อาโลกฏฺฐาเนติ อตฺตนา กตอาโลกฏฺฐาเนฯ อาโลกกิจฺจํ นตฺถีติ อนฺธการฏฺฐาเน อาโลกทสฺสนํ วิย อาโลกฏฺฐาเน อาโลกทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิฯ ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ ‘‘กิํ อาโลโก อยํ, กสฺส นุ โข อยํ อาโลโก’’ติ? วิจินนฺตานํ จินฺเตนฺตานํฯ สพฺเพติ สหสฺสิโลกธาตุยํ สพฺเพ เทวมนุสฺสาฯ โอสฏาย ปริสายาติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สพฺโพสฏาย ปริจิตปริจฺฉินฺนาย ปริสายฯ สทฺทํ สุณิํสูติ น เกวลํ สทฺทเมว สุณิํสุ, อถ โข อตฺโถปีติ ยถาธิปฺเปโต เตสํ ปกติสวนุปจาเร วิย ปากโฏ อโหสิ, ติสหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปสีติฯ

อรุณวตีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[186] เอวํ ตํ กุสินาราย โหตีติ ยถา อนุโรธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมาฯ ตนฺติ สาลปนฺติภาเวน ฐิตํ สาลวนํฯ อนฺตเรนาติ เวมชฺเฌฯ อปฺปมชฺชนํ อปฺปมาโท, โส ปน อตฺถโต ญาณูปสํหิตา สติฯ ยสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร สาติสโย, ตสฺมา ‘‘สติอวิปฺปวาเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อภาสิ อตฺถโต ตสฺส สกลสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคณฺหนโตฯ

ฌานาทีสุ จิตฺเต จ ปรมุกฺกํสคตวสีภาวตาย ‘‘เอตฺตเก กาเล เอตฺตกา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนํ ปรินิพฺพานปริกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํฯ เถโรติ อนุรุทฺธตฺเถโรฯ

อยมฺปิ จาติ ยถาวุตฺตปญฺจสฏฺฐิยา ฌานานํ สมาปนฺนกถาปิ สงฺเขปกถา เอวฯ กสฺมา? ยสฺมา ภควา ตทา เทวสิกํ วฬญฺชนสมาปตฺติโย สพฺพาปิ อปริหาเปตฺวา สมาปชฺชิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต’’ติอาทิมาหฯ

จตุวีสติ…เป.… ปวิสิตฺวาติ เอตฺถ เกจิ ตาว อาหุ ‘‘ภควา เทวสิกํ ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ มหากรุณาสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ทฺวาทสโกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุเมว ผลสมาปตฺติํ สมาปชฺชติ, ตสฺมา ตทาปิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย สมาปชฺชติฯ วุตฺตญฺเหตํ ภควตา ‘ตถาคตํ, ภิกฺขเว, อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทฺเว วิตกฺกา พหุลํ สมุทาจรนฺติ เขโม จ วิตกฺโก ปวิเวโก จ วิตกฺโก’ติ (อิติวุ. 38)ฯ เขโม หิ วิตกฺโก ภควโต มหากรุณาสมาปตฺติํ ปูเรตฺวา ฐิโต, ปวิเวกวิตกฺโก อรหตฺตผลสมาปตฺติํฯ พุทฺธานํ หิ ภวงฺคปริวาโส ลหุโก มตฺถกปฺปตฺโต สมาปตฺตีสุ วสีภาโว, ตสฺมา สมาปชฺชนวุฏฺฐานานิ กติปยจิตฺตกฺขเณเหว อิชฺฌนฺติฯ ปญฺจ รูปาวจรสมาปตฺติโย จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย อปฺปมญฺญาสมาปตฺติยา สทฺธิํ นิโรธสมาปตฺติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ จาติ ทฺวาทเสตา สมาปตฺติโย ภควา ปจฺเจกํ ทิวเส ทิวเส โกฏิสตสหสฺสกฺขตฺตุํ ปุเรภตฺตํ สมาปชฺชติ, ตถา ปจฺฉาภตฺตนฺติ เอวํ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา เทวสิกํ วฬญฺชนกกสิณสมาปตฺติโย’’ติฯ

อปเร ปนาหุ ‘‘ยํ ตํ ภควตา อภิสมฺโพธิทิวเส ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคมุเขน ปฏิโลมนเยน ชรามรณโต ปฏฺฐาย ญาณํ โอตาเรตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนํ อารภนฺเตน ยถา นาม ปุริโส สุวิทุคฺคํ มหาคหนํ มหาวนํ ฉินฺทนฺโต อนฺตรนฺตรา นิสานสิลายํ ผรสุํ นิสิตํ กโรติ, เอวเมวํ นิสานสิลาสทิสิโย สมาปตฺติโย อนฺตรนฺตรา สมาปชฺชิตฺวา ญาณสฺส ติกฺขวิสทภาวํ สมฺปาเทตุํ อนุโลมปฏิโลมโต ปจฺเจกํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ ลกฺขโกฏิสมาปตฺติสมาปชฺชนวเสน สมฺมสนญาณํ ปวตฺเตติ, ตทนุสาเรน ภควา พุทฺธภูโตปิ อนุโลมปฏิโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคมุเขน วิปสฺสนาวเสน ทิวเส ทิวเส ลกฺขโกฏิผลสมาปตฺติโย สมาปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสงฺขา สมาปตฺติโย ปวิสิตฺวา’’’ติฯ

อิมานิ ทฺเวปิ สมนนฺตราเนว ปจฺจเวกฺขณายปิ เยภุยฺเยน นานนฺตริยกตาย ฌานปกฺขิกภาวโตฯ

ยสฺมา สพฺพปจฺฉิมํ ภวงฺคจิตฺตํ ตโต ตโต จวนโต ‘‘จุตี’’ติ วุจฺจติ , ตสฺมา น เกวลํ อยเมว ภควา, อถ โข สพฺเพปิ สตฺตา ภวงฺคจิตฺเตเนว จวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ทุกฺขสจฺเจนาติ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺเนน จุติจิตฺเตน กาลํ กาลกิริยํ กโรนฺติ ปาปุณนฺติ, กาลคมนโต วา กโรนฺติ เปจฺจาติฯ

ปฏิภาคปุคฺคลวิรหิโต สีลาทิคุเณหิ อสทิสตาย สทิสปุคฺคลรหิโตฯ สงฺขารา วูปสมฺมนฺติ เอตฺถาติ วูปสโมติ เอวํ สงฺขาตํ ญาตํ กถิตํ นิพฺพานเมว สุขนฺติฯ โลมหํสนโกติ โลมานํ หฏฺฐภาวาปาทโนฯ ภิํสนโกติ อวีตราคานํ ภยชนโก อาสิ อโหสิฯ สพฺพาการวรคุณูเปเตติ สพฺเพหิ อาการวเรหิ อุตฺตมการเณหิ สีลาทิคุเณหิ สมนฺนาคเตฯ อสงฺกุฏิเตนาติ อกุฏิเตน วิปฺผาริกาภาวโตฯ สุวิกสิเตเนวาติ ปีติโสมนสฺสโยคโต สุฏฺฐุ วิกสิเตนฯ เวทนํ อธิวาเสสิ สภาวสมุทยาทิโต สุฏฺฐุ ปญฺญาตตฺตาฯ อนาวรณวิโมกฺโข สพฺพโส นิพฺพิทภาโวฯ เตนาห ‘‘อปญฺญตฺติภาวูปคโม’’ติฯ ปชฺโชตนิพฺพานสทิโสติ ปทีปสฺส นิพฺพานสทิโส ตตฺถ วิลียิตฺวา อวฏฺฐานาภาวโตฯ

ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ทุติยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกาย-อฏฺฐกถาย

พฺรหฺมสํยุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

7. พฺราหฺมณสํยุตฺตํ

1. อรหนฺตวคฺโค