9. สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา

[195] อาเนตฺวา หุนิตพฺพโต อาหุติฯ สปฺปิมธุปายสาทีหิ อคฺคิํ ชุโหติ เอตฺถาติ อคฺคิหุตฺตํ, สาธิฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ เตนาห ‘‘อคฺยายตน’’นฺติอาทิฯ สุวิโสธิโต จสฺสาติ นิหีนชาติกานํ อเนน สุฏฺฐุ วิโสธิโต จ ภเวยฺยฯ ‘‘เม’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺโธฯ

อผลํ กโรตีติ อิโต ปฏฺฐาย ยาว เทมีติ ปทํฯ ตาว อนนฺตรสุตฺตวณฺณนาย อาคตสทิสเมวาติ เปยฺยาลวเสน ฐเปสิ, น สปฺปิสงฺขารฏฺฐปนํฯ หิมปาตสฺส จ สีตวาตสฺส จ ปฏิพาหนตฺถนฺติ อการณเมตนฺติ ตํ อนาทิยิตฺวา อญฺญเมว สุการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิพโลวา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สญฺชานิตฺวาติ ‘‘นายํ พฺราหฺมโณ’’ติ สญฺชานิตฺวาฯ

นีจเกสนฺตนฺติ รสฺสเกสนฺตํฯ พฺราหฺมณานํ สุทฺธิอตฺถา สิขาติ อาห ‘‘ปวตฺตมตฺตมฺปิ, สิขํ อทิสฺวา’’ติ, ‘‘ปรมหํสปริกฺขาทินา’’ติ เกจิฯ

อการณํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส ชาติ อทกฺขิเณยฺยภาวเหตูนํ ปาปธมฺมานํ อปฏิกฺเขปภาวโตฯ เอตนฺติ สีลาทิเภทํ จรณํฯ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณํ อทกฺขิเณยฺยภาวการกปาปธมฺมานํ ตทงฺคาทิวเสน ปชหนโตฯ อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ ตมตฺถนฺติ ตํ ทกฺขิเณยฺยภาวสฺส การณตาสงฺขาตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโตฯ สาลาทิกฏฺฐา ชาโตวาติ สาลาทิวิสุทฺธกฏฺฐาว ชาโตฯ สาปานโทณิอาทิอวิสุทฺธกฏฺฐา ชาโต อคฺคิกิจฺจํ น จ น กโรติฯ เอวนฺติ ยถา อคฺคิ ยโต กุโตจิ ชาโตปิ อคฺคิกิจฺจํ กโรติเยว, เอวํ จณฺฑาลกุลาทีสุ ชาโตปิ ทกฺขิเณยฺโย น น โหติ คุณสมฺปทาวเสน อริยานํ วํเส ปชาตตฺตาติ อาห ‘‘คุณสมฺปตฺติยา ชาติมา’’ติฯ ธิติยา คุณสมฺปตฺติยา ปมุขภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ ธิติยาติ วีริเยนฯ ตญฺหิ อนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปริพฺรูหเนหิ เต ธาเรติฯ หิริยา โทเส นิเสเธติ, สมฺมเทว ปาปานํ ชิคุจฺฉเน สติ เตสํ ปวตฺติยา อวสโร เอว นตฺถิฯ โมนธมฺเมน ญาณสงฺขาเตน โอตฺตปฺปธมฺเมนฯ

การณาการณชานนโกติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ยถาภูตํ ฐานํ, ปาปธมฺมานํ วา วิปฺปการสภาวฏฺฐานํ ชานนโกฯ

ปรมตฺถสจฺเจน นิพฺพาเนน อารมฺมณปจฺจยภูเตน อริยมคฺเคน ทนฺโตฯ อินฺทฺริยทเมนาติ ตโต เอว อริเยน อินฺทฺริยสํวเรน อุปคโตฯ วิทนฺติ เตหิ สจฺจานีติ เวทาฯ มคฺคเวทานํ อนฺตนฺติ อริยผลํฯ กิเลสานํ อนฺตนฺติ เตสํ อนุปฺปาทนิโรธฏฺฐานํฯ ยญฺโญติ อคฺคผลํฯ นิรตฺถกนฺติ อผลํ เตสํ อนาคมนโต, อาคตานมฺปิ อคฺคทกฺขิเณยฺยาภาวโตฯ ชุหติ เทติฯ

สุยิฏฺฐนฺติ สุทานํ อคฺคทกฺขิเณยฺยลาเภนฯ สุหุตนฺติ ตสฺเสว เววจนํฯ อถ วา สุยิฏฺฐนฺติ สุฏฺฐุ สมฺมเทว ยิฏฺฐํ สาเร อุปนีตํ มม อิทํ เทยฺยวตฺถุฯ สุหุตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ

อุปหฏมตฺเตติ พฺราหฺมเณน ‘‘ภุญฺชตุ ภว’’นฺติ อุปนีตมตฺเตฯ นิพฺพตฺติโตชเมวาติ สวตฺถุกํ อคฺคเหตฺวา วตฺถุโต วิเวจิตโอชเมวฯ เตน ตํ สุขุมตฺตํ คตนฺติ ตํ หพฺยเสสํ สพฺพโส สุขุมภาวํ คตนฺติ โอชาย อโนฬาริกตาย ปุริมากาเรเนว ปญฺญายมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน โอชาย เอว เกวลาย คหณํ สนฺธายฯ สา หิ อวินิพฺโภควุตฺติตาย วิสุํ คณฺหิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เทวตาหิปิ สวตฺถุกา คยฺหติฯ มนุสฺสานํ วตฺถูติ กรชกายมาหฯ โอฬาริกวตฺถุตาย เทวานํ วิย คหณี น ติกฺขาติ ทิพฺโพชสมฺมิสฺสตาย สมฺมา ปริณามํ น คจฺฉติฯ สุขุมาปิ สมานา ทิพฺโพชา เตน ปายเสน มิสฺสิตา โอฬาริกสมฺมิสฺสตาย สุขุมวตฺถุกานํ เทวานํ สุขทา น โหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘โคยูเส ปนา’’ติอาทินาฯ ปริโภควตฺถุโน โอฬาริกตาย วา เทวานํ ทุกฺกรํ สมฺมา ปริณาเมตุํ, ทิพฺโพชาย ครุตรภาเวน มนุสฺสานํฯ เตนาห ภควา ‘‘น ขฺวาห’’นฺติอาทิฯ สมาปตฺติจิตฺตสมุฏฺฐิตา เตโชธาตุ ฌานานุภาวสนฺเตชิตา ติกฺขตรา โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฏฺฐ…เป.… ปริณาเมยฺยา’’ติฯ ภควโต ปน สุทฺเธเนว ปริณมตีติ วุตฺตํ ‘‘ปากติเกเนวา’’ติ, ฌานานุภาวปฺปตฺเตน ฌาเนน วินา สภาวสิทฺเธเนวฯ

‘‘อปฺปหริเต’’ติ เอตฺถ อปฺป-สทฺโท ‘‘อปฺปิจฺโฉ’’ติอาทีสุ วิย อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปหริเตติ อหริเต’’ติฯ ปาติสเตปิ ปายเสฯ น อาลุฬตีติ น อาวิลํ โหติฯ

อนาคนฺตาว คจฺเฉยฺย ‘‘อตฺตนาปิ น ปริภุญฺชิ, อญฺเญสํ น ทาเปสิ, เกวลํ ปายสํ นาเสสี’’ติ โทมนสฺสปฺปตฺโตฯ

ทารุ สมาทหาโนติ ทารุหริทฺทิ ทารุสฺมิํ ตสฺส ทหนฺโตฯ ยทีติอาทิ ทารุฌาปนสฺส พหิทฺธภาวสาธนํ อสุทฺธเหตูนํ ปฏิปกฺขาภาวโต ตสฺสฯ ขนฺธาทีสุ กุสลาติ เตสุ สภาวโต สมุทยโต อตฺถงฺคมโต อสฺสาทโต อาทีนวโต นิสฺสรณโต ชานนโต เฉกา ปณฺฑิตาฯ ญาณโชตินฺติ ญาณมยํ โชติํฯ ชาเลมีติ ปชฺชลิตํ กโรมิฯ นิจฺจํ ปชฺชลิตคฺคิ สพฺพตฺถกเมว วิคตสมฺโมหนฺธการตาย เอโกภาสภาวโตฯ สพฺพโส วิกฺเขปาภาวโต นิจฺจสมาหิตตฺโตฯ เอวํ วทตีติ จริตํ พฺรหฺมจริยํ คเหตฺวา จรามีติ เอวํ วตฺตมานํ วิย วทติ อาสนฺนตํ หทเย ฐเปตฺวาฯ

ขาริภาโรติ ขาริภารสทิโสฯ เตนาห ‘‘ยถา’’ติอาทิฯ ขนฺเธน วยฺหมาโนติ กาเช ปกฺขิปิตฺวา ขนฺเธน วยฺหมาโนฯ ปถวิยา สทฺธิํ ผุเสติ ภารสฺส ครุกภาเวน กาชสฺส ปริณมเนนฯ มาเนน อตฺตโน ชาติอาทีนิ ปคฺคณฺหโต อญฺญสฺส ตานิ น สหตีติ อาห – ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อิสฺสํ อุปฺปาเทนฺโต’’ติ, ตตฺถ ตตฺถ ชาติอาทิมานวตฺถุสฺมิํ ครุตรคฺคหเณน สํสีเทยฺยาติ อธิปฺปาโยฯ โกโธ ธูโมติ ยถาปิ ภาสุโร อคฺคิ ธูเมน อุปกฺกิลิฏฺโฐ, เอวํ โกเธน อุปกฺกิลิฏฺโฐฯ ญาณคฺคีติ ตสฺส โกโธ ธูโมฯ มุสาวาโทว โมสวชฺชํฯ ยถา ญาเณ สติ มุสาวาโท นตฺถิ, เอวํ มุสาวาเท สติ ญาณมฺปีติ เตน ตํ นิโรธิตํ วิย โหตีติ อาห – ‘‘มุสาวาเทน ปฏิจฺฉนฺนํ ญาณ’’นฺติฯ ยถา สุชาย วินา พฺราหฺมณานํ ยาโค น อิชฺฌติ, เอวํ ปหูตชิวฺหาย วินา สตฺถุ ธมฺมยาโค น อิชฺฌตีติ ชิวฺหา สุชาปริยายา วุตฺตาฯ โชติ ฐิยติ เอตฺถาติ โชติฏฺฐานํ เวทิ, ยํ อคฺคิกุณฺฑํฯ สตฺตานํ หทยํ โชติฏฺฐานํ ญาณคฺคิโน ตตฺถ สมุชฺชลนโตฯ อตฺตาติ จิตฺตํ ‘‘อาหิโต อหํ มาโน เอตฺถา’’ติ กตฺวาฯ

ธมฺโม รหโทติ อสฺสทฺธิยาทิอาลสิยาภาวโต กิเลสมลปกฺขาลนโต ปรมคฺคินิพฺพุตาวหนโต อริยมคฺคธมฺโม อนาวิโล รหโทฯ เหฏฺฐุปริยวาลุกาติ วิปริวตฺติตวาลุกา หุตฺวาฯ

อาลุฬาติ อากุลชาตาฯ ปณฺฑิตานํ ปสตฺโถติ ปณฺฑิตานํ ปุรโต เสฏฺโฐฯ เสฏฺฐภาเวน สนฺโต ปาสํโส หุตฺวา กิเลเส ภินฺทติ สมุจฺฉินฺทตีติ สพฺภีติ วุจฺจติฯ เตนาห ‘‘อุตฺตมฏฺเฐนา’’ติฯ ตถา จาห ภควา ‘‘มคฺคานฏฺฐงฺคิโก เสฏฺโฐ’’ติ (ธ. ป. 273)ฯ

วจีสจฺจนฺติ อิมินา ‘‘จตุรงฺคสมนฺนาคตา วาจา สุปริสุทฺธา โหตี’’ติ สมฺมาวาจํ ทสฺเสติฯ สจฺจสํยมปเทหิ ทสฺสิตา มคฺคธมฺมา อิธ ‘‘ธมฺโม’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘ธมฺโมติ อิมินา…เป.… ทสฺเสตี’’ติฯ มคฺคสจฺจํ คหิตํ อนนฺตรคาถาย อเนเกหิ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตาฯ อตฺถโตติ ปุพฺพงฺคมตฺตาทิอตฺถโตฯ ตาย หิ สกิจฺจํ กโรนฺติยา อิตเร สพฺเพปิ ตทนุวตฺติกา โหนฺติฯ ตคฺคติกตฺตาติ สมฺมาทิฏฺฐิยา อุปการกภาเวน ตาย สมานคติกตฺตาฯ อารมฺมณญฺหิ วิตกฺเกนาหฏํ ปญฺญา วิจินิตุํ สกฺโกติฯ ตถา หิ โส ปญฺญากฺขนฺเธน สงฺคหํ คโตฯ ธมฺโมติ สภาวโต สมาธิ คหิโต, อิตเร ทฺเว ตทุปการตฺตาฯ ตถา หิ ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. 2.13; ม. นิ. 3.197; สํ. นิ. 5.378) สมาธิ ‘‘ธมฺโม’’ติ วุตฺโตฯ ปรมตฺถสจฺจํ คหิตํ สพฺเพสํ เสฏฺฐภาวโตฯ ยถาห – ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34)ฯ อตฺถโตติ ตโต เอว ปรมตฺถโต, อนนฺตรํ วุจฺจมานานํ วา มคฺคธมฺมานํ อารมฺมณภาวโตฯ ปญฺจงฺคานิ คหิตานิ ตาสํ มคฺคภาวโตฯ ตีณิ องฺคานิฯ พฺรหฺมจริยํ นามาติ เอตํ นิพฺพานคามิ อุตฺตมฏฺเฐน มคฺคพฺรหฺมจริยํ นามฯ มชฺเฌ สิตาติ ลีนุทฺธจฺจาทิอนฺตทฺวยวิวชฺชเนน มชฺเฌ มชฺฌิมปฏิปทาภาวนํ นิสฺสิตาฯ สสฺสตุจฺเฉทคฺคหณํ เหตฺถ ปธานตาย นิทสฺสนมตฺตํฯ เสฏฺฐปฺปตฺตีติ เสฏฺฐภาวปฺปตฺติฯ ต-กาโร ปทสนฺธิกโรติ ‘‘ส อุชุภูเตสู’’ติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌ ต-กาโร ปทสนฺธิกโร, ‘‘ส ทุชฺชุภูเตสูติ เกจิ ปฐนฺติ, เตสํ ท-กาโร ปทสนฺธิกโรฯ ส-อิติ สุนฺทริโก พฺราหฺมโณ วุตฺโตติ กตฺวา อาห ‘‘ส ตฺว’’นฺติ, โส ตฺวนฺติ อตฺโถฯ ธมฺโม สาริโย ปริธานภูตา อลงฺการา เอตสฺสาติ ธมฺมสารีฯ อถ วา ธมฺเมหิ สาริตวาติ ธมฺมสารี, เตหิ สาเรตฺวา ฐิตวาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กุสลธมฺเมหี’’ติอาทิฯ

สุนฺทริกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. พหุธีตรสุตฺตวณฺณนา

[196] สมนฺตโตติ ทกฺขิณวามานํ วเสน สมนฺตโตฯ อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนํ พนฺธนวเสน นิสชฺชนํฯ ทฺวินฺนํ อูรูนํ อญฺญมญฺญพนฺธนวเสน อาภุชิตาการํ สนฺธายาห ‘‘อาภุชิตฺวาติ พนฺธิตฺวา’’ติฯ เหฏฺฐิมกายสฺส อนุชุกํ ฐปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ ‘‘อุชุํ กาย’’นฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ ฐเปตฺวา’’ติฯ ตํ ปน อุชุกฏฺฐปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺฐารสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ปริมุขนฺติ เอตฺถ ปริ-สทฺโท อภิสทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺฐานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐานํเยว ปุเรกฺขโตติ อตฺโถฯ ปริคฺคหฏฺโฐ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ วิยฯ มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโฐ ‘‘สุญฺญตวิโมกฺขมุข’’นฺติอาทีสุ วิยฯ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโฐ หิ นิยฺยานฏฺโฐ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สติํ กตฺวา ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺฐเปตฺวาติ อตฺโถฯ ฉพฺพณฺณา…เป.… นิสีทิ พฺราหฺมณสฺส ปสาทสญฺชานนตฺถํฯ อฏวิมุขา จรมานาติ โคจรํ คณฺหนฺตาฯ

อชฺชสฏฺฐินฺติ อชฺช ฉนฺนํ ปูรณี สฏฺฐี ทิวสวุตฺติ, อชฺช อาทิํ กตฺวา ฉ ทิวเสติ อตฺโถฯ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํฯ อชฺช ฉทิวสมตฺตกาติ อชฺชโต ฉฏฺฐทิวสมตฺตกาฯ ลามกาติ นิหีนา นิปฺผลาฯ เตนาห ‘‘ติลขาณุกา’’ติอาทิฯ

อุสฺสาเหนาติ อุทฺธํ อุทฺธํ ปสาเรน อภิภวเนนฯ ตํ ปน เนสํ อภิภวนํ ทสฺเสตุํ ‘‘กณฺณนงฺคุฏฺฐาทีนี’’ติอาทิมาหฯ

‘‘อุปฺปาฏกปาณกา’’ติ ตจํ อุปฺปาเฏตฺวา วิย ขาทกปาณกา อูกามงฺคุลาทโยฯ

กฬารปิงฺคลาติ นิกฺขนฺตปิงฺคลกฺขิกา, กฬารปิงฺคลาติ วา รตฺตคตฺตา จ ปิงฺคลจกฺขุกา จฯ ติลกาหตาติ อาหตติลกา, ติลปฺปมาเณหิ พินฺทูหิ สมนฺตโต สนฺถตสรีราฯ

ปฏิคาถาหิ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมเทสนํ วฑฺเฒสีติ ปกติยา ตสฺส อตฺตนา กเถตพฺพํ ธมฺมเทสนํ ปพฺพชฺชาคุณกิตฺตนวเสน สตฺตหิ วฑฺเฒสิฯ