กามํ วิปสฺสนา สงฺขารนิมิตฺตํ น ปริจฺจชติ สงฺขาเร อารพฺภ วตฺตนโต, เยสํ ปน นิมิตฺตานํ อคฺคหเณน อนิมิตฺตาติ คหิตุํ อรหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิจฺจาทีนํ นิมิตฺตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สลกฺขณ-สามญฺญลกฺขณ-ทสฺสนวเสน มานสฺส ทสฺสนาภิสมโย, วิปสฺสนาย ปหานาภิสมโยฯ ‘‘มคฺเคนา’’ติ วทนฺติ, มคฺเคเนว ปน อสมฺโมหโต ปริญฺญาปฏิเวธวเสน ทสฺสนาภิสมโย, ปหานปฏิเวธวเสน ปหานาภิสมโยฯ ราคาทิสนฺตตายาติ ราคาทีนํ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน วูปสเมตพฺพโต สนฺตภาเวนฯ

อานนฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา

[213] องฺคียนฺติ เหตุภาเวน อาคมภาเวน อวยวภาเวน วา ญายนฺตีติ องฺคานิ, การณานิ, อวยวา วาติ อาห ‘‘องฺเคหีติ การเณหิ, อวยเวหิ วา’’ติฯ วิรติโย สุภาสิตวาจาย ปุพฺพํ ปติฏฺฐิตา โหนฺตีติ มุสาวาทาเวรมณิอาทโย ตสฺสา วิเสสเหตูติ อาห ‘‘มุสาวาทา…เป.… การณานี’’ติฯ ยสฺมา อริยโวหารา วิเสสโต เจตนาสภาวา, ตสฺมา วจีสุจริตสมุทายสฺส สจฺจวาจาทโย องฺคภูตาติ อาห ‘‘สจฺจวจนาทโย จตฺตาโร อวยวา’’ติฯ นิสฺสกฺกวจนนฺติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํฯ เตนาห ‘‘สมนุอาคตา ปวตฺตา’’ติฯ วาจา หิ ตาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต อาคตา ปวตฺตาติ ‘‘สมนฺนาคตา’’ติ วุจฺจติฯ กรณวจนนฺติ สหโยเค กรณวจนํฯ เตนาห ‘‘ยุตฺตา’’ติฯ สหชาตาปิ หิ เจตนา ยถาสมาทินฺนาย วิรติยา สมฺมา อนุรูปโต ยุตฺตาติ วตฺตุํ อรหติฯ

สมุลฺลปนวาจาติ สทฺทวาจา, สา วุจฺจตีติ วาจา นามฯ วิญฺญตฺติ ปน วุจฺจติ เอตายาติ วาจา นาม, ตถา วิรติ เจตนาวาจาฯ น สา อิธ อธิปฺเปตาติ สา เจตนาวาจา วิญฺญตฺติวาจา วิย อิธ อิมสฺมิํ สุตฺเต น อธิปฺเปตา ‘‘สุภาสิตา โหตี’’ติ วจนโตฯ เตนาห ‘‘อภาสิตพฺพโต’’ติฯ สุฏฺฐุ ภาสิตาติ สมฺมา ญาเยน ภาสิตา วจีสุจริตภาวโตฯ อตฺถาวหตนฺติ หิตาวหกาลํ ปติ อาหฯ

การณสุทฺธินฺติ โยนิโสมนสิกาเรน การณวิสุทฺธิํฯ โทสาภาวนฺติ อคติคมนาทิโทสาภาวํฯ ราคโทสาทิวินิมุตฺตญฺหิ ตํ ภาสโต อนุโรธวิโรธวิวชฺชนโต อคติคมนํ ทูรสมุคฺฆาฏิตเมวาติฯ อนุวาทวิมุตฺตาติ อปวาทวิรหิตาฯ สพฺพาการสมฺปตฺติํ ทีเปติ, อสติ หิ สพฺพาการสมฺปติยํ อนุวชฺชตาปิฯ

กิญฺจาปิ ปุพฺเพ ธมฺมาธิฏฺฐานา เทสนา อารทฺธา, ปุคฺคลชฺฌาสยโต ปน ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย…เป.… วจนเมตํฯ กามญฺเจตฺถ ‘‘อญฺญตรนิทฺโทสวจน’’นฺติ อวิเสสโต วุตฺตํ, ‘‘ธมฺมํเยว ภาสตี’’ติอาทินา ปน อธมฺมโทสาทิรหิตาย วาจาย วุจฺจมานตฺตา อิธาปิ สุภาสิตา วาจา อธิปฺเปตาติฯ ‘‘สุภาสิตํเยวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตํ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘โน ทุพฺภาสิต’’นฺติ อิมินาฯ เตนาห ‘‘ตสฺเสว วาจงฺคสฺส ปฏิปกฺขภาสนนิวารณ’’นฺติฯ ปฏิโยคีนิวตฺตนตฺโถ หิ เอว-สทฺโท, เตน ปิสุณวาจาปฏิกฺเขโป ทสฺสิโตฯ ‘‘สุภาสิต’’นฺติ วา อิมินา จตุพฺพิธํ วจีสุจริตํ คหิตนฺติ ‘‘โน ทุพฺภาสิตนฺติ อิมินา มิจฺฉาวาจปฺปหานํ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํฯ สพฺพวจีสุจริตสาธารณวจนญฺหิ สุภาสิตนฺติฯ เตน ปรเภทนาทิกํ อสพฺภาทิกญฺจ โพธิสตฺตานํ วจนํ อปิสุณาทิวิสยนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ ภาสิตพฺพวจนลกฺขณนฺติ ภาสิตพฺพสฺส วจนสฺส สภาวลกฺขณํ ทีเปตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ ยทิ เอวํ นนุ อภาสิตพฺพํ ปฐมํ วตฺวา ภาสิตพฺพํ ปจฺฉา วตฺตพฺพํ ยถา ‘‘วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ อาห ‘‘องฺคปริทีปนตฺถํ ปนา’’ติอาทิฯ

ปฐเมนาติ ‘‘สุภาสิต’’นฺติ ปเทนฯ ธมฺมโต อนเปตนฺติ อตฺตโน ปเรสญฺจ หิตสุขาวหธมฺมโต อนเปตํฯ มนฺตาวจนนฺติ มนฺตาย ปวตฺเตตพฺพวจนํฯ ปญฺญวา อวิกิณฺณวาโจ หิ น จ อนตฺถาวหํ วาจํ ภาสติฯ อิตเรหิ ทฺวีหีติ ตติยจตุตฺถปเทหิฯ ‘‘อิเมหิ โขติอาทีนีติ กรเณ เอตํ อุปโยควจน’’นฺติ เกจิฯ ตํ วาจนฺติ ยถาวุตฺตํ จตุรงฺคิกํฯ ยญฺจ วาจํ มญฺญนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ อญฺเญติ อิโต พาหิรกา ญายวาทิโน อกฺขรจินฺตกา จฯ ‘‘ปฏิญฺญาเหตุอุทาหรณูปนยนิคมนานิ อวยวา วากฺยสฺสา’’ติ วทนฺติฯ นามาทีหีติ นามาขฺยาตปเทหิฯ ลิงฺคํ อิตฺถิลิงฺคาทิ วจนํ เอกวจนาทิฯ ปฐมาทิ วิภตฺติ อตีตาทิ กาลํฯ

กตฺตา สมฺปทานํ อปาทานํ กรณํ อธิกรณํ กมฺมญฺจ การกํฯ สมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตนฺติ เอเต อวยวาทิเก สมฺปาเทตฺวา วุตฺตํฯ ตํ ปฏิเสเธตีติ ตํ ยถาวุตฺตวิเสสมฺปิ วาจํ ‘‘อิเมหิ โข’’ติ วทนฺโต ภควา ปฏิเสเธติฯ โข-สทฺโท เหตฺถ อวธารณตฺโถฯ เตนาห ‘‘อวยวาที’’ติอาทิฯ ยา กาจิ อสภาวนิรุตฺติลกฺขณาฯ สา มิลกฺขุภาสาฯ สีหฬเกเนวาติ สีหฬภาสาย ปริยาปนฺเนน วจเนนฯ อรหตฺตํ ปาปุณิํสูติ สํสาเร อติวิย สญฺชาตสํเวคา ตนฺนิสฺสรเณ นินฺนโปณมานสา หุตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา มคฺคปฏิปาฏิยา อรหตฺตํ ปาปุณิํสุฯ

ปาโตว ผุลฺลิตโกกนทนฺติ ปาโตว สํผุลฺลปทุมํฯ ภิชฺชิยเตติ นิพฺภิชฺชิยติ นิพฺภิคฺโค ชายติฯ มนุสฺสตฺตํ คตาติ มนุสฺสตฺตภาวํ อุปคตาฯ

พุทฺธนฺตเรติ พุทฺธุปฺปาทนฺตเร ทฺวินฺนํ พุทฺธุปฺปาทานํ อนฺตราฯ ตทา หิ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาสเน, น พุทฺธสาสเน ทิปฺปมาเนฯ

ชราย ปริมทฺทิตนฺติ ยถา หตฺถจรณาทิองฺคานิ สิถิลานิ โหนฺติ, จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ สวิสยคฺคหเณ อสมตฺถานิ โหนฺติ, โยพฺพนํ สพฺพโส วิคตํ, กายพลํ อปคตํ, สติมติธิติอาทโย วิปฺปยุตฺตา, ปุพฺเพ อตฺตโน โอวาทปฏิกรา ปุตฺตทาราทโยปิ อปสาทกา, ปเรหิ วุฏฺฐาปนียสํเวสนียตา ปุนเทว พาลภาวปฺปตฺติ จ โหนฺติ, เอวํ ชราย สพฺพโส วิมทฺทิตํฯ เอตนฺติ สรีรํ วทติฯ มิลาตฉวิจมฺมนิสฺสิตนฺติ ชิณฺณภาเวน อปฺปมํสโลหิตตฺตา มิลาเตหิ คตโยพฺพเนหิ ธมฺเมหิ สนฺนิสฺสิตํฯ ฆาสมามิสนฺติ ฆาสภูตํ อามิสํ มจฺจุนา คิลิตฺวา วิย ปติฏฺฐเปตพฺพโตฯ เกสโลมาทินานากุณปปูริตํฯ ตโต เอว อสุจิภาชนํ เอตํฯ สพฺพถาปิ นิสฺสารตาย กทลิกฺขนฺธสมํฯ

อนุจฺฉวิกาหีติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อนุรูปาหิฯ น ตาเปยฺยาติ จิตฺตญฺจ กายญฺจ น ตาเปยฺยฯ ตาปนา เจตฺถ สมฺปติ อายติ จ วิสาทนาฯ น พาเธยฺยาติ ‘‘นาภิภเวยฺยา’’ติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํฯ อปิสุณวาจาวเสนาติ สพฺพโส ปหีนปิสุณวาจตาวเสนฯ ปาปานีติ ลามกานิ นิกิฏฺฐกานิฯ เตนาห ‘‘อปฺปิยานี’’ติอาทิฯ อนาทายาติ อคฺคเหตฺวาฯ

สาธุภาเวนาติ นิทฺโทสมธุรภาเวนฯ อมตสทิสาติ สทิเส ตพฺโพหาโรติ, การเณ วายํ การิยโวหาโรติ อาห ‘‘นิพฺพานามตปจฺจยตฺตา วา’’ติฯ ปจฺจยวเสน หิ สา ตทา ทสฺสนปฺปวตฺติฯ จริยาติ จาริตฺตํฯ โปราณา นาม ปฐมกปฺปิกา, พุทฺธาทโย วา อริยาฯ

ปติฏฺฐิตาติ นิจฺจลภาเวน อฏฺฐิํ กตฺวา ปจฺจยายตฺตภาวโต อวิสํวาทนกาฯ อุภยถา ปฏิปตฺติํ อาห ‘‘อตฺตโน จ ปเรสญฺจ อตฺเถ ปติฏฺฐิตา’’ติฯ อตฺเถ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกาทิหิเต ปติฏฺฐิตตฺตา เอว ธมฺเม อวิหิํสาทิธมฺเม ปติฏฺฐิตาฯ อนุปโรธกรนฺติ เอเตน หิตปริยาโยยํ อตฺถ-สทฺโทติ ทสฺเสติฯ ธมฺมิกนฺติ ธมฺมโต อนเปตํ, อตฺถธมฺมูปสํหิตํ วาฯ

นิพฺพานปฺปตฺติยาติ นิพฺพานปฺปตฺติยตฺถํฯ ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยาย อนฺตกรณตฺถํฯ ยสฺมา พุทฺโธ เขมาย ภาสติ, ตสฺมา เขมุปฺปตฺติเหตุยา เขมา, ตสฺมา สา สพฺพวาจานํ อุตฺตมาติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ มนฺตาวจนวเสนาติ สพฺพโทสรหิตวเสนฯ

สุภาสิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สาริปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[214] วากฺกรณจาตุริยโต วจนคุณเหตูนํ ปูริยา ปูเร ภวาติ โปรี, ตาย โปริยาฯ เตนาห ‘‘อกฺขราทิปริปุณฺณายา’’ติฯ อวิพทฺธายาติ ปิตฺตาทีหิ น วิพทฺธาย อนุปทฺทุตายฯ เตนาห ‘‘อปลิพุทฺธายา’’ติอาทิฯ นิทฺโทสายาติ อตฺถโต พฺยญฺชนโต วิคตโทสายฯ อกฺขลิตปทพฺยญฺชนายาติ อคลิตปทพฺยญฺชนาย, อตฺถสฺส วิญฺญาปนิยาติ ทิฏฺฐธมฺมิกาทิอตฺถสฺส โพธเน ปริยตฺตายฯ ภิกฺขุนนฺติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํฯ

‘‘สํขิตฺเตนปิ เทเสติ, วิตฺถาเรนปิ ภาสตี’’ติ นยิทํ ปฐมํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส อตฺถสฺส กิตฺตนวเสน ปวตฺติตํ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สา หิ วิตฺถารเทสนา เอว โหติฯ