ทสธา ทสาติ ทสกฺขตฺตุํ ทสฯ อญฺญนฺติ ปญฺจสตาธิกสหสฺสโต อญฺญํฯ ปุญฺญภาคิโนติ วิวฏฺฏนิสฺสิตปุญฺญสฺส ภาคิโน ตสฺสา เทสนาย เอตฺตกา สตฺตา ชาตาติ คเณตุํ อหํ น สกฺโกมีติ ทสฺเสติฯ พฺรหฺมธมฺมเทสนนฺติ พฺรหฺมุนา วุตฺตํ อาหฯ

อนฺธกวินฺทสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. อรุณวตีสุตฺตวณฺณนา

[185] อภิภู สมฺภโวติ เตสํ ทฺวินฺนํ มหาเถรานํ นามานิฯ เตสํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอเต ทฺเว ตสฺส ภควโต อคฺคสาวกาติ ทสฺเสติฯ อวชฺฌายนฺตีติ เหฏฺฐา กตฺวา จินฺเตนฺติฯ ขิยฺยนฺติ ตํ ลามกโต จินฺเตตพฺพตํ ปาเปนฺติ ปาปกตํ กโรนฺติฯ วิตฺถารยนฺตาติ ตเมว ลามกโต จินฺเตตพฺพตํ เวปุลฺลํ ปาเปนฺตาฯ สพฺเพ ปาสณฺฑา อตฺตโน อตฺตโน สมเย สิทฺธนฺเต สพฺเพ เทวมนุสฺสา อตฺตโน อตฺตโน สมเย ปฏิลาเภ ปฏิลทฺธอตฺเถ ปุริสการํ วณฺณยนฺตีติ โยชนาฯ

อารมฺภวีริยนฺติ มจฺจุเสนาสงฺขาตกิเลสธุนเน อารมฺภวีริยํ, ยา ‘‘อารมฺภธาตู’’ติ วุจฺจติ ฯ นิกฺกมวีริยนฺติ โกสชฺชปฏิปกฺขภูตํ วีริยํ, ยา ‘‘นิกฺกมธาตู’’ติ วุจฺจติฯ ปโยคํ กโรถาติ ปรํ ปรํ ฐานํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ ภาวนาภิโยคํ ปวตฺเตถาติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ปรกฺกมถา’’ติฯ กิเลสเสนา นาม ราคาทิกิเลสสมูโห, โส มรณปจฺจยภาวโต ‘‘มจฺจุโน เสนา’’ติ วุจฺจติฯ ตญฺหิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มหาเสเนน มจฺจุนา’’ติ (ม. นิ. 3.272, 275, 276)ฯ ขนฺธานํ ปฐมาภินิพฺพตฺติ ชาติ, ตทญฺญํ ปน เตสํ ปฏิปาฏิ ปวตฺตํ สํสาโรติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ชาติญฺจ สํสารญฺจา’’ติฯ ยสฺมา ‘‘เอกมฺปิ ชาติํ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทีสุ ตสฺมิํ ตสฺมิํ ภเว อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺนขนฺธปฺปวตฺติ ‘‘ชาตี’’ติ วุจฺจติ, สา เอว ยาว ปรินิพฺพานา อปราปรํ ปวตฺตมาโน สํสาโร ‘‘อิโต จิโต สํสรณ’’นฺติ กตฺวา, ตสฺมา อาห ‘‘ชาติสงฺขาตํ วา สํสาร’’นฺติฯ ปริจฺเฉทนฺติ ปริโยสานํฯ โอภาสํ ผรีติ สมฺพนฺโธฯ

อาโลกฏฺฐาเนติ อตฺตนา กตอาโลกฏฺฐาเนฯ อาโลกกิจฺจํ นตฺถีติ อนฺธการฏฺฐาเน อาโลกทสฺสนํ วิย อาโลกฏฺฐาเน อาโลกทสฺสนกิจฺจํ นตฺถิฯ ตสฺมา เตสํ สตฺตานํ ‘‘กิํ อาโลโก อยํ, กสฺส นุ โข อยํ อาโลโก’’ติ? วิจินนฺตานํ จินฺเตนฺตานํฯ สพฺเพติ สหสฺสิโลกธาตุยํ สพฺเพ เทวมนุสฺสาฯ โอสฏาย ปริสายาติ ธมฺมสฺสวนตฺถํ สพฺโพสฏาย ปริจิตปริจฺฉินฺนาย ปริสายฯ สทฺทํ สุณิํสูติ น เกวลํ สทฺทเมว สุณิํสุ, อถ โข อตฺโถปีติ ยถาธิปฺเปโต เตสํ ปกติสวนุปจาเร วิย ปากโฏ อโหสิ, ติสหสฺสิโลกธาตุํ วิญฺญาเปสีติฯ

อรุณวตีสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปรินิพฺพานสุตฺตวณฺณนา

[186] เอวํ ตํ กุสินาราย โหตีติ ยถา อนุโรธปุรสฺส ถูปาราโม ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ, เอวํ ตํ อุยฺยานํ กุสินาราย ทกฺขิณปจฺฉิมทิสายํ โหติฯ ตสฺมาติ ยสฺมา นครํ ปวิสิตุกามา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ อุปวตฺตนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมาฯ ตนฺติ สาลปนฺติภาเวน ฐิตํ สาลวนํฯ อนฺตเรนาติ เวมชฺเฌฯ อปฺปมชฺชนํ อปฺปมาโท, โส ปน อตฺถโต ญาณูปสํหิตา สติฯ ยสฺมา ตตฺถ สติยา พฺยาปาโร สาติสโย, ตสฺมา ‘‘สติอวิปฺปวาเสนา’’ติ วุตฺตํฯ อปฺปมาทปเทเยว ปกฺขิปิตฺวา อภาสิ อตฺถโต ตสฺส สกลสฺส พุทฺธวจนสฺส สงฺคณฺหนโตฯ

ฌานาทีสุ จิตฺเต จ ปรมุกฺกํสคตวสีภาวตาย ‘‘เอตฺตเก กาเล เอตฺตกา สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนํ ปรินิพฺพานปริกมฺมนฺติ อธิปฺเปตํฯ เถโรติ อนุรุทฺธตฺเถโรฯ

อยมฺปิ จาติ ยถาวุตฺตปญฺจสฏฺฐิยา ฌานานํ สมาปนฺนกถาปิ สงฺเขปกถา เอวฯ กสฺมา? ยสฺมา ภควา ตทา เทวสิกํ วฬญฺชนสมาปตฺติโย สพฺพาปิ อปริหาเปตฺวา สมาปชฺชิ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพานปุรํ ปวิสนฺโต’’ติอาทิมาหฯ