปตี’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมกตฺตุวเสน เหตํ วุตฺตํฯ

อิทานิ กมฺมสาธนวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคปาเลน โคคโณ นียติ ยถิจฺฉิตํ ฐานํฯ ชีวนฺติ เตน สตฺตา, สหชาตธมฺมา วาติ ชีวิตํ, ตเทว เตสํ อนุปาลเน อาธิปจฺจสพฺภาวโต อินฺทฺริยนฺติ อาห ‘‘ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ ปริตฺตนฺติ อิตฺตรํฯ เตนาห ‘‘โถก’’นฺติฯ ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺส ปจฺจยภาโว อิธ ชีวิตสฺส มรณกิจฺจนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สรสปริตฺตตาย จา’’ติอาทิฯ อายูติ จ ปรมายุ อิธาธิปฺเปตํ, ตญฺจ อชฺชกาลวเสน เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺมิญฺหิ พุทฺธุปฺปาเท อยํ กถาติ ชีวิตสฺส อติอิตฺตรภาวทีปนปรา อยํ เทสนาฯ ชีวิตินฺทฺริยวเสน ชีวิตกฺขยํ นิยเมนฺโต ‘‘เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยวา’’ติ อาห, เอกสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติกฺขณมตฺโต เอวาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ปวตฺตมานนฺติ เนมิรถีสา วตฺตนฺตี เอเกเนว เนมิปฺปเทเสน ปวตฺตติ เอกสฺมิํ ขเณติ อธิปฺปาโยฯ ‘‘เอเกเนว ติฏฺฐตี’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ เอกจิตฺตกฺขณิกนฺติ เอกจิตฺตกฺขณมตฺตวนฺตํฯ ตสฺมิํ จิตฺเตติ ตสฺมิํ ยสฺมิํ กิสฺมิญฺจิ เอกสฺมิํ จิตฺเตฯ นิรุทฺธมตฺเตติ นิรุทฺธภาวปฺปตฺตมตฺเตฯ นิรุทฺโธติ วุจฺจตีติ มโตติ วุจฺจติ ตํสมงฺคี สตฺโต ปรมตฺถโตฯ อวิเสสวิทุโน ปน อวิญฺญายมานนฺตเรน อนุสนฺธานสฺส นิรุทฺธนํ นิโรธํ สลฺลกฺเขนฺติฯ ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺเตน วิภาเวตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เตน ตีสุปิ กาเลสุ สตฺตานํ ปรมตฺถโต ชีวนํ มรณํ จิตฺตกฺขณวเสเนวาติ ทสฺเสติฯ

ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริยํฯ อตฺตภาโวติ ชีวิตเวทนาวิญฺญาณานิ ฐเปตฺวา อวสิฏฺฐธมฺมา อธิปฺเปตาฯ สุขทุกฺขาติ สุขทุกฺขา เวทนา, อุเปกฺขาปิ อิธ สุขทุกฺขาสฺเวว อนฺโตคธา อิฏฺฐานิฏฺฐภาวโตฯ เกวลาติ อตฺตนา, นิจฺจภาเวน วา อโวมิสฺสาฯ เอกจิตฺตสมายุตฺตาติ เอกเกน จิตฺเตน สหิตาฯ ลหุโส วตฺตเต ขโณติ วุตฺตนเยน เอกจิตฺตกฺขณิกตาย ลหุโก อติอิตฺตโร ชีวิตาทีนํ ขโณ วตฺตติฯ

เย นิรุทฺธา มรนฺตสฺสาติ จวนฺตสฺส สตฺตสฺส จุติโต อุทฺธํ นิรุทฺธาติ วตฺตพฺพา เย ขนฺธาฯ ติฏฺฐมานสฺส วา อิธาติ เย วา อิธ ปวตฺติยํ ติฏฺฐมานสฺส ธรนฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา นิรุทฺธา ขนฺธา, สพฺเพปิ สทิสา เต สพฺเพปิ เอกสทิสา คตา อตฺถงฺคตา อปฺปฏิสนฺธิยา ปุน อาคนฺตฺวา ปฏิสนฺธานาภาเวน วิคตาฯ ยถา หิ จุติขนฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, เอวํ ตโต ปุพฺเพปิ ขนฺธาฯ ตสฺมา เอกจิตฺตกฺขณิกํ สตฺตานํ ชีวิตนฺติ อธิปฺปาโยฯ

อนิพฺพตฺเตน น ชาโตติ อนุปฺปนฺเนน จิตฺเตน ชาโต น โหติ ‘‘อนาคเต จิตฺตกฺขเณ น ชีวิตฺถ น ชีวติ ชีวิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพโตฯ ปจฺจุปฺปนฺเนน วตฺตมาเนน จิตฺเตน ชีวติ ชีวมาโน นาม โหติ, น ชีวิตฺถ น ชีวิสฺสติฯ จิตฺตภงฺคา มโต โลโกติ จุติจิตฺตสฺส วิย สพฺพสฺสปิ ตสฺส ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคปฺปตฺติยา อยํ โลโก ปรมตฺถโต มโต นาม โหติ ‘‘อตีเต จิตฺตกฺขเณ ชีวิตฺถ น ชีวติ น ชีวิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพโต, นิรุทฺธสฺส อปฺปฏิสนฺธิกตฺตาฯ

เอวํ สนฺเตปิ ปญฺญตฺติ ปรมตฺถิยา, ยายํ ตํ ตํ ปวตฺตํ จิตฺตํ อุปาทาย ‘‘ติสฺโส ชีวติ, ผุสฺโส ชีวตี’’ติ วจนปฺปวตฺติยา วิสยภูตา สนฺตานปญฺญตฺติ, สา เอตฺถ ปรมตฺถิยา ปรมตฺถภูตาฯ ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘นามโคตฺตํ น ชีรตี’’ติ (สํ. นิ. 1.76)ฯ

สนฺติ ตาณาติ ชรํ อุปคตสฺส ตโต ตํนิมิตฺตํ ยํ วา ปาปการิโน ปาปกมฺมานํ อุปฏฺฐานวเสน ปุญฺญการิโน ปิยวิปฺปโยควเสน จิตฺตทุกฺขํ อุภเยสมฺปิ พนฺธนจฺเฉทนาทิวเสน วิตุชฺชมานํ อนปฺปกํ สรีรทุกฺขํ สมฺโมหปฺปตฺติ จ โหติ, ตโต ตายนฺตา น สนฺติฯ เตนาห – ‘‘ตาณํ เลณํ สรณํ ภวิตุํ สมตฺถา นาม เกจิ นตฺถี’’ติฯ ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ, ภยนิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ภยวตฺถู’’ติฯ ตคฺคหเณน จ จิตฺตุตฺราสลกฺขณํ ภยํ คหิตเมว, สติ นิมิตฺเต เนมิตฺตํ สนฺตเมวาติฯ ปุพฺพเจตนนฺติ เอกาวชฺชนวีถิยํ นานาวชฺชนวีถิยํ สมฺปวตฺตํ อุปจารชฺฌานเจตนํฯ อปรเจตนนฺติ วสีภาวาปาทนวเสน ปรโต สมาปชฺชนวเสน จ ปวตฺตํ สมาปตฺติเจตนํฯ มุญฺจเจตนนฺติ วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตํ ปฐมปฺปนาเจตนํฯ กุสลชฺฌานสฺส วิปากชฺฌาเนว ลพฺภมานํ สุขํ ฌานสุขํฯ อิฏฺฐปริยาโย เจตฺถ สุข-สทฺโทฯ ฌาเน อเปกฺขา ฌานนิกนฺติฯ ฌานสฺส อสฺสาทวเสน ปวตฺโต โลโภ ฌานสฺสาโทฯ เยน เต เต พฺรหฺมาโน ฌานโต วุฏฺฐาย ‘‘อโห สุขํ อโห สุข’’นฺติ วาจํ นิจฺฉาเรสุนฺติฯ ยถา เทวา สุขพหุลา ติเหตุปฏิสนฺธิกาวาติ ปฏิปชฺชนฺตา ฌานํ อธิคนฺตุํ ภพฺพา, น อิตเรติ ‘‘กามาวจรเทเวสู’’ติ วุตฺตํฯ กามาวจรา จ อุปริเทวา จ กามาวจรเทวาติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺฐพฺโพฯ เตน มนุสฺสานมฺปิ เอกจฺจานํ สพฺเพสมฺปิ วา สงฺคโห สิทฺโธ โหติ ปตฺถนาปริกปฺปนาย วิสยภาวโตฯ เตนาห ‘‘อโห วติเม จ…เป.… ติฏฺเฐยฺยุ’’นฺติฯ ถุลฺลานิ ผุสิตานิ วิปฺผุรานิ เอตฺถาติ ถุลฺลผุสิตโก, กาโล, เทโส วาฯ ตสฺมิํ ถุลฺลผุสิตเก

‘‘ปุญฺญานิ กยิราถ สุขาวหานี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อนิยฺยานิกํ วฏฺฏกถํ กเถตี’’ติ วุตฺตํฯ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก, กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต อามิสญฺจาติ โลกามิสํฯ นิปฺปริยายามิสํ ปน โลเก อามิสนฺติปิ โลกามิสํ

ปริยาเยติ สภาวโต ปริวตฺเตตฺวา ญาเปติ เอเตนาติ ปริยาโย, เลโส, การณํ วาติ อาห ‘‘นิปฺปริยาเยน จตฺตาโร ปจฺจยา’’ติ, วฏฺฏสฺส เอกนฺตโต พาลโลเกเหว อามสิตพฺพภาวโต ปริยายามิสตา วุตฺตาฯ อิธ ปริ..เป.… อธิปฺเปตํ วิวฏฺฏปฏิโยคิโน อิจฺฉิตตฺตาฯ จตุปจฺจยาเปกฺขญฺหิ ปหานํฯ เอกจฺจสฺส สกลวฏฺฏาเปกฺขปฺปหานสฺสปิ ปจฺจโย โหตีติ ‘‘วฏฺฏติเยวา’’ติ สาสงฺกํ วทติฯ วูปสมติ เอตฺถ สกลวฏฺฏทุกฺขนฺติ สนฺติ, อสงฺขตธาตูติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาต’’นฺติฯ

อุปนียสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อจฺเจนฺติสุตฺตวณฺณนา

[4] กาลยนฺติ เขเปนฺตีติ กาลาฯ ปุเรภตฺตาทโย หิ กาลา ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปิ โลกสงฺเกตมตฺตสิทฺธา ตสฺสาเยว ธมฺมปฺปวตฺติยา คตคตาย อนิวตฺตนโต ตํ ตํ ธมฺมปฺปวตฺติํ เขเปนฺตา วินาสยนฺตา วิย สยญฺจ ตาหิ สทฺธิํ อจฺเจนฺตา วิย โหนฺติฯ เตนาห – ‘‘กาโล ฆสติ ภูตานิ, สพฺพาเนว สหตฺตนา’’ติ (ชา. 1.2.190)ฯ ‘‘ตรยนฺติ รตฺติโย’’ติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ ‘‘เอตํ ภยํ มรเณ เปกฺขมาโน’’ติ วุจฺจมานตฺตา ปุคฺคลํ มรณูปคมนาย ตรยนฺตีติ อตฺโถ วุตฺโตฯ วโยคุณาติ เอตฺถ โกฏฺฐาสา คุณาฯ ติตฺถิยานํ หิ จริมจิตฺเตน สกลจิตฺเต วยสมูเห วยสมญฺญาติ อาห – ‘‘ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมวยานํ คุณา, ราสโยติ อตฺโถ’’ติฯ อานิสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ ‘‘วากจิรํ นิวาเสสิํ, ทฺวาทสคุณมุปาคต’’นฺติอาทีสุ (พุ. วํ. 2.30) วิยฯ ‘‘ตนฺทิคุณาหํ กริสฺสามิ, ทิคุณํ ทิคุณํ วทฺเธยฺยา’’ติ จ เอวมาทีสุ ปน ตพฺภาววุตฺติอตฺโถ คุณฏฺโฐ

‘‘อสงฺเขฺยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;

คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นาม สหสฺสโต’’ติฯ (ธ. ส. อฏฺฐ. 1313; อุทา. 53; ปฏิ. ม. อฏฺฐ. 1.1.76) –

อาทีสุ ปสํสฏฺโฐ คุณฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ ‘‘วโยคุณา อนุปุพฺพํ ชหนฺตี’’ติ เอตฺถ อตฺโถ ‘‘อจฺเจนฺติ กาลา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนโย เอวฯ ปฐมมชฺฌิมวยาติ ปฐมคฺคหณญฺเจตฺถ วยสฺส คตสฺส อปุนราวตฺติทสฺสนตฺถํ กตํฯ เตเนวาห – ‘‘มรณกฺขเณ ปน ตโยปิ วยา ชหนฺเตวา’’ติฯ