เนตฺตินยวณฺณนา
อิทานิ ปกรณนเยน ปาฬิยา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามฯ สา ปน อตฺถวณฺณนา ยสฺมา เทสนาย สมุฏฺฐานปฺปโยชนภาชเนสุ ปิณฺฑตฺเถสุ จ นิทฺธาริเตสุ สุกรา โหติ สุวิญฺเญยฺยา จ, ตสฺมา สุตฺตเทสนาย สมุฏฺฐานาทีนิ ปฐมํ นิทฺธารยิสฺสามฯ ตตฺถ สมุฏฺฐานํ ตาว เทสนานิทานํ, ตํ สาธารณํ อสาธารณนฺติ ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณมฺปิ อพฺภนฺตรพาหิรเภทโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อพฺภนฺตรสมุฏฺฐานํ นาม โลกนาถสฺส มหากรุณาฯ ตาย หิ สมุสฺสาหิตสฺส ภควโต เวเนยฺยานํ ธมฺมเทสนาย จิตฺตํ อุทปาทิ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘สตฺเตสุ จ การุญฺญตํ ปฏิจฺจ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกสี’’ติอาทิ (ม. นิ. 1.283; สํ. นิ. 1.172; มหาว. 9)ฯ เอตฺถ จ เหตุอวตฺถายปิ มหากรุณาย สงฺคโห ทฏฺฐพฺโพ ยาวเทว สํสารมโหฆโต สทฺธมฺมเทสนาหตฺถทาเนหิ สตฺตสนฺตารณตฺถํ ตทุปฺปตฺติโตฯ ยถา จ มหากรุณา, เอวํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ทสพลญาณาทีนิ จ เทสนาย อพฺภนฺตรสมุฏฺฐานภาเวน วตฺตพฺพานิฯ สพฺพญฺหิ เญยฺยธมฺมํ เตสํ เทเสตพฺพปฺปการํ สตฺตานญฺจ อาสยานุสยาทิํ ยาถาวโต ชานนฺโต ภควา ฐานาฏฺฐานาทีสุ โกสลฺเลน เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิจิตฺตนยเทสนํ ปวตฺเตสีติฯ พาหิรํ ปน สาธารณํ สมุฏฺฐานํ ทสสหสฺสมหาพฺรหฺมปริวาร-สหมฺปติมหาพฺรหฺมุโน อชฺเฌสนํฯ ตทชฺเฌสนุตฺตรกาลญฺหิ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณาชนิตํ อปฺโปสฺสุกฺกตํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ธมฺมสฺสามี ธมฺมเทสนาย อุสฺสาหชาโต อโหสิฯ อสาธารณมฺปิ อพฺภนฺตรพาหิรเภทโต ทุวิธเมวฯ ตตฺถ อพฺภนฺตรํ ยาย มหากรุณาย เยน จ เทสนาญาเณน อิทํ สุตฺตํ ปวตฺติตํ, ตทุภยํ เวทิตพฺพํ พาหิรํ ปน ตสฺสา เทวตาย ปุจฺฉา, ปุจฺฉาวสิโก เหส สุตฺตนิกฺเขโปฯ ตยิทํ ปาฬิยํ อาคตเมวฯ
ปโยชนมฺปิ สาธารณาสาธารณโต ทุวิธํฯ ตตฺถ สาธารณํ อนุกฺกเมน ยาว อนุปาทาปรินิพฺพานํ วิมุตฺติรสตฺตา ภควโต เทสนายฯ เตเนวาห ‘‘เอตทตฺถา กถา, เอตทตฺถา มนฺตนา’’ติอาทิ (ปริ. 366)ฯ อสาธารณํ ปน ตสฺสา เทวตาย ทสฺสนมคฺคสมธิคโม, อุภยมฺเปตํ พาหิรเมวฯ สเจ ปน เวเนยฺยสนฺตานคตมฺปิ เทสนาพลสิทฺธิสงฺขาตํ ปโยชนํ อธิปฺปายสมิชฺฌนภาวโต ยถาธิปฺเปตตฺถสิทฺธิยา มหาการุณิกสฺส ภควโตปิ ปโยชนเมวาติ คณฺเหยฺย, อิมินา ปริยาเยนสฺส อพฺภนฺตรตาปิ สิยาฯ
อปิจ ตสฺสา เทวตาย โอฆตรณาการสฺส ยาถาวโต อนวโพโธ อิมิสฺสา เทสนาย สมุฏฺฐานํ, ตทวโพโธ ปโยชนํฯ โส หิ อิมาย เทสนาย ภควนฺตํ ปโยเชติ ตนฺนิปฺผาทนปรายํ เทสนาติ กตฺวาฯ ยญฺหิ เทสนาย สาเธตพฺพํ ผลํ, ตํ อากงฺขิตพฺพตฺตา เทสกํ เทสนาย ปโยเชตีติ ปโยชนนฺติ วุจฺจติฯ
ตถา เทวตาย ตทญฺเญสญฺจ วิเนยฺยานํ ปติฏฺฐานายูหนวิสฺสชฺชนญฺเจตฺถ ปโยชนํ ฯ ตถา สํสารจกฺกนิวตฺติ-สทฺธมฺมจกฺกปฺปวตฺติสสฺสตาทิมิจฺฉาจาร-นิรากรณํ สมฺมาวาทปุเรกฺขาโร อกุสลมูลสมูหนนํ กุสลมูลสมาโรปนํ อปายทฺวารปิทหนํ สคฺคโมกฺขทฺวารวิวรณํ ปริยุฏฺฐานวูปสมนํ อนุสยสมุคฺฆาตนํ ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติ ปุริมปฏิญฺญาอวิสํวาทนํ ตปฺปฏิปกฺขมารมโนรถวิสํวาทนํ ติตฺถิยสมยนิมฺมถนํ พุทฺธธมฺมปติฏฺฐาปนนฺติ เอวมาทีนิปิ ปโยชนานิ อิธ เวทิตพฺพานิฯ
ยถา เทวตา โอฆตรเณ สํสยปกฺขนฺทา, ตาทิสา อญฺเญ จ สงฺขาตธมฺมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส จ ปฏิปตฺติํ อชานนฺตา อสทฺธมฺมสฺสวน-ธารณ-ปริจย-มนสิการวิปลฺลตฺถพุทฺธิกา สทฺธมฺมสฺสวน-ธารณ-ปริจยวิมุขา จ ภววิโมกฺเขสิโน วิเนยฺยา อิมิสฺสา เทสนาย ภาชนํฯ
ปิณฺฑตฺถา ปน ‘‘อปฺปติฏฺฐํ อนายูห’’นฺติ ปททฺวเย จตุสจฺจกมฺมฏฺฐานานุโยควเสน โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร กุสลมูลสมาโยโค โอลียนาติธาวนาวิสฺสชฺชนํ อุปายวินิพนฺธวิธมนํ มิจฺฉาภินิเวสทูรีภาโว ตณฺหาวิชฺชาวิโสธนํ วฏฺฏตฺตยวิจฺเฉทนุปาโย อาสโวฆ-โยค-คนฺถาคติ-ตณฺหุปฺปาทุปาทานวิโยโค เจโตขิลวิเวจนํ อภินนฺทนนิวารณํ สํสคฺคาติกฺกโม วิวาทมูลปริจฺจาโค อกุสลกมฺมปถวิทฺธํสนํ มิจฺฉตฺตาติวตฺตนํ อนุสยมูลจฺเฉโทฯ สพฺพกิเลส-ทรถปริฬาห-สารมฺภปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ทสฺสนสวนนิทฺเทโส วิชฺชูปมวชิรูปมธมฺมาปเทโส อปจยคามิธมฺมวิภาวนา ปหานตฺตยทีปนา สิกฺขตฺตยานุโยโค สมถวิปสฺสนานุฏฺฐานํ ภาวนาสจฺฉิกิริยาสิทฺธิ สีลกฺขนฺธาทิปาริสุทฺธีติ เอวมาทโย เวทิตพฺพาฯ
ตตฺถ เยสํ กิเลสาทีนํ วเสน ปติฏฺฐาติ สํสีทติ, เยสญฺจ อภิสงฺขาราทีนํ วเสน อายูหติ นิพฺพุยฺหติ, อุภยเมตํ สมุทยสจฺจํ, ตปฺปภาวิตา ตทุภยนิสฺสิตา จ ขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ, ตทุภยมตฺโถ, ‘‘อปฺปติฏฺฐํ อนายูห’’นฺติ อธิปฺเปตสฺส อตฺถสฺส ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา เทสนา อุปาโย มานนิคฺคณฺหนวเสน ตสฺสา เทวตาย สจฺจาภิสมยการณภาวโต ปติฏฺฐานายูหนปฏิกฺเขโปปเทเสน จตุโรฆนิรตฺถรณตฺถิเกหิ อนฺตทฺวยรหิตา มชฺฌิมา ปฏิปตฺติ ปฏิปชฺชิตพฺพาติ อยเมตฺถ ภควโต อาณตฺตีติ อยํ เทสนาหาโรฯ
ปรสํสยปกฺขนฺทนตาย ญาตุกามตาย จ กถํ นูติ ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ? อภิมุขภาวโต เอกปุคฺคลภาวโต จ ‘‘ตฺว’’นฺติ วุตฺตํฯ ปรมุกฺกํสคตสฺส ครุภาวสฺส อนญฺญโยคฺยสฺส สทฺธมฺมธุรสฺส ปริทีปนโต สาธูติ มริสสีลาทิคุณตาย ‘‘มาริสา’’ติ วุตฺตํ ฯ อวหนนโต ราสิภาวโต จ ‘‘โอฆ’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส กตตฺตา ปริโยสาปิตตฺตา ‘‘อิตี’’ติ วุตฺตํฯ สํสีทนลกฺขณสฺส ปติฏฺฐานสฺส อกาตพฺพโต สพฺพโส จ อกตตฺตาฯ ‘‘อปฺปติฏฺฐ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตยิทํ อกรณํ เอกํสิกนฺติ โขติ อวธารณวเสน วุตฺตํฯ ตสฺส จ อปฺปติฏฺฐานสฺส สสนฺตติคตตฺตา ‘‘ตฺว’’นฺติ จ ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํฯ เทวตาย สมฺโพธนโต ปิยาลปนโต จ, ‘‘อาวุโส’’ติ วุตฺตํฯ นิพฺพุยฺหนลกฺขณสฺส อายูหนสฺส อกาตพฺพโต สพฺพโส จ อกตตฺตา อนายูหนฺติ วุตฺตํฯ ติณฺณาการสฺส โอฆานํ อนิจฺฉิตภาวโต เอว ตตฺถ สํสยสฺส อนปคตตฺตา โอฆตรณสฺส จ อวิเสสตฺตา ‘‘ยถา กถํ ปนา’’ติ วุตฺตํฯ ตถา สํสีทนลกฺขณํ ปติฏฺฐานํ สํสาเร จ สณฺฐานนฺติ อนตฺถนฺตรตฺตา อภินฺนกาลิกํฯ ตถา นิพฺพุยฺหนลกฺขณํ อายูหนํ สมฺมาปฏิปตฺติยา อติวตฺตนนฺติ อนตฺถนฺตรตฺตา อภินฺนกาลิกนฺติ วุตฺตํ ‘‘ยทา สฺวาหํ…เป.… ตทาสฺสุ นิพฺพุยฺหามี’’ติฯ ตทุภยสฺส ปฏิปกฺขภาวโต ปฏิพาหนโต จ โอฆาติณฺณาติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ขฺวาหํ…เป.… โอฆมตริ’’นฺติฯ
เอกพุทฺธนฺตรนฺตริกตฺตา สุทูรกาลิกตาย ‘‘จิรสฺส’’นฺติ วุตฺตํฯ อนฺตรา อทิฏฺฐปุพฺพตาย วิมฺหยนียตาย จ ‘‘วตา’’ติ วุตฺตํฯ ตทา อุปลพฺภมานตาย อตฺตปจฺจกฺขตาย จ ‘‘ปสฺสามี’’ติ วุตฺตํฯ พาหิตปาปโต พฺรหฺมสฺส จ อริยมคฺคสฺส อณนโต ปฏิวิชฺฌนโต ‘‘พฺราหฺมณ’’นฺติ วุตฺตํฯ กิเลสสนฺตาปวูปสมนโต ทุกฺขสนฺตาปวูปสมนโต จ สพฺพโส นิพฺพุตตฺตา ‘‘ปรินิพฺพุต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตรณปโยคสฺส นิพฺพตฺติตตฺตา อุปริ ตริตพฺพาภาวโต จ ‘‘ติณฺณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาณจกฺขุนา โอโลเกตพฺพโต ลุชฺชนโต ปลุชฺชนโต จ ‘‘โลเก’’ติ วุตฺตํฯ วิสเยสุ สญฺชนโต ชาตภาวโต ‘‘วิสตฺติก’’นฺติ วุตฺตํฯ ญาณสฺส ปจฺจกฺขภาวโต นิคมนโต จ ‘‘อิท’’นฺติ วุตฺตํฯ ภาสิตตฺตา ปริสมตฺตตฺตา จ ‘‘อโวจา’’ติ วุตฺตํฯ ปฐมํ คหิตตฺตา ปจฺจามสนโต จ ‘‘สา เทวตา’’ติ วุตฺตํฯ ปฏิกฺเขปสฺส อภาวโต อตฺถสฺส อนุโมทิตพฺพโต ‘‘สมนุญฺโญ’’ติ วุตฺตํฯ
วิเนยฺยานํ สาสนโต ปรมตฺถสมฺปตฺติโต จ ‘‘สตฺถา’’ติ วุตฺตํฯ จกฺขุปถาติกฺกเมน ติโรภาวูปคมนโต ‘‘อนฺตรธายี’’ติ วุตฺตนฺติ อยํ อนุปทวิจยโต วิจยหาโรฯ
อปฺปติฏฺฐานานายูหเนหิ โอฆตรณํ ยุชฺชติ กิเลสาภิสงฺขารวิชหเนน ปารสมฺปตฺติสมิชฺฌนโตฯ สพฺพกิเลส-ตณฺหาทิฏฺฐิ-ตณฺหายตน-สสฺสตาทิวเสน สนฺติฏฺฐโต สํสาเร สํสีทนํ โหตีติ ยุชฺชติ การณสฺส สุปฺปติฏฺฐิตภาวโตฯ อภิสงฺขรณกิจฺเจ กิเลสาภิสงฺขาเร วิชฺชมาเน สพฺพทิฏฺฐาภินิเวส-อติธาวนาภินิเวสาทีนํ วเสน อายูหนฺตสฺส สํสารมโหเฆน นิพฺพุยฺหนํ โหตีติ ยุชฺชติ สมฺมาปฏิปตฺติยา อติวตฺตนโตฯ พฺรหฺมสฺส อริยมคฺคสฺส อณนโต ปฏิวิชฺฌนโต พฺราหฺมณภาโว ยุชฺชฺชติ พาหิตปาปตฺตาฯ สมฺมเทว สนฺตธมฺมสมธิคมโต ปรินิพฺพุตภาโว ยุชฺชติ สพฺพโส สวาสนปหีนกิเลสตฺตาฯ ตถา จ วิสตฺติกาย ติณฺณภาโว ยุชฺชติ ยถา ยาย เลโสปิ น ทิสฺสติ, เอวํ อคฺคมคฺเคน ตสฺสา สมุจฺฉินฺนตฺตาติ อยํ ยุตฺติหาโรฯ
กิเลสวฏฺฏวเสน ปติฏฺฐานํ วิเสสโต กมฺมวฏฺฏสฺส ปทฏฺฐานํฯ อภิสงฺขารวเสน อายูหนญฺจ วิปากวฏฺฏสฺส ปทฏฺฐานํฯ อปฺปติฏฺฐานานายูหนานิ โอฆตรณสฺส ปทฏฺฐานํ, โอฆตรณํ อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺสฯ ตณฺหาวเสน ปติฏฺฐานสฺส อสฺสาทานุปสฺสิตา ปทฏฺฐานํฯ เตนาห ภควา – ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. 2.52, 56)ฯ
ขนฺธาวิชฺชา-ผสฺส-สญฺญา-วิตกฺกาโยนิโสมนสิการ-ปาปมิตฺตปรโตโฆสา ทิฏฺฐิวเสน ปติฏฺฐานสฺส ปทฏฺฐานํฯ ยถาห – ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. 1.124) ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ ตณฺหาทิฏฺฐาภินนฺทนอวเสสกิเลสาภิสงฺขารวเสน อายูหนสฺส ปทฏฺฐานํฯ อิมินา นเยน ยถารหํ ตณฺหาทิฏฺฐาทิวเสน ปติฏฺฐานายูหนานํ ปทฏฺฐานภาโว วตฺตพฺโพฯ เสสเมตฺถ ปาฬิโต เอว สุนิทฺธาริยํฯ อยํ ปทฏฺฐานหาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ ปติฏฺฐานายูหนปฏิกฺเขเปน วิสฺสชฺเชนฺเตน นิยฺยานาวหา สมฺมาปฏิปตฺติ คหิตา เอกนฺตโต โอฆนิตฺถรณูปายภาวโตฯ ตคฺคหเณน จ สพฺเพปิ สตฺตติํส โพธิปกฺขิยธมฺมา คหิตา โหนฺติ นิยฺยานลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขณหาโรฯ
นิทานมสฺสา เทวตาย โอฆตรณาการสฺส ยาถาวโต อนวโพโธติ วุตฺโตวายมตฺโถฯ อญฺเญปิ เย อิมํ เทสนํ นิสฺสาย โอฆตรณูปายํ ปฏิวิชฺฌนฺติ, เตปิ อิมิสฺสา เทสนาย นิทานนฺติ ทฏฺฐพฺพาฯ ‘‘กถํ นุ โข อิมํ เทสนํ นิสฺสาย สมฺมเทว ปฏิวิชฺฌนฺตา จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตรนฺตา สกลสํสารมโหฆโต นิตฺถเรยฺยุํ, ปเร จ ตตฺถ ปติฏฺฐเปยฺยุ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยฯ ปทนิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ‘‘เอว’’นฺติอาทินิทานปทานํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิปาฬิปทานญฺจ อฏฺฐกถาย ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนาย จ วุตฺตนยานุสาเรน สุกรตฺตา อติวิตฺถารภเยน น วิตฺถารยิมฺหฯ
ปท-ปทตฺถ-เทสนา-นิกฺเขป-สุตฺตสนฺธิ-วเสน ปญฺจวิธา สนฺธิฯ ตตฺถ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทสนฺธิฯ ตถา ปทตฺถสฺส ปทตฺถนฺตเรน สมฺพนฺโธ ปทตฺถสนฺธิ, โย ‘‘กิริยาการกสมฺพนฺโธ’’ติ วุตฺโตฯ นานานุสนฺธิกสฺส ตํตํอนุสนฺธีติ สมฺพนฺโธ, เอกานุสนฺธิกสฺส ปน ปุพฺพาปรสมฺพนฺโธ เทสนาสนฺธิ, ยา อฏฺฐกถายํ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธิ อชฺฌาสยานุสนฺธิ ยถานุสนฺธี’’ติ ติธา วิภตฺตาฯ อชฺฌาสโย เจตฺถ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโยติ ทฺวิธา เวทิตพฺโพฯ นิกฺเขปสนฺธิ จตุนฺนํ สุตฺตนิกฺเขปานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปปญฺจสูทนีฏีกายํ วุตฺตนเยน คเหตพฺพํฯ สุตฺตสนฺธิ อิธ ปฐมนิกฺเขปวเสน เวทิตพฺพาฯ
‘‘กสฺมา ปเนตฺถ โอฆตรณสุตฺตเมว ปฐมํ นิกฺขิตฺต’’นฺติ นายมนุโยโค กตฺถจิ น ปวตฺตติ? อปิจ ‘‘อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ ปติฏฺฐานายูหนปฏิกฺเขปวเสน อนฺตทฺวยวิวชฺชนมุเขน วา มชฺฌิมาย ปฏิปทาย วิภาวนโต สพฺพปฐมมิทํ สุตฺตํ อิธ นิกฺขิตฺตํฯ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา สงฺกาสนปรญฺหิ พุทฺธานํ สาสนนฺติฯ ยํ ปน เอกิสฺสา เทสนาย เทสนนฺตเรน สทฺธิํ สํสนฺทนํ, อยมฺปิ เทสนาสนฺธิฯ สา อิธ เอวํ เวทิตพฺพา –
‘‘อปฺปติฏฺฐํ…เป.… อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ อยํ เทสนา –
‘‘สพฺพทา สีลสมฺปนฺโน, ปญฺญวา สุสมาหิโต;
อารทฺธวีริโย ปหิตตฺโต, โอฆํ ตรติ ทุตฺตรํฯ
‘‘วิรโต กามสญฺญาย, รูปสํโยชนาติโค;
นนฺทีราคปริกฺขีโณ, โส คมฺภีเร น สีทติ; (สํ. นิ. 1.96);
สทฺธาย ตรติ โอฆํ, อปฺปมาเทน อณฺณวํฯ (สํ. นิ. 1.246; สุ. นิ. 186);
‘‘ปญฺจ ฉินฺเท ปญฺจ ชเห, ปญฺจ จุตฺตริ ภาวเย;
ปญฺจสงฺคาติโค ภิกฺขุ, โอฆติณฺโณติ วุจฺจติฯ (สํ. นิ. 1.5; ธ. ป. 370);
‘‘ตสฺมา ชนฺตุ สทา สโต, กามานิ ปริวชฺชเย;
เต ปหาย ตเร โอฆํ, นาวํ สิตฺวาว ปารคูฯ (สุ. นิ. 777; มหานิ. 6; เนตฺติ. 5);
‘‘เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี, มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี;
เอเตน มคฺเคน ตริํสุ ปุพฺเพ, ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 5.384, 409; มหานิ. 191; จูฬนิ. ปารายนานุคีติคาถานิทฺเทส 107; ปฐมวคฺค 121; เนตฺติ. 170) –
เอวมาทีหิ เทสนาหิ สํสนฺทตีติ อยํ จตุพฺยูโห หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ เอตฺถ สํกิเลสวเสน ปติฏฺฐานํ อายูหนญฺจฯ เตน อโยนิโสมนสิกาโร ทีปิโต, สนฺตกิเลสวเสน อนายูหเนน โยนิโสมนสิกาโรฯ ตตฺถ อโยนิโสมนสิกโรโต ตณฺหาวิชฺชา ปวฑฺฒติฯ เตสุ ตณฺหาคหเณน จ ตณฺหามูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติฯ อวิชฺชาคหเณน อวิชฺชามูลกํ สพฺพํ ภวจกฺกํ อาวตฺตติฯ โยนิโสมนสิการคฺคหเณน จ โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา อาวตฺตนฺติ จตุพฺพิธญฺจ สมฺปตฺติจกฺกํฯ ปติฏฺฐานายูหนปฏิกฺเขเปน ปน สมฺมาปฏิปตฺติ ทีปิตา, สา จ สงฺเขปโต สีลาทิสงฺคหาฯ ตตฺถ สีลคฺคหเณน เอกาทส สีลานิสํสา อาวตฺตนฺติ, สมาธิคฺคหเณน ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ ปญฺจญฺญาณิโก สมฺมาสมาธิ สมาธิปริกฺขารา จ อาวตฺตนฺติฯ ปญฺญาคหเณน ปญฺญา จ สมฺมาทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิสุทสฺสนา สพฺเพปิ อริยมคฺคธมฺมา อาวตฺตนฺตีติ อยํ อาวตฺโต หาโรฯ
ปติฏฺฐานํ กิเลสาทิวเสน สตฺตวิธํฯ อายูหนํ อภิสงฺขาราทิวเสน สตฺตวิธํฯ ตถา ตปฺปฏิปกฺขโต อปฺปติฏฺฐานํ อนายูหนญฺจฯ อยเมตฺถ ธมฺมวิภตฺติฯ ปทฏฺฐานภูมิวิภตฺติโย ปน เหฏฺฐา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพาฯ อยํ วิภตฺติหาโรฯ
ปุพฺพภาคปฺปฏิปทํ สมฺมเทว สมฺปาเทตฺวา สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ กตฺวา ภาวนํ อุสฺสกฺเกนฺโต กิเลสาทีนํ ทูรีกรณโต เตสํ วเสน อสํสีทนฺโต อนิพฺพุยฺหนฺโต อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ โอฆํ ตรติฯ กิเลสาทีนํ วเสน ปน สํสีทนฺโต นิพฺพุยฺหนฺโต สํสาเร ปติฏฺฐานโต อายติํ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติยา อายูหนโต โอฆํ น ตรตีติ อยํ ปริวตฺโต หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อสนฺติฏฺฐนฺโต อสํสีทนฺโต อนิพฺพิสํ อนวินิพฺพิสนฺติ ปริยายวจนํ, อนายูหํ อนิพฺพุยฺหนฺโต อเจเตนฺโต อปกปฺเปนฺโตติ ปริยายวจนํ, โอฆํ กิเลสสมุทฺทนฺติ ปริยายวจนํ, อตริ อติกฺกมิ อจฺจวายีติ ปริยายวจนํฯ อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ ปริยายวจนํ เวทิตพฺพนฺติ อยํ เววจโน หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐํ อายูหนฺติ กิเลสานํ กิจฺจกรณปญฺญตฺติฯ ปริยุฏฺฐานานํ วิภาวนปญฺญตฺติฯ อภิสงฺขารานํ วิรุหนปญฺญตฺติฯ ตณฺหาย อสฺสาทปญฺญตฺติฯ ทิฏฺฐิยา ปรินิปฺผนฺทนปญฺญตฺติฯ ภวทิฏฺฐิยา ภวาภินิเวสปญฺญตฺติฯ วิภวทิฏฺฐิยา วิปลฺลาสปญฺญตฺติฯ กามสุขานุโยคสฺส กาเมสุ อนุคิชฺฌนปญฺญตฺติฯ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส อตฺตปริตาปนปญฺญตฺติฯ อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ ปน อภิญฺเญยฺยธมฺมานํ อภิญฺญาปญฺญตฺติฯ ปริญฺเญยฺยธมฺมานํ ปริญฺญาปญฺญตฺติฯ โอฆมตรินฺติ ปหาตพฺพธมฺมานํ ปหานปญฺญตฺติฯ มคฺคสฺส ภาวนาปญฺญตฺติฯ นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปญฺญตฺตีติ อยํ ปญฺญตฺติหาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐานายูหนคฺคหเณน โอฆคฺคหเณน จ สมุทยสจฺจํ คหิตํฯ อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ อตรินฺติ ปน ปทตฺตเยน มคฺคสจฺจํ คหิตํ, เหตุคหเณน จ เหตุมโต คหณํ สิทฺธเมวาติ ทุกฺขนิโรธสจฺจานิ อตฺถโต คหิตาเนวาติ อยํ สจฺเจหิ โอตรณาฯ ตตฺถ เย โลกิยา ปญฺจกฺขนฺธา, เยสํ วเสน ปติฏฺฐานายูหนสิทฺธิฯ เย โลกุตฺตรา จตฺตาโร ขนฺธา, เยสํ วเสน โอฆตรณสิทฺธิฯ อยํ ขนฺธมุเขน โอตรณาฯ เย เอว ปญฺจกฺขนฺธา ทฺวาทสายตนานิ อฏฺฐารส ธาตุโย, เต จตฺตาโร ขนฺธา ทฺวายตนานิ ทฺเว ธาตุโยติ อยํ อายตนมุเขน ธาตุมุเขน จ โอตรณาฯ ตถา อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐานายูหนคฺคหเณน กิเลสาภิสงฺขาราทีนํ คหณํฯ กิเลสาภิสงฺขาราทโย โอฆา จ สงฺขารกฺขนฺธา ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ จ, อปฺปติฏฺฐานานายูหนคฺคหเณน โอฆตรณวจเนน จ สห วิปสฺสนาย มคฺโค กถิโตฯ
เอวญฺจ สงฺขารกฺขนฺโธ ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ จ คหิตาติ เอวมฺปิ ขนฺธมุเขน อายตนมุเขน ธาตุมุเขน โอตรณาฯ วิปสฺสนา เจ อนิจฺจานุปสฺสนา, อนิมิตฺตมุเขน วิโมกฺขมุขํ, ทุกฺขานุปสฺสนา เจ, อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ, อนตฺตานุปสฺสนา เจ, สุญฺญตวิโมกฺขมุขนฺติ เอวํ วิโมกฺขมุเขน โอตรณํฯ มคฺเค เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ธมฺมายตนธมฺมธาตู อนาสวา จ เอวมฺปิ โข ขนฺธาทิมุเขน โอตรณาติ อยํ โอตรโณ หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐนฺติ อารมฺโภฯ อนายูหนฺติ ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ, ตถา โอฆนฺติฯ อตรินฺติ ปน ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จาติ อยํ โสธโน หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ สามญฺญโต อธิฏฺฐานํ ตณฺหาทิฏฺฐิอาทิวเสน ปติฏฺฐานายูหนานํ สาธารณโต ปฏิกฺเขปโจทนาติ กตฺวา โอฆมตรินฺติ ตํ วิกปฺเปตฺวา วิเสสวจนํฯ โอฆตรณญฺหิ จตฺตาโร อริยมคฺคาฯ ตตฺถ ปฐมทุติยมคฺคา อวิเสเสน ทิฏฺโฐฆตรณํ, ตติยมคฺโค กาโมฆตรณํ, อคฺคมคฺโค เสโสฆตรณนฺติ อยํ อธิฏฺฐาโน หาโรฯ
กิเลสวเสน ปติฏฺฐานสฺส อโยนิโสมนสิกาโร เหตุฯ อภิสงฺขารวเสน อายูหนสฺส กิเลสา เหตูฯ อปฺปติฏฺฐานานายูหนานํ ปน ยถากฺกมํ โยนิโสมนสิการปหานานิ เหตูฯ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสนา ตณฺหาวเสน ยถารหํ ตสฺส เหตูฯ เตนาห ภควา – ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติฯ ขนฺธาวิชฺชาผสฺสสญฺญาวิตกฺกาโยนิโสมนสิการปาปมิตฺตปรโตโฆสา ทิฏฺฐิวเสน ปติฏฺฐานสฺส เหตูฯ เตนาห – ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานํ, อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐาน’’นฺติอาทิฯ ตณฺหาภินนฺทนา อวเสสกิเลสาภิสงฺขารวเสน อายูหนสฺส เหตูฯ อิมินา นเยน ยถารหํ ตณฺหาทิฏฺฐิวเสน ปติฏฺฐานายูหนานํ เหตุวิภาโค นิทฺธาเรตพฺโพ, ตพฺพิปริยาเยน อปฺปติฏฺฐานานายูหนานํฯ กิเลสุปฺปาทเน หิ สมฺมเทว อาทีนวทสฺสนํ อปฺปติฏฺฐานสฺส เหตู, อภิสงฺขรเณ อาทีนวทสฺสนํ อนายูหนสฺส เหตู, วิปสฺสนาย อุสฺสุกฺกาปนํ โอฆตรณสฺส เหตูติ อยํ ปริกฺขาโร หาโรฯ
ยถาวุตฺตวิภาเคหิ ปติฏฺฐานายูหเนหิ จตุพฺพิธสฺสปิ โอฆสฺส ปริสุทฺธิฯ อปฺปติฏฺฐานานายูหเนหิ ปน โสตานํ สํวโร สพฺพโส ปิธานญฺจาติ จตุพฺพิธสฺสปิ โอฆสฺส วิเสสโต ปิธานํ อปฺปวตฺติกรณํฯ อริยมคฺคสฺส ภาวนาย หิ กิเลสวเสน ปติฏฺฐานํ อภิสงฺขารวเสน อายูหนํ อุปจฺฉินฺนํ, ตสฺส สพฺเพปิ โอฆา ติณฺณา สมฺมติณฺณา ปหีนา โหนฺตีติ อยํ สมาโรปโน หาโรฯ
อปฺปติฏฺฐํ อนายูหนฺติ เอตฺถ ปติฏฺฐาคหเณน ตณฺหาวิชฺชา คหิตาฯ ตาสํ หิ วเสน สตฺโต ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปติฏฺฐาติฯ อายูหนคฺคหเณน ตปฺปจฺจยา อภิสงฺขารธมฺมา คหิตาฯ ตตฺถ ตณฺหาย วิเสสโต รูปธมฺมา อธิฏฺฐานํ, อวิชฺชาย อรูปธมฺมาฯ เตสํ ยถากฺกมํ สมโถ จ วิปสฺสนา จ ปฏิปกฺขา, เต ‘‘อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ ปเทหิ ปกาสิตา โหนฺติ, เตสุ สมถสฺส เจโตวิมุตฺติ ผลํ, วิปสฺสนาย ปญฺญาวิมุตฺติฯ ตถา หิ สา ‘‘ราควิราคา อวิชฺชาวิราคา’’ติ วิเสเสตฺวา วุจฺจติฯ ตตฺถ ตณฺหาวิชฺชา อภิสงฺขาโร จ สมุทยสจฺจํ, เตสํ อธิฏฺฐานภูตา รูปารูปธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เตสํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา โอฆตรณปริยาเยน วุตฺตา มคฺคสจฺจํฯ ตณฺหาคหเณน เจตฺถ มายา-สาเฐยฺยมานาติมาน-มทปฺปมาท-ปาปิจฺฉตา-ปาปมิตฺตตา-อหิริกาโนตฺตปฺปาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ อวิชฺชาคหเณน วิปรีตมนสิการ-โกธูปนาห-มกฺขปฬาส-อิสฺสามจฺฉริย-สารมฺภ- โทวจสฺสตา-ภวทิฏฺฐิอาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพฯ วุตฺตวิปริยาเยน อมายาอสาเฐยฺยาทิอวิปรีตมนสิการาทิวเสนฯ ตถา สมถปกฺขิยานํ สทฺธินฺทฺริยานํ วิปสฺสนาปกฺขิยานํ อนิจฺจสญฺญาทีนญฺจ วเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ นนฺทิยาวตฺตสฺส นยสฺส ภูมิฯ
ตถา วุตฺตนเยน คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ ตณฺหา โลโภ, อวิชฺชา โมโห, อวิชฺชาย สมฺปยุตฺโต โลหิเต สติ ปุพฺโพ วิย ตณฺหาย สติ สิชฺฌมาโน อาฆาโต โทโส อิติ ตีหิ อกุสลมูเลหิ คหิเตหิ, ตปฺปฏิปกฺขโต ‘‘อปฺปติฏฺฐ’’นฺติอาทิวจเนหิ จ ตีณิ อกุสลมูลานิ ตีณิ กุสลมูลานิ จ สิทฺธานิ เอว โหนฺติฯ อิธาปิ โลโภ สพฺพานิ สาสวกุสลมูลานิ อายูหนธมฺมา จ สมุทยสจฺจํ, ตนฺนิพฺพตฺตา เตสํ อธิฏฺฐานโคจรภูตา จ อุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา โยเชตพฺพาฯ
ผลํ ปเนตฺถ วิโมกฺขตฺตยวเสน นิทฺธาเรตพฺพํ, ตีหิ อกุสลมูเลหิ ติวิธทุจฺจริต-สํกิเลสมลวิสมอกุสลสญฺญา-วิตกฺกาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, ตถา ตีหิ กุสลมูเลหิ ติวิธสุจริต-สมกุสลสญฺญา-วิตกฺก-สมาธิ-วิโมกฺขมุขาทิวเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิฯ
ตถา วุตฺตนเยน คหิเตสุ ตณฺหาวิชฺชาตปฺปกฺขิยธมฺเมสุ วิเสสโต ตณฺหาทิฏฺฐีนํ วเสน อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ, ทุกฺเข ‘‘สุข’’นฺติ จ วิปลฺลาสา, อวิชฺชาทิฏฺฐีนํ วเสน ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ วิปลฺลาสา เวทิตพฺพาฯ เตสํ ปฏิปกฺขโต ‘‘อปฺปติฏฺฐ’’นฺติอาทิวจเนหิ จ ลทฺเธหิ สติวีริยสมาธิปญฺญินฺทฺริเยหิ จตฺตาริ สติปฏฺฐานานิ สิทฺธาเนว โหนฺติฯ
ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺทิสิตพฺพาฯ กถํ? ทุวิโธ หิ ตณฺหาจริโต มุทินฺทฺริโย ติกฺขินฺทฺริโยติ, ตถา ทิฏฺฐิจริโตฯ เตสุ ปฐโม อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี สติพเลน ยถาภูตํ กายสภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ทุติโย อสุเข ‘‘สุข’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา วุตฺเตน วีริยสํวรภูเตน วีริยพเลน ปฏิปกฺขํ วิโนเทนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ วิทฺธํเสตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ ตติโย อนิจฺเจ ‘‘นิจฺจ’’นฺติ อยาถาวคฺคาหี สมถพเลน สมาหิตจิตฺโต สงฺขารานํ ตงฺขณิกภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ภาวนาพเลน ตํ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตตฺวา สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติฯ จตุตฺโถ สนฺตติ-สมูห-กิจฺจารมฺมณ-ฆนวญฺจิตตาย ผสฺสาทิธมฺมปุญฺชมตฺเต อนตฺตนิ ‘‘อตฺตา’’ติ มิจฺฉาภินิเวสี จตุโกฏิกสุญฺญตามนสิกาเรน ตํ มิจฺฉาภินิเวสํ วิทฺธํเสตฺวา สามญฺญผลํ สจฺฉิกโรติฯ สุภสญฺญาสุขสญฺญาทีหิ จตูหิ วา วิปลฺลาเสหิ สมุทยสจฺจํ, เตสมธิฏฺฐานารมฺมณภูตา ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจนฺติอาทินา สจฺจโยชนา เวทิตพฺพาฯ ผลํ ปเนตฺถ จตฺตาริ สามญฺญผลานิ, จตูหิ เจตฺถ วิปลฺลาเสหิ จตุราสโวฆโยค-กายคนฺถ-อคติ-ตณฺหุปฺปาทุปาทาน-สตฺตวิญฺญาณฏฺฐิติ-อปริญฺญาทิวเสน อกุสลปกฺโข เนตพฺโพ, ตถา จตูหิ สติปฏฺฐาเนหิ จตุพฺพิธฌาน-วิหาราธิฏฺฐาน-สุขภาคิยธมฺม-อปฺปมญฺญาสมฺมปฺปธานิทฺธิปาทาทิวเสน โวทานปกฺโข เนตพฺโพติ อยํ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิฯ
อิเมสํ ปน ติณฺณํ อตฺถนยานํ สิทฺธิยา โวหารนยทฺวยํ สิทฺธเมว โหติฯ ตถา หิ อตฺถนยานํ ทิสาภูตธมฺมาโลจนํ ทิสาโลจนํ, เตสํ สมานยนํ องฺกุโสติ ปญฺจปิ นยา อิธ นิยุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ อิทญฺจ สุตฺตํ โสฬสวิเธ สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน นิพฺเพธเสกฺขภาคิยํ พฺยติเรกมุเขน ปติฏฺฐานายูหนานิ คหิตานีติ สํกิเลสนิพฺเพธเสกฺขภาคิยํ จาติ ทฏฺฐพฺพํฯ อฏฺฐวีสติวิเธ ปน สุตฺตนฺตปฏฺฐาเน โลกิยโลกุตฺตรํ สตฺตาธิฏฺฐานํ ญาณเญยฺยํ ทสฺสนภาวนํ สกวจนํ วิสฺสชฺชนียํ กุสลํ อนุญฺญาตนฺติ เวทิตพฺพํฯ
โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ
2. นิโมกฺขสุตฺตวณฺณนา
[2] ปฐมมาคตนฺติ สํวณฺณนาวเสน ปฐมสุตฺตาทีสุ ปฐมํ อาคตปทํฯ อุตฺตานตฺถนฺติ ปากฏตฺถํฯ อปุพฺพํเยว หิ ทุวิญฺเญยฺยตฺถญฺจ ปทํ สํวณฺเณตพฺพํฯ โนติ ปุจฺฉายํ นุ-สทฺเทน สมานตฺโถ นิปาโตติ อาห ‘‘ชานาสิ โนติ ชานาสิ นู’’ติฯ วฏฺฏโต นิมุจฺจนฺติ เตน สตฺตาติ นิโมกฺโข, มคฺโคฯ โส จ ปมุจฺจนฺติ เตนาติ ปโมกฺโข, ปมุจฺจนนฺเต ปน อธิคนฺตพฺพตฺตาผลํ ‘‘ปโมกฺโข’’ติ วุตฺตํ, ยถา อรหตฺตํ ‘‘ราคกฺขโย โทสกฺขโย โมหกฺขโย’’ติ วุตฺตํฯ เตติ สตฺตาฯ วิวิจฺจตีติ วิสุํ อสมฺมิสฺโส โหติ, วิคจฺฉตีติ อตฺโถฯ วิวิจฺจติ ทุกฺขํ เอตสฺมาติ วิเวโกฯ ทุติยวิกปฺเป ปน สกลวฏฺฏทุกฺขโต สตฺตา นิมุจฺจนฺติ เอตฺถ ปมุจฺจนฺติ วิวิจฺจนฺติ จาติ นิโมกฺโข ปโมกฺโข วิเวโก, นิพฺพานนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เอตฺถาติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ ทฏฺฐพฺพํฯ อวธารณตฺโถ โข-กาโร ‘‘อสฺโสสิ โข’’ติอาทีสุ วิยฯ
นนฺทีมูลโก ภโว นนฺทีภโว ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ‘‘สากภกฺโข ปตฺถโว สากปตฺถโว’’ติ ยถาฯ ปฐมํ กมฺมวฏฺฏปธานํ อตฺถํ วตฺวา ปุน กิเลสกมฺมานํ วเสน อุภยปฺปธานํ อตฺถํ วทนฺโต ‘‘นนฺทิยา จา’’ติอาทิมาหฯ ปุริมนเยติ นนฺทีมูลโก กมฺมภโว นนฺทีภโวติ เอตสฺมิํ ปกฺเขฯ นนฺทีภเวนาติ นนฺทีภวปเทนฯ