ปพฺพชิตฺวาติ อิณายิกานํ อตฺตโน ปลิโพธํ ตถา ตถา ชานาเปตฺวา ปพฺพชิตฺวาฯ

ยถา จ ตตฺถ ภควา ปฏิปชฺชิ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุน ทิวเส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวาติ ตํ ตํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ธีตรํ ตสฺส ตสฺสานุจฺฉวิกสฺส พฺราหฺมณสฺส เทนฺโต ตํ ตํ กุลฆรํ เปเสตฺวา พฺราหฺมณธมฺเม ครุกรณาภาวโตฯ

‘‘นฏฺเฐ มเต ปพฺพชิเต, นปุํสเกปิ ภตฺตริ;

อิตฺถิยา ปติเสฏฺฐาย, น อญฺโญ ปติ อิจฺฉิโย’’ติฯ –

อยญฺหิ พฺราหฺมณธมฺโมฯ อยฺยิกฏฺฐาเนติ มาตามหิฏฺฐาเน ฐเปสิ สตฺถุ จิตฺตาราธนวเสนาติฯ

พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ปฐมวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุปาสกวคฺโค

1. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา

[197] ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ ทกฺขิณาคิริชนปเท, ตสฺมิํ ทกฺขิณาคิริชนปเท ทกฺขิณาคิริวิหาเรฯ ขนฺเธสุ ฐเปตฺวา ยุเค โยตฺเตหีติ โยตฺตรชฺชูหิ ยุตฺตานิ ปโยชิตานิ อิจฺเจว อตฺโถฯ

ปฐมทิวเสติ วปนทิวเสสุ ปฐมทิวเส อารทฺธทิวเสฯ ปญฺจงฺคานิปิ ปริปุณฺณานิ, ปเคว อิตรงฺคานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริปุณฺณปญฺจงฺคา’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ หริตาลมโนสิลาอญฺชเนหิ อุรตฺถนาทีสุ ฐปิตตฺตา อาภาย อุชฺชลคตฺตาฯ อวเสสา พลีพทฺทาฯ กิลนฺตโคณํ โมเจตฺวา อกิลนฺตสฺส โยชนํ กิลนฺตปริวตฺตนํฯ

สีหกุณฺฑลานีติ สีหมุขกุณฺฑลานิฯ พฺรหฺมเวฐนนฺติ พฺรหฺมุโน เวฐนสทิสํ, อสฺสนขเวฐนสทิสนฺติ อตฺโถฯ

พุทฺธานํ กิจฺจานิ กาลวเสน วิภตฺตานิ ปญฺจ กิจฺจานิ ภวนฺติฯ ปุเรภตฺตกิจฺจนฺติ ภตฺตโต ปุพฺเพ พุทฺเธน กาตพฺพกิจฺจํฯ วีตินาเมตฺวาติ ผลสมาปตฺติยา กาลํ วีตินาเมตฺวาฯ กทาจิ เอโกติอาทิ เตสํ เตสํ วิเนยฺยานํ วินยนานุรูปปฏิปตฺติทสฺสนํฯ ปกติยาติ ปกติพุทฺธเวเสนฯ พุทฺธานํ หิ รูปกายสฺส อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิต-พาตฺติํสมหาปุริส- ลกฺขณ-กายปฺปภา-พฺยามปฺปภา-เกตุมาลาวิจิตฺตตา พุทฺธเวโสฯ กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ วตฺตมาเนหีติ อิมินา ปารมีนํ นิสฺสนฺทภูตานิ ปาฏิหาริยานิ รุจิวเสเนว ปกาสนกานิ ภวนฺติ, น สพฺพทาติ ทสฺเสติฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อินฺทขีลสฺส อนฺโต ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ ภควโต กาเย ปีตรสฺมีนํ เยภุยฺยตาย ‘‘สุวณฺณรสสิญฺจนานิ วิยา’’ติ วตฺวา กายมฺหิ นีลาทิรสฺมีหิ ตหํ ตหํ ปีตมิสฺสิตํ สนฺธาย ‘‘วิจิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จา’’ติ วุตฺตํฯ มธุเรนากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ ตุฏฺฐรวรวนโตฯ

ตตฺถาติ วิหาเรฯ คนฺธมณฺฑลมาเฬติ หตฺเถน กตปริภณฺเฑ สโมสริตคนฺธปุปฺผทาเม มณฺฑลมาเฬฯ

อุปฏฺฐาเนติ ปมุเขฯ ‘‘โอวทตี’’ติ วตฺวา ตตฺโถวาทํ สามญฺญโต ทสฺเสตุํ, ‘‘ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สมฺปตฺตีติ จกฺขาทิอินฺทฺริยปาริปูริ เจว หตฺถาทิสมฺปทา จฯ สมสฺสาสิตกาโย กิลมถวิโนทเนนฯ ‘‘ตญฺจ โข สมาปชฺชเนนา’’ติ วทนฺติฯ ทุติยภาเคติ อิมินา อปรภาคํ ตโย ภาเค กตฺวา ตตฺถ ปุริมภาคํ เสยฺยนิสชฺชาวเสน สมาปตฺตีหิ วีตินาเมตีติ ทสฺเสติฯ โลกนฺติ ราชคหาทีสุ ยํ ตทา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ อญฺญตฺถ วา พุชฺฌนกํ วิเนยฺยสตฺตโลกํ พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกติฯ กาลยุตฺตนฺติ เตสํ อินฺทฺริยปริปากกาลานุรูปํฯ สมยยุตฺตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ สมยยุตฺตนฺติ วา เตหิ อาชานิตพฺพวิเสสปฏิลาภานุรูปํฯ

ปฏิสลฺลีโนติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติํ สมาปนฺโนฯ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ตํ อวิราเธนฺโต, อชฺฌาสยานุรูปนฺติ อตฺโถฯ

สกล…เป.… เทวตาโยติ เอตฺถ โลกธาตุสากลฺยํ ทฏฺฐพฺพํ, น เทวตาสากลฺยํฯ

น หิ มหาสมเย วิย สพฺพทา มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสจกฺกวาเฬ สพฺพตฺถ สพฺพา เทวตา สตฺถุ สมีปํ อุปคจฺฉนฺติฯ กิลาสุภาโว กิลมโถฯ

วิหารจีวรปริวตฺตนวเสนาติ วิหาเร นิวตฺถนิวาสนปริวตฺตนวเสนฯ อาทิยิตฺวาติ ปารุปนวเสน คเหตฺวาฯ เตนาห ‘‘ธาเรตฺวา’’ติฯ ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขตฺถํ จริตพฺพฏฺฐานํฯ

อติโรจมานนฺติ ตํ ตํ อติกฺกมิตฺวา สมนฺตโต สพฺพทิสาสุ วิโรจมานํฯ สรีรปฺปภนฺติ อตฺตโน สรีรปฺปภํฯ ชงฺคมํ วิย ปทุมสรนฺติ รตนมยกิญฺชกฺขํ รชตมยกณฺณิกํ สมนฺตโต สมฺผุลฺลิตกญฺจนปทุมํ สญฺจาริมสรํ วิยฯ คคนตลนฺติ อพฺภมหิกาทิอุปกฺกิเลสวิคเมน สุวิสุทฺธอากาสตลํ วิยฯ ตมฺปิ หิ ตาราคณกิรณชาลสมุชฺชลตาย สมนฺตโต วิโรจติฯ กนกสิขรนฺติ กนกคิริสิขรํฯ สิริยา ชลมานนฺติ สพฺพโส อนวชฺชาย สพฺพากาเรน ปริปุณฺณกายตาย อนญฺญสาธารณาย รูปกายสิริยา สมุชฺชลํ, ยสฺสา รุจิรภาโว วิทฺเธ วิคตวลาหเก ปุณฺณมาสิยํ ปริปุณฺณกลมโนมมณฺฑลํ จนฺทมณฺฑลํ อติโรจติ, ปภสฺสรภาโว สหสฺสรํสิกิรณเตโชชาลสมุชฺชลํ สูริยมณฺฑลํ อภิภวติ, เหมสมุชฺชลภาโว ตทุภเย อภิภุยฺย ปวตฺตมานํ เอกกฺขเณ ทสสหสฺสิโลกธาตุวิชฺโชตนสมตฺถ-มหาพฺรหฺมุโน ปภาสมุทยํ อภิวิหจฺจ ภาสติ ตปติ วิโรจติฯ

สมนฺตปาสาทิเกติ สมนฺตโต ปสาทาวเหฯ ตญฺจ โข สพฺพโส สริตพฺพตายาติ อาห ‘‘ปสาทนีเย’’ติฯ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺเตติ กายวาจาหิ อนุตฺตรํ ทนฺตภาวญฺเจว อนุตฺตรํ จิตฺตวูปสมญฺจ สมฺปตฺเตฯ อปฺปสาเทนาติ ปสาทาภาเวน, ปสาทปฏิกฺเขเปน วา อสฺสทฺธิเยนฯ อุภยถาปิ โนติ อปฺปสาโท มจฺฉริยนฺติ อุภยถาปิ โน เอว, อถ โข อนตฺตมนตาย อุปารมฺภาธิปฺปาเยน อปสาเทนฺโต, ภควโต มุขโต กิญฺจิ เทเสตุกาโม วา เอวมาหฯ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภควโต ปนา’’ติอาทิมาหฯ อติตฺตนฺติ ติตฺติํ อคจฺฉนฺตํฯ กมฺมภงฺคนฺติ กมฺมหานิํฯ

ติกฺขปญฺโญ เอส พฺราหฺมโณ, ตถา หิ น จิรสฺเสว อรหตฺตํ สจฺฉิกริสฺสติฯ

กถาปวตฺตนตฺถมฺปิ เอวมาห – ‘‘เอวํ อหํ อิมสฺส กญฺจิ ธมฺมํ โสตุํ ลภิสฺสามี’’ติฯ เวเนยฺยวเสนาติ อตฺตโน กสนการิภาวกิตฺตนมุเขน วิเนตพฺพปุคฺคลวเสนฯ

โอฬาริกานีติ ปากติกานิฯ ‘‘เอส อุตฺตมทกฺขิเณยฺโย’’ติ สญฺชาตพหุมาโนฯ ปาฬิยํ ‘‘ยุคํ วา นงฺคลํ วา’’ติ วา-สทฺโท อวุตฺตวิกปฺปตฺโถฯ เตน พีชาทิํ สงฺคณฺหาติ, ตสฺมา พีชํ วา อีสํ วา ปริคฺคหโยตฺตานิ วาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติฯ ตถา หิ ภควา พฺราหฺมณสฺส ปฏิวจนํ เทนฺโต ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติอาทิมาหฯ ปุพฺพธมฺมสภาคตายาติ ปฐมํ คหิตธมฺมสภาคตายฯ ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ อฏฺฐกถารุฬฺหเมว คเหตพฺพญฺจ สทฺทโต อตฺถาปตฺติโต วา อิธ ทฏฺฐพฺพํฯ พุทฺธานํ อานุภาโว อยํ, ยทิทํ ปสงฺคาคตธมฺมมุเขน เทสนํ อารภิตฺวา เวเนยฺยวินยนํฯ

อนนุสนฺธิกาติ ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน อนนุสนฺธิกาฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ เอตฺถาติ เอติสฺสา เทสนายฯ โสติ ภควาฯ ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ อนุกมฺปายาติ อสพฺพญฺญู หิ สติปิ อนุกมฺปาย ปุจฺฉิตมตฺเต ติฏฺเฐยฺย, ตถา ชานนฺโตปิ อนนุกมฺปโก, ภควา ปน อุภยธมฺมปาริปูริยา ‘‘อิทํ อปุจฺฉิต’’นฺติ อปริหาเปตฺวา กเถติฯ สมูลนฺติอาทินา สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ พีชสฺส กสิยา มูลภาโว นานนฺตริยโต ตปฺปมาณวิธานโต จาติ อาห ‘‘ตสฺมิํ…เป.… กตฺตพฺพโต’’ติฯ เตน อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ พีชสฺส กสิยา มูลภาวํ วิภาเวติฯ กุสลาติ อิมินา อกุสลา ตโต อญฺญถาปิ กโรนฺติ, ตํ ปน อปฺปมาณนฺติ ทสฺเสติฯ

ตสฺสาติ พฺราหฺมณสฺส พีชฏฺฐานิยสฺส ธมฺมสฺส จ อุปการภาวโตฯ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโตติ ตถา วุตฺตธมฺมสฺส ผเลน สมฺพนฺธิตุํ โยเชตุํ สมตฺถภาวโตฯ ตโป วุฏฺฐีติ วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ กสฺสกสฺส อุปการสฺส พีชสฺส อนนฺตรํ วุฏฺฐิ วุจฺจมานา อฏฺฐาเน วุตฺตา นาม น โหติฯ กสฺมา? พีชสฺส วปฺปกาเล อนุรูปาย วุฏฺฐิยา อิจฺฉิตพฺพโต, ตสฺมา อวสาเน มชฺเฌ วา วุจฺจมานาย ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถตา ตสฺสา วิภาวิตา น สิยาฯ อตฺตโน อวิสเยติ ฌานาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเมฯ ปจฺฉาปีติ กสิสมฺภารกถนโต ปจฺฉาปิฯ วตฺตพฺโพติ เอกนฺเตน วตฺตพฺโพฯ ตทนนฺตรํเยวาติ พีชานนฺตรํเยวฯ

วุจฺจมานา วุฏฺฐิ สมตฺถา โหติ , พีชสฺส ผเลน สมฺพนฺธเน สมตฺถาติ ทีปิตา โหติ อนนฺตรวจเนเนว ตสฺสา อาสนฺนอุปการตฺตทีปนโตฯ

สมฺปสาทลกฺขณาติ ปสีทิตพฺเพ วตฺถุสฺมิํ สมฺมเทว ปสีทนลกฺขณาฯ โอกปฺปนลกฺขณาติ สทฺเธยฺยวตฺถุโน เอวเมตนฺติ ปกฺขนฺทนลกฺขณาฯ มูลพีชนฺติอาทีสุ มูลเมว พีชํ มูลพีชํฯ เอส นโย เสเสสุปิ พีชคามสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ ภูตคาโม ปน มูลํ พีชํ เอตสฺสาติ มูลพีชนฺติอาทินา เวทิตพฺโพฯ พีชพีชนฺติ ปญฺจมํ ปน ปจฺจยนฺตรสมวาเย สทิสผลุปฺปตฺติยา วิเสสการณภาวโต วิรูหนสมตฺเถ สารผเล นิรุฬฺโห พีชสทฺโท ตทตฺถสิทฺธิยา มูลาทีสุปิ เกสุจิ ปวตฺตตีติ ตโต นิวตฺตนตฺถํ เอเกน พีช-สทฺเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ ‘‘พีชพีช’’นฺติ ‘‘ทุกฺขทุกฺขํ รูปรูป’’นฺติ จ ยถาฯ เอวมฺปิ อิมินา อตฺเถน อิมสฺสปิ นิปฺปริยาโยว พีชภาโวติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ สพฺพมฺปิ…เป.… คจฺฉตี’’ติฯ

อิทานิ กถญฺจิ วตฺตพฺเพ สทฺธาย โอปมฺมตฺเต พีเช สทฺธาย พีชภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิ อารทฺธํฯ กามํ สทฺธูปนิสํ สีลํ, ตถาปิ สมาธิสฺส วิย สพฺเพสมฺปิ อนวชฺชธมฺมานํ อาทิมูลภาวโต สทฺธายปิ ปติฏฺฐา โหตีติ อาห ‘‘เหฏฺฐา สีลมูเลน ปติฏฺฐาตี’’ติฯ ยสฺมา สพฺพสฺเสว ปุคฺคลสฺส สทฺธาวเสน สมถวิปสฺสนารมฺโภ, ตสฺมา สา ‘‘อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺฐาเปตี’’ติ วุตฺตาฯ ตนฺติ ธญฺญพีชํฯ ปถวิรสํ อาโปรสนฺติ สสมฺภารปถวีอาเปสุ ลพฺภมานํ รสํฯ คเหตฺวาติ ปจฺจยปรมฺปราย คเหตฺวาฯ ธญฺญปริปากคหณตฺถนฺติ ธญฺญปริปากนิพฺพตฺติอตฺถํฯ รสนฺติ สทฺธาสีลมูลเหตุสมถวิปสฺสนาภาวนารสํ อาทิยิตฺวาฯ อริยมคฺคนาเฬนาติ อริยมคฺคโสเตน อริยผลธญฺญปริปากคหณตฺถนฺติ อริยผลเมว ธนายิตพฺพโต ธญฺญํ ตสฺส นิพฺพตฺติอตฺถํฯ ธญฺญนาฬํ นาม กณฺฑสฺส นิสฺสยภูโต ปจฺฉิมเทโส, กณฺโฑ ตพฺภนฺตโร ตํนิสฺสโยเยว ทณฺโฑฯ ปสโว นาม ปุปฺผํฯ วุทฺธินฺติ อวยวปาริปูริวเสน วุทฺธิํฯ วิรูฬฺหินฺติ มูลสนฺตานทฬฺหตาย วิรุฬฺหตํฯ เวปุลฺลนฺติ ปตฺตนาฬาทีหิ วิปุลภาวํฯ ขีรํ ชเนตฺวาติ ตรุณสลาฏุกภาวปฺปตฺติยา ตณฺฑุลสฺส พีชสฺส พีชภูตํ ขีรํ อุปฺปาเทตฺวาฯ เอสาติ สทฺธาฯ ปติฏฺฐหิตฺวาติ กมฺมปถากมฺมปถสมฺมาทิฏฺฐิสหิเตน อาทิโต ปวตฺตสีลมตฺเตน ปติฏฺฐหิตฺวาฯ วุทฺธินฺติอาทีสุ สุปริสุทฺธาหิ สีลจิตฺตวิสุทฺธีหิ วุทฺธิํ, ทิฏฺฐิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธีหิ วิรูฬฺหิํฯ มคฺคามคฺคปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีหิ เวปุลฺลํ ปตฺวาฯ

ญาณทสฺสนวิสุทฺธิขีรนฺติ สาทุรสสุวิสุทฺธิภาวโต ญาณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ ขีรํ ชเนตฺวาฯ อเนก…เป.… ผลนฺติ อเนกปฏิสมฺภิทา-อเนกาภิญฺญาณปริปุณฺณํ อรหตฺตผลสีสํ นิปฺผาเทติฯ

พีชกิจฺจกรณโตติ พีชกิจฺจสฺส กรณโตฯ ยญฺหิ ตํสทิสสฺส วิสทิสสฺส จ อตฺตโน ผลสฺส ปติฏฺฐาปนสมฺพนฺธนนิปฺผาทนสงฺขาตํ พีชสฺส กิจฺจํ, ตสฺส กรณโต นิพฺพตฺตนโต ‘‘เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ อิมินา อนญฺญสาธารณํ สทฺธาย กุสลธมฺมานํ พีชภาวํ ทสฺเสติฯ สา จาติอาทินา ตเมวตฺถํ สมตฺเถติฯ อิทานิ ตตฺถ อาคมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาชาโต’’ติอาทิมาหฯ เตน ยถา สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส สทฺธมฺมสฺสวนสฺส จ, เอวํ อนวเสสาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สทฺธา มูลการณนฺติ ทสฺเสติฯ

อินฺทฺริยสํวโร วีริยญฺจ อกุสลธมฺเม, ทุกฺกรการิกา ธุตงฺคญฺจ อกุสลธมฺเม เจว กายญฺจ ตปติ วิพาธตีติ ตโปติ วุจฺจติฯ อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต วีริยสฺส โธรยฺหภาเวน คยฺหมานตฺตา, อิตเรสํ วุฏฺฐิภาวสฺส อนุยุญฺชมานตฺตาฯ อาทิ-สทฺเทน กลลงฺคารวุฏฺฐิอาทีนํ สงฺคโหฯ สมนุคฺคหิตนฺติ อุปคตํฯ วิรุหนามิลายนนิปฺผตฺติวจเนหิ ธญฺญพีชสนฺตานสฺส วิย เตสํ วุทฺธิยา สทฺธาพีชสนฺตานสฺส ตโปวุฏฺฐิยา อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ อุปการตํ ทสฺเสติฯ

ปุริมปเทสุปีติ อปิ-สทฺเทน ปรปเทสุปีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ‘‘หิรี เม อีสา, มโน เม โยตฺต’’นฺติ อิจฺฉิตตฺตา, ‘‘สติ เม’’ติ เอตฺถ เม-สทฺโท อาเนตฺวา โยเชตพฺโพฯ อุทกมฺปิ ตาว ทาตพฺพํ โหติ นทีตฬากาทิโต อาเนตฺวาฯ วีริยพลีพทฺเท จตุพฺพิเธ โยเชตฺวาฯ นิจฺจกาลํ อตฺถีติ วจนเสโสฯ

สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญา อธิปฺเปตา อมตปฺผลาย กสิยา อธิปฺเปตตฺตาฯ วิปสฺสนา ปญฺญา จาติ ทุวิธาปิ ปญฺญา อุปนิสฺสยา โหติ วิสิฏฺฐภาวโตฯ เตนาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ ปญฺญาติ ปกาเรหิ ชานาตีติ ปญฺญาฯ ปญฺญวตํ ปญฺญา ปุรโต โหติ โยนิโสมนสิการสฺส วิเสสปจฺจยภาวโต, สหชาตาธิปตีสุ จ อุกฺกฏฺฐภาวโตฯ สิรีติ โสภคฺคํฯ สตํ ธมฺมา สทฺธาทโย, อนฺวายิกาติ อนุคามิโนฯ

อีสาพทฺธา โหตีติ หิริสงฺขาตอีสาย พทฺธา โหติ , ปญฺญาย กทาจิ อปฺปโยคโต มโนสีเสน สมาธิ อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺสา’’ติฯ สมํ อุปเนตฺวา พนฺธิตฺวา พทฺธรชฺชุกตฺตา สมาธิโยตฺตํฯ เอกโต คมนนฺติ ลีนจฺจารทฺธสงฺขาตํ เอกปสฺสโต คมนํ วาเรติฯ มชฺฌิมาย วิปสฺสนาวีถิยา ปฏิปาทนโต กายาทีสุ สุภสุขนิจฺจตฺตภาววิคมเน ปญฺญาย วิเสสปจฺจยา สตีติ วุตฺตํ – ‘‘สติยุตฺตา ปญฺญา’’ติ ตสฺสา สติวิปฺปโยคาสพฺภาวโตฯ สนฺตติฆนาทีนํ อยํ วิเสโส – ปุริมปจฺฉิมานํ ธมฺมานํ นิรนฺตรตาย เอกีภูตานํ วิย ปวตฺติ สนฺตติฆนตา, เอกสมูหวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ สมูหฆนตา, ทุพฺพิญฺเญยฺยกิจฺจเภทวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติฯ กิจฺจฆนตา, เอการมฺมณวเสน เอกีภูตานมิว ปวตฺติ อารมฺมณฆนตาฯ สพฺเพสํ, สพฺพานิ วา กิเลสานํ มูลสนฺตานกานิ สพฺพ…เป.… สนฺตานกานิฯ อนุปฺปโยโค หิ อตฺโถฯ ปทาเลตีติ ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทติฯ สา จ โข ‘‘ปทาเลตี’’ติ วุตฺตา โลกุตฺตราว ปญฺญา อนุสยปฺปหานสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ สนฺตติฆนาทิเภทนา ปน โลกิยาปิ โหติ วิปสฺสนาวเสน ฆนวินิพฺโภคสฺส นิปฺผาทนโตฯ เตนาห ‘‘อิตรา ปน โลกิกาปิ สิยา’’ติฯ

หิรียตีติ ลชฺชติ, ชิคุจฺฉตีติ อตฺโถฯ ตสฺมา ‘‘ปาปเกหิ ธมฺเมหี’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺฐพฺพํ, เหตุมฺหิ วา กรณวจนํฯ โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว, น หิ ลชฺชนํ นิพฺภยํ ปาปภยํ วา อลชฺชนํ อตฺถีติฯ รุกฺขลฏฺฐีติ รุกฺขทณฺโฑฯ เตน ปเทเสน กสนโต วิเสสโต นงฺคลนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อีสา ยุคนงฺคลํ ธาเรตี’’ติฯ กามํ ปญฺญารหิตา หิรี อตฺถิ, หิริรหิตา ปน ปญฺญา นตฺเถวาติ อาห ‘‘หิริ…เป.… อภาวโต’’ติฯ สนฺธิฏฺฐาเน กมฺปนาภาวโต อจลํฯ ถิรภาเวน อสิถิลํฯ หิริปฏิพทฺธปญฺญา ปฏิปกฺขวเสน จ อสิถิลภาเวน จ อจลา อสิถิลาติ อาห ‘‘อพฺโพกิณฺณา อหิริเกนา’’ติฯ นาฬิยา มินมานปุริโส วิย อารมฺมณํ มุนาติ ปริจฺเฉทโต ชานาตีติ มโนฯ มโนสีเสนาติ มนโส อปเทเสนฯ ตํสมฺปยุตฺโตติ อิมินา กุนฺตสหจรณโต ปุริโส กุนฺโต วิย มนสหจรณสมาธิ ‘‘มโน’’ติ วุตฺโตติ ทสฺเสติฯ สารถินาติ กสฺสเกนฯ โส หิ อิธ พลีพทฺทานํ สารณโต ปาจนโต ‘‘สารถี’’ติ อธิปฺเปโตฯ เอกาพนฺธนนฺติ เอกาพทฺธกรณํฯ สกกิจฺเจติ สกกิจฺเจน ยุตฺเตฯ

เตน หิ อีสาทีสุ ยถารหํ พนฺธิตฺวา เอกาพทฺเธสุ กเตสุ นงฺคเลสุ กิจฺจํ อิชฺฌติ, โน อญฺญถาติ ตํ ‘‘สกกิจฺเจ ปฏิปาเทตี’’ติ วุตฺตํฯ อวิกฺเขปสภาเวนาติ อตฺตโน อวิกฺเขปสภาเวน ฯ พนฺธิตฺวาติ สหชาตาทิปจฺจยภาเวน อตฺตนา สมฺพนฺธิตฺวาฯ สกกิจฺเจติ หิรีอาทีหิ ยถาสกํ กตฺตพฺเพ กิจฺเจฯ

จิรกตาทิมตฺถนฺติ จิรภาสิตมฺปิ อตฺถํฯ สรติ อนุสฺสรติ กายาทิํ อสุภาทิโต นิชฺฌายติฯ ผาเลตีติ ปทาเลติฯ ปาเชนฺติ คเมนฺตีติ ตํ ปาชนํฯ อิธ อิมสฺมิํ สุตฺเต ‘‘ปาจน’’นฺติ วุตฺตํ ช-การสฺส จ-การํ กตฺวาฯ ผาลปาจนนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ พฺราหฺมณ…เป.… สตี’’ติ วุตฺตํฯ อิทานิ ตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ ยถา’’ติอาทิมาหฯ นงฺคลํ อนุรกฺขติ ภิชฺชนผาลนโตฯ ปุรโต จสฺส คจฺฉตีติ อสฺส นงฺคลสฺส กสฺสเน ภูมิยา วิลิขเน ปุรโต คจฺฉติ ปุพฺพงฺคมา โหติฯ คติโยติ ปวตฺติโยฯ สมนฺเวสมานาติ สรณวเสน คเวสมานาฯ อารมฺมเณ วา กายาทิเก อุปฏฺฐาปยมานา อสุภาทิวเสน ปญฺญานงฺคลํ รกฺขติฯ สภาวาสภาวูปคเม ผาโล วิย นงฺคลสฺส ‘‘อารกฺขา’’ติ วุตฺตา ‘‘สพฺพานตฺถโต สติ รกฺขตี’’ติ กตฺวาฯ ตถา เหสา อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานาฯ จิรกตจิรภาสิตานํ อสมฺมุสฺสนวเสน สติ ปญฺญานงฺคลสฺส ปุรโต โหตีติ วตฺวา ตสฺส ปุรโตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สติ…เป.… โน ปมุฏฺเฐ’’ติ อาหฯ สติปริจิเตติ สติยา ปฏฺฐาปิเตฯ ‘‘อุปฏฺฐาปิเต’’ติปิ ปาโฐ, อยเมวตฺโถฯ สํสีทิตุํ น เทตีติ สกิจฺจกิริยาย สํสีทนํ กาตุํ น เทติฯ โกสชฺชสงฺขาตํ สํสีทนํ โกสชฺชสํสีทนํฯ

ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ กายิกวาจสิกสํยมสฺส กถิตตฺตาฯ อาหาเร อุทเร ยโตติ ปริภุญฺชิตพฺพอาหาเร สํยตภาวทสฺสเนน ปริภุญฺชิตพฺพตาย จตูสุปิ ปจฺจเยสุ สํยตภาโว ทีปิโตติ อาห ‘‘อาหารมุเขนา’’ติอาทิฯ สํยตภาโว เจตฺถ ปจฺจยเหตุ อเนสนาภาโวติ วุตฺตํ ‘‘นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ’’ติฯ โภชนสทฺโท อาหารปริโภเค นิรุฬฺโหติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘โภชเน มตฺตญฺญุตามุเขนา’’ติฯ ปริภุญฺชนฏฺเฐน ปน โภชนสทฺทมุเขนาติ วุตฺเต อธิปฺเปตตฺโถ ลพฺภเตวฯ เตนาติ กายคุตฺตาติอาทิวจเนนฯ น วิลุมฺปนฺตีติ ‘‘ทีเปตี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

ทฺวีหากาเรหีติ อทิฏฺฐาทีนํ อทิฏฺฐาทิวเสน ทิฏฺฐาทีนญฺจ ทิฏฺฐาทิวเสนาติ เอวํ ทฺวิปฺปกาเรหิฯ อวิสํวาทนํ อวิตถกถนํฯ เฉทนํ มูลปฺปเทเส นิกนฺตนํฯ ลุนนํ ยตฺถ กตฺถจิ เฉทนํฯ อุปฺปาฏนํ อุมฺมูลนํฯ อสิเตนาติ ทตฺเตน, ลายิเตนาติ อตฺโถฯ วิสํวาทนสงฺขาตานํ ติณานํ, อฏฺฐนฺนํ อนริยโวหารานนฺติ อตฺโถฯ ยถาภูตญาณนฺติ นาม รูปปริจฺเฉทกญาณํฯ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ อวิปรีตวุตฺติกตฺตา ‘‘เฉทกํ’’ ฉินฺทนกํฯ นิทฺทานนฺติ นิทฺทายกํฯ อิทเมว สจฺจํ โมฆมญฺญนฺติ ทิฏฺฐิ ‘‘ทิฏฺฐิสจฺจ’’นฺติ วุจฺจติฯ ทฺวีสุ วิกปฺเปสูติ ภาวกตฺตุสาธนวเสน ทฺวีสุ วิกปฺเปสุฯ ‘‘นิทฺทาน’’นฺติ อุปโยควเสเนว อตฺโถฯ

สีลเมว ‘‘โสรจฺจ’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘ปาณาติปาตาทีหิ สุฏฺฐุ โอรตสฺส กมฺม’’นฺติ กตฺวาฯ สงฺขารทุกฺขาทีนํ อภาวโต สุนฺทรภาวโต สุนฺทเร นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวเสน รตตฺตา สุรโต, อรหาฯ ตสฺส ภาโว โสรจฺจํ, อรหตฺตํฯ อปฺปโมจนเมว อจฺจนฺตาย ปโมจนํ น โหติฯ

ยทคฺเคน วิปสฺสนาย ปญฺญาย ตํสหคตวีริยสฺส จ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว จ, ตทคฺเคน ตโต ปุเรตรํ ปวตฺตปญฺญาวีริยปารมีนํ นงฺคลโธรยฺหตา, ตถาปวตฺตกุสลภาวนาย จ กสิภาโว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาหฯ ธุรํ วหตีติ โธรยฺหํฯ ยถาวุตฺตํ ฆนนฺติ อสฺมิมานาทิเภทํ ฆนํฯ วหิตพฺพา อาทิภูตา ธุรา เอเตสํ อตฺถีติ ธุรา, ปุริมธุรวาหกาฯ ตํมูลกา อปรํ ธุรํ วหนฺตา โธรยฺหาฯ ธุรา จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหํ เอกตฺตวเสนฯ วหนฺตนฺติ กสเนน ปวตฺตนฺตํฯ

กามโยคาทีหิ โยเคหิ เขมตฺตา อนุปทฺทวตฺตาฯ ตํ นิพฺพานํ อธิกิจฺจ อุทฺทิสฺสฯ วาหียติ วิปสฺสนาย สหคตํฯ อภิมุขํ วาหียติ มคฺคปริยาปนฺนํฯ เขตฺตโกฏินฺติ เขตฺตมริยาทํฯ ทิฏฺเฐกฏฺเฐติ ทิฏฺฐิยา สหชาเตกฏฺเฐ ปหาเนกฏฺเฐ จฯ โอฬาริเกติ อุปริมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํ, อญฺญถา ทสฺสนปหาตพฺพาปิ ทุติยมคฺควชฺเฌหิ โอฬาริกาติฯ อณุสหคเตติ อณุภูเตฯ อิทํ เหฏฺฐิมมคฺควชฺเฌ อุปาทาย วุตฺตํฯ สพฺพกิเลเส อวสิฏฺฐสพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ อนิวตฺตนฺตํ คจฺฉติ ปุน ปหาตพฺพตาย อภาวโตฯ

อนิวตฺตนฺตนฺติ น นิวตฺตนฺตํ, ยถา นิวตฺตนํ น โหติ, เอวํ คจฺฉตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นิวตฺตนรหิต’’นฺติอาทิฯ เอตํ ปน ตว ธุรโธรยฺหํฯ

เอวเมสา กสีติ ยถาวุตฺตสฺส ปจฺจามสนํฯ เตนาห ‘‘นิคมนํ กโรนฺโต’’ติฯ วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํฯ ปญฺญานงฺคเลน สติผาลํ อาโกเฏตฺวาติ ปญฺญาสงฺขาเตน นงฺคเลน สทฺธิํ สติผาลสฺส เอกาพทฺธภาวกรเณน อาโกเฏตฺวาฯ กฏฺฐาติ เอตฺถ ‘‘กสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘กฏฺฐา กสี’’ติฯ กมฺมปริโยสานนฺติ ยถาวุตฺตกสิกมฺมสฺส ปริโยสานภูตํฯ ยทิปิ ปุพฺเพ ‘‘ปญฺญา เม ยุคนงฺคล’’นฺติอาทินา อตฺตุทฺเทสิกวเสนายํ อมตปฺผลา กสิ ทสฺสิตา, มหาการุณิกสฺส ปน ภควโต เทสนา สพฺพสฺสปิ สตฺตนิกายสฺส สาธารณา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สา โข ปเนสา’’ติอาทิมาหฯ

ทิวเสเยวาติ ตํทิวเส เอวฯ อาทิมาหาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กถาปริโยสาเน ปาฐปเทโส คหิโตติ ตทญฺญํ ‘‘เอวํ วุตฺเต’’ติอาทิปาฐํ สนฺธาย ‘‘ตโต ปรญฺจา’’ติ อาหฯ

กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อุทยสุตฺตวณฺณนา

[198] เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘โอทเนน ปูเรสี’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตํฯ ‘‘คเหตุํ สมตฺโถ นาม นาโหสีติ ภควโต อธิฏฺฐานพเลนา’’ติ วทนฺติฯ ตํ พฺราหฺมณํ วิเนตุกามตาย กิร ภควา ตถา อกาสิฯ

อุปารมฺภภเยนาติ ปรูปวาทภเยนฯ อวตฺวาว นิวตฺโต ‘‘อพฺภาคโตปิ ปาสณฺโฑ วาจามตฺเตนปิ น ปูเชตพฺโพ’’ติ พฺราหฺมณธมฺเม วุตฺตตฺตาฯ ปกฺกนฺโตติ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมํ อวตฺวา ปกฺกนฺโต พฺราหฺมณสฺส น ตาว ญาณํ ปริปกฺกนฺติฯ