อิเมสํ ปน ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยํ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยานํ ทิสาภูตธมฺมาโลจนํ ทิสาโลจนํ, เตสํ สมานยนํ องฺกุโสติ ปญฺจปิ นยา อิธ นิยุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิทญฺจ สุตฺตํ โสฬสวิเธ สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน นิพฺเพธเสกฺขภาคิยํ พฺยติเรกมุเขน ปติฏฺฐานายูหนานิ คหิตานีติ สํกิเลสนิพฺเพธเสกฺขภาคิยํ จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐวีสติวิเธ ปน สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน โลกิยโลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺฐานํ ญาณเญยฺยํ ทสฺสนภาวนํ สกวจนํ วิสฺสชฺชนียํ กุสลํ อนุญฺญาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ

โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา

[2] ปฐมมาคตนฺติ สํวณฺณนาวเสน ปฐมสุตฺตาทีสุ ปฐมํ อาคตปทํฯ อุตฺตานตฺถนฺติ ปากฏตฺถํฯ อปุพฺพํเยว หิ ทุวิญฺเญยฺยตฺถญฺจ ปทํ สํวณฺเณตพฺพํฯ โนติ ปุจฺฉายํ นุ-สทฺเทน สมานตฺโถ นิปาโตติ อาห ‘‘ชานาสิ โนติ ชานาสิ นู’’ติฯ วฏฺฏโต นิมุจฺจนฺติ เตน สตฺตาติ นิโมกฺโข, มคฺโคฯ โส จ ปมุจฺจนฺติ เตนาติ ปโมกฺโข, ปมุจฺจนนฺเต ปน อธิคนฺตพฺพตฺตาผลํ ‘‘ปโมกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ยถา อรหตฺตํ ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ วุตฺตํฯ เตติ สตฺตาฯ วิวิจฺจตีติ วิสุํ อสมฺมิสฺโส โหติ, วิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ วิวิจฺจติ ทุกฺขํ เอตสฺมาติ วิเวโกฯ ทุติยวิกปฺเป ปน สกลวฏฺฏทุกฺขโต สตฺตา นิมุจฺจนฺติ เอตฺถ ปมุจฺจนฺติ วิวิจฺจนฺติ จาติ นิโมกฺโข ปโมกฺโข วิเวโก, นิพฺพานนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อวธารณตฺโถ โข-กาโร ‘‘อสฺโสสิ โข’’ติอาทีสุ วิยฯ

นนฺทีมูลโก ภโว นนฺทีภโว ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ‘‘สากภกฺโข ปตฺถโว สากปตฺถโว’’ติ ยถาฯ ปฐมํ กมฺมวฏฺฏปธานํ อตฺถํ วตฺวา ปุน กิเลสกมฺมานํ วเสน อุภยปฺปธานํ อตฺถํ วทนฺโต ‘‘นนฺทิยา จา’’ติอาทิมาหฯ ปุริมนเยติ นนฺทีมูลโก กมฺมภโว นนฺทีภโวติ เอตสฺมิํ ปกฺเขฯ นนฺทีภเวนาติ นนฺทีภวปเทนฯ

ติวิธกมฺมาภิสงฺขารวเสนาติ ปุญฺญาภิสงฺขาราทิวเสน กายสงฺขาราทิวเสน จ ติปฺปการสฺส กมฺมาภิสงฺขารสฺส วเสนฯ สงฺขารกฺขนฺโธ คหิโต เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธสฺสฯ สญฺญาวิญฺญาเณหีติ ‘‘สญฺญาวิญฺญาณสงฺขยา’’ติ เอวํ วุตฺตสญฺญาวิญฺญาณปเทหิฯ ตํสมฺปยุตฺตา จาติ เตน ยถาวุตฺตสงฺขารกฺขนฺเธน สมํ ยุตฺตา เอวฯ ทฺเว ขนฺธาติ สญฺญาวิญฺญาณกฺขนฺธาฯ

นนุ เอตฺถ เวทนากฺขนฺโธ น คหิโตติ? โน น คหิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตหิ ปนา’’ติอาทิมาหฯ ตีหิ ขนฺเธหีติ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺเธหิฯ คหิตาว อวินาภาวโตฯ น หิ เวทนารหิโต โกจิ จิตฺตุปฺปาโท อตฺถิฯ อนุปาทิณฺณกานนฺติ กุสลากุสลานํฯ น เหตฺถ กิริยาขนฺธานํ อปฺปวตฺติ อธิปฺเปตาฯ อปฺปวตฺติวเสนาติ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปตฺติวเสนฯ นิพฺพตฺตนวเสน กมฺมกิเลเสหิ อุปาทียตีติ อุปาทิ, ปญฺจกฺขนฺธาฯ อุปาทิโน เสโส อุปาทิเสโส, สห อุปาทิเสเสนาติ สอุปาทิเสสํฯ นิพฺพานํ กถิตํ สกลกมฺมกิเลสวูปสมตฺถสฺส โชติตตฺตาฯ เหฏฺฐา ทฺวีหิ ปเทหิ อนุปาทิณฺณกกฺขนฺธา คหิตาติ ‘‘เวทนาน’’นฺติ เอตฺถ อุปาทิณฺณกคฺคหณํ ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปาทิณฺณกเวทนาน’’นฺติฯ นิโรเธนาติ ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคนิโรธวเสน นิรุชฺฌเนนฯ อุปสเมนาติ อจฺจนฺตูปสเมน อปฺปวตฺตเนนฯ เอวญฺจ กตฺวา จ-สทฺทคฺคหณํ สมตฺถิตํ โหติฯ เตสนฺติ ตสฺสา เวทนาย ตํสมฺปยุตฺตานญฺจ ติณฺณํ ขนฺธานํฯ วตฺถารมฺมณวเสนาติ วตฺถุภูตานํ ฉนฺนํ อารมฺมณภูตานญฺจ สพฺเพสมฺปิ อุปาทิณฺณกรูปธมฺมานํ วเสนฯ

กสฺมา ปน เหฏฺฐา จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธาเยว วุตฺตา, รูปกฺขนฺโธ น คหิโตติ? วิเสสภาวโตฯ สอุปาทิเสสนิพฺพานปฺปตฺติยญฺหิ อุปาทิณฺณกรูปธมฺมานํ วิย อนุปาทิณฺณกรูปธมฺมานํ อปฺปวตฺติเยว นตฺถิฯ ทุติยนเยติ นนฺทิยา จ ภวสฺส จาติ เอตมฺหิ ปกฺเขฯ นนฺทิคฺคหเณน สงฺขารกฺขนฺโธ คหิโต ตํสหจรณโตฯ อุปปตฺติภวสงฺขาโต รูปกฺขนฺโธติ อุปาทิณฺณกรูปธมฺมเมว วทติฯ ตคฺคหเณเนว จ ตนฺนิมิตฺตกานิ อุตุอาหารชานิ, วิญฺญาณคฺคหเณน จิตฺตชานีติ จตุสนฺตติรูปสฺสเปตฺถ คหิตตา เวทิตพฺพาฯ สญฺญาทีหีติ สญฺญาวิญฺญาณเวทนาคหเณหิ ตโย ขนฺธา คหิตา, ตญฺจ โข อุปาทิณฺณา อนุปาทิณฺณาติ วิภาคํ อกตฺวา อวิเสสโตฯ อวิเสเสน หิ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อปฺปวตฺติ นิพฺพานํฯ เตนาห ‘‘เอวํ…เป.… นิพฺพานํ กถิตํ โหตี’’ติฯ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ หิ อิธ อมตมหานิพฺพานํ อธิปฺเปตํฯ อิมเมว จ นยนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ ทุติยเมวฯ

จตฺตาโร มหานิกาเย ธาเรตีติ จตุนิกายิโกฯ ภณฺฑิกนามโก เถโร ภณฺฑิกตฺเถโรฯ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํฯ นิพฺพานวเสเนวาติ ปฐมนเย สอุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺส จ, ทุติเย ปน ‘‘อมตมหานิพฺพานสฺสา’’ติ สพฺพถาปิ นิพฺพานสฺเสว วเสน ภควา เทสนํ นิฏฺฐเปสิ สมาเปสีติฯ

นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อุปนียสุตฺตวณฺณนา

[3] อเนกตฺถตฺตา ธาตุสทฺทานํ อุปสคฺควเสน อตฺถวิเสสวาจโก โหตีติ อาห ‘‘อุปนียตีติ ปริกฺขียติ นิรุชฺฌตี’’ติฯ วินสฺสตีติ อตฺโถฯ อุปนียตีติ วา สรเสเนว ชีวิตสฺส มรณูปคมนํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อุปคจฺฉติ วา, อนุปุพฺเพน มรณํ อุเปตีติ อตฺโถ’’ติฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘อุปนียตี’’ติ ปทํ อปากฏกมฺมวิเสสํ วุตฺตํฯ ยถา ปน ‘‘สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสาน’’นฺติ, ‘‘อุปนียติ ชีวิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘มรณํ อุเปตี’’ติ วุตฺตํฯ กมฺมกตฺตุวเสน เหตํ วุตฺตํฯ

อิทานิ กมฺมสาธนวเสน อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โคปาเลน โคคโณ นียติ ยถิจฺฉิตํ ฐานํฯ ชีวนฺติ เตน สตฺตา, สหชาตธมฺมา วาติ ชีวิตํ, ตเทว เตสํ อนุปาลเน อาธิปจฺจสพฺภาวโต อินฺทฺริยนฺติ อาห ‘‘ชีวิตนฺติ ชีวิตินฺทฺริย’’นฺติ ปริตฺตนฺติ อิตฺตรํฯ เตนาห ‘‘โถก’’นฺติฯ ปพนฺธานุปจฺเฉทสฺส ปจฺจยภาโว อิธ ชีวิตสฺส มรณกิจฺจนฺติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘สรสปริตฺตตาย จา’’ติอาทิฯ อายูติ จ ปรมายุ อิธาธิปฺเปตํ, ตญฺจ อชฺชกาลวเสน เวทิตพฺพํฯ

อิมสฺมิญฺหิ พุทฺธุปฺปาเท อยํ กถาติ ชีวิตสฺส อติอิตฺตรภาวทีปนปรา อยํ เทสนาฯ ชีวิตินฺทฺริยวเสน ชีวิตกฺขยํ นิยเมนฺโต ‘‘เอกจิตฺตปฺปวตฺติมตฺโตเยวา’’ติ อาห, เอกสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส ปวตฺติกฺขณมตฺโต เอวาติ อตฺโถฯ อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘ยถา นามา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ