ตสฺมิํ สมเยติ ตสฺมิํ ทุกฺขุปฺปตฺติกาเล ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ภควโต วจนํ อนุสฺสริตฺวา ‘‘ทสพลสฺส ภควโต’’ติอาทีสุ ยถาปริจิตํ คุณปทํ อนุสฺสริฯ เตนาห ‘‘ทสพลํ สรี’’ติฯ

ขนฺติโสรจฺจรหิตตาย กุชฺฌิตฺวาฯ ภิชฺชิตฺวาติ สํยตาภาวโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส อนฺตเร เมตฺติเภเทน ภิชฺชิตฺวาฯ เอวเมวาติ ยถา เอตรหิ อการเณน, เอวเมว อญฺญทาปิ อการเณนาติ อตฺโถฯ นิกฺการณตาทีปเน เอวํ-สทฺโท, เอว-สทฺโท ปน อวธารณตฺโถฯ นิกฺการณตา จ นาม นิรตฺถกตา, นิรตฺถกวิปฺปลาปภาเวเนตฺถ เอวํ-สทฺทสฺส คหเณ ปวตฺติ คเวสิตพฺพาฯ ครหตฺโถ วายํ เอวํ-สทฺโท อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํฯ ครหตฺถตา จสฺส วสลิสทฺทสนฺนิธานโต ปากฏา เอวฯ

คามนิคมรฏฺฐปูชิโตติ อิมินา คามนิคมรฏฺฐสามิเกหิ ปูชิตภาโว ทีปิโต คามาทีนํ เตสํ วเส วตฺตนโตฯ อสุกสฺส นาม ปุคฺคลสฺสฯ เสสนฺติ อภิกฺกนฺตนฺติอาทิ, ยมฺปิ จญฺญํ อิธาคตํ เหฏฺฐา วณฺณิตญฺจฯ

ธนญฺชานีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา

[188] ภารทฺวาโชว โสติ ภารทฺวาโช นาม เอว โส พฺราหฺมโณฯ โคตฺตวเสน หิ ตยิทํ นามํ, วิเสเสน ปเนตํ ชาตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปญฺจมตฺเตหี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ชานิกตาติ ญาติวคฺคหานิกตาฯ ปกฺโข ภินฺโนติ ตโต เอว ญาติปกฺโข นฏฺโฐฯ ยถา โทมนสฺสิโต อนตฺตมโนติ วตฺตพฺพํ ลภติ, เอวํ กุปิโตติ อาห ‘‘โทมนสฺเสน จา’’ติฯ ทสหีติ อนวเสสปริยาทานวเสน วุตฺตํ ปญฺจหิ คาถาสเตหิ อกฺโกสนฺโต ตถา อกฺโกเสยฺยาติ กตฺวาฯ ตตฺถ ปน เยน เกนจิ อกฺโกสนฺโตปิ อกฺโกสติเยว นามฯ กโรสิ มม ภาติกสฺส ปพฺพชฺชํฯ

สมฺภุญฺชตีติ สมฺโภคํ กโรติฯ อกฺโกสาทีหิ เอกโต ภุญฺชติฯ

วีติหรตีติ พฺยติหารํ กโรติ, อกฺโกสโต ปจฺจกฺโกสนาทินา วินิมยํ กโรตีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘กตสฺส ปฏิการํ กโรตี’’ติฯ อสฺส อนุสฺสววเสน สุตฺวา ‘‘สปติ ม’’นฺติ สญฺญิโน ภยํ อุปฺปชฺชีติ โยชนาฯ อสฺสาติ พฺราหฺมณสฺสฯ สุตฺวาติ ปทํ อุภยตฺถาปิ โยเชตพฺพํ ‘‘ตเวเวตํ พฺราหฺมณาติ สุตฺวา, อนุสฺสววเสน สุตฺวา’’ติ จฯ กามํ กิสวจฺฉาทโย สปนํ นาทํสุ, เทวตานํเยว หิ โส อตฺโถ, สตฺตานํ ปน ตถา สญฺญา อุปฺปนฺนา, โสปิ ตถาสญฺญี อโหสิฯ เตนาห ‘‘อนุสฺสววเสนา’’ติฯ

ทนฺตสฺส สพฺพโส ทมถํ อุปคตตฺตาฯ นิพฺพิเสวนสฺสาติ ราคโทสาทิเหตุกวิปฺผนฺทนรหิตสฺสฯ ตสฺเสวาติ ปฏิกุชฺฌนฺตสฺเสว ปุคฺคลสฺส เตน โกเธน ปาปํ โหติ ปาปสฺส สนฺตานนฺตรสงฺกนฺติยา อภาวโตฯ เกจิ ปน ‘‘ตสฺเสวาติ ตสฺเสว ปฏิกุชฺฌนฺตปุริสสฺส เตน ปฏิกุชฺฌเนนฯ ปาปิโยติ ปฏิกุชฺฌนฺตปุคฺคลสฺส ลามกตโร’’ติ เอวเมตฺถ อตฺถํ วทนฺติฯ สติยา สมนฺนาคโต หุตฺวา ปฏิสงฺขาเน ฐิโต อธิวาเสติ, น สโห มูฬฺโห หุตฺวาติ อธิปฺปาโยฯ อุภินฺนํ ติกิจฺฉนฺตนฺติ อุภินฺนํ อุปฺปนฺนโกธสงฺขาตํ กิเลสพฺยาธิํ ติกิจฺฉนฺตํ วูปสเมนฺตํ ตํ ปุคฺคลํฯ โย ปุคฺคโลติอาทินา ปุริมาสุ คาถาสุ ปวตฺติตานิ ปทานิ สมฺพนฺธิตฺวา ทสฺเสติฯ ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ยาถาวโต วินีตา อริยธมฺมสฺส โกวิทา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘ธมฺมสฺสาติ ปญฺจกฺขนฺธธมฺมสฺสา’’ติฯ อิทานิ ตมตฺถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺมสฺส วา’’ติฯ

อกฺโกสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา

[189] เตเนวาติ ภาตุปพฺพชิเตเนวฯ อสฺเสวาติ ติติกฺขสฺสฯ ‘‘ตํ ชยํ โหตี’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โส ชโย โหตี’’ติ, ทุชฺชยํ โกธํ ติติกฺขาย ชินนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ยสฺมา ติติกฺขาทโย น โกธวสิกํ ธุรํ, ตํ ปน พาลานํ มญฺญนามตฺตนฺติ อิธ อิมมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘กตมสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ วิชานโตว ชโย น อวิชานโต ติติกฺขาย อภาวโตฯ น หิ อวิชานนฺโต อนฺธพาโล โกธํ วิเชตุํ สกฺโกติฯ เกวลํ ชยํ มญฺญติ กิเลเสหิ ปราชิโต สมาโนปีติ อธิปฺปาโยฯ

อสุรินฺทกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา

[190] สุทฺธนฺติ เกวลํ สมฺภารวิรหิตํฯ สมฺภารยุตฺตนฺติ กฏุกภณฺฑาทิสมฺภารสหิตํฯ กญฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กญฺชิกํ, อารนาลํ, พิลงฺคนฺติ อตฺโถฯ นามํ คหิตํ สงฺคีติกาเล ‘‘พิลงฺคิกภารทฺวาโช’’ติ วิเสสนวเสนฯ ตโยติ ธนญฺชานิยา สามิโก ภารทฺวาโช, อกฺโกสกภารทฺวาโช, อสุนฺทริกภารทฺวาโชติ อาทิโต ตีสุ สุตฺเตสุ อาคตา ตโยฯ เมติ มยฺหํฯ

พิลงฺคิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อหิํสกสุตฺตวณฺณนา

[191] เอสาติ พฺราหฺมโณฯ ‘‘อหิํสโก อห’’นฺติ ตทตฺถํ สาเธตุํ อิจฺฉาย กเถสีติ วุตฺตํ ‘‘อหิํสกปญฺหํ ปุจฺฉี’’ติฯ ตถา เจ อสฺสาติ ยถา เต นามสฺส อตฺโถ, ตถา เจตํ ภเวยฺยาสิ อนฺวตฺถนามโก ภเวยฺยาสิ อหิํสโก เอว สิยาติฯ น ทุกฺขาเปติ ทุกฺขมตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, ทุกฺขโต อปเนตีติ อตฺโถฯ

อหิํสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. ชฏาสุตฺตวณฺณนา

[192] ชฏาปญฺหสฺสาติ ‘‘อนฺโตชฏา พหิชฏา’’ติ เอวํ ชฏาปริยายสฺส ปญฺหสฺสฯ

ชฏาสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ