1. พฺรหฺมายาจนสุตฺตวณฺณนา

[172] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณเหตุโก ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺโก อุปฺปชฺชิฯ อยํ ปริวิตกฺโก กสฺมา อุทปาทิ? กตฺถ จ อุทปาทีติ ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘สพฺพพุทฺธาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต เจว อาจรนฺเตหิ จ สมฺมเทว อาจริโตติ อตฺโถฯ เอเตน อยํ ปริวิตกฺโก สพฺพพุทฺธานํ ปฐมาภิสมฺโพธิยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อฏฺฐเม สตฺตาเหติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ สตฺตาหพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ, น ปน อิตเรสํ วิย อฏฺฐมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ปวตฺติตสฺส สพฺภาวาฯ สปจฺจคฺเฆติ มหคฺเฆฯ ‘‘ปจฺจคฺเฆ’’ติ วา ปาโฐ, อภินเวติ อตฺโถฯ เสลมเยติ มุคฺควณฺณสิลามเยฯ

ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ นิพฺพิชฺฌนวเสน ปตฺโต, ยาถาวโต อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อภาวโตฯ คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อุตฺตานปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติฯ โย อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ, โส โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต วิเสสโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติฯ ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิ กทาจิเทว ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌนโก กทาจิ นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติฯ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. 5.1115) สุตฺตปทํ วตฺตพฺพํฯ สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโตฯ

อตฺตโน ปจฺจเยหิ ปธานภาวํ นีโตติ วา ปณีโต ฯ อติตฺติกรณฏฺเฐน อตปฺปโก สาทุรสโภชนํ วิยฯ ตตฺถ จ นิโรธสจฺจํ สนฺตํ อารมฺมณนฺติ สนฺตารมฺมณํ, มคฺคสจฺจํ สนฺตํ สนฺตารมฺมณญฺจาติ สนฺตารมฺมณํ, อนุปสนฺตสภาวานํ กิเลสานํ สงฺขารานญฺจ อภาวโต สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตฺตา นิพฺพุโตฯ สนฺตปณีตภาเวเนว ตทตฺถาย อเสจนกตาย อตปฺปกตา ทฏฺฐพฺพาฯ เตนาห ‘‘อิทํ ทฺวยํ โลกุตฺตรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ อุตฺตมญาณสฺส วิสยตฺตา น ตกฺเกน อวจริตพฺโพฯ ตโต เอว นิปุณญาณโคจรตาย สณฺหสุขุมสภาวตฺตา จ นิปุโณฯ พาลานํ อวิสยตฺตา ยถาวุตฺเตหิ ปณฺฑิเตหิ เอว เวทิตพฺโพติ ปณฺฑิตเวทนีโยฯ อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเฐน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปญฺจ กามคุณาฯ อาลยนฺติ อลฺลียนฺติ อภิรมณวเสน เสวนฺตีติ อาลยา, ตณฺหาวิจริตานิฯ รมนฺตีติ รติํ วินฺทนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติฯ อาลยรตาติ อาลยนิรตาฯ

ฐานํ สนฺธายาติ ฐานสทฺทํ สนฺธาย, อตฺถโก ปน ฐานนฺติ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เอว อธิปฺเปโตฯ ติฏฺฐติ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ หิ ฐานํ, สงฺขาราทีนํ ปจฺจยภูตา อวิชฺชาทโยฯ อิเมสํ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา อิทปฺปจฺจยา, อวิชฺชาทโยฯ อิทปฺปจฺจยา เอว อิทปฺปจฺจยตา ยถา ‘‘เทโว เอว เทวตา’’ฯ อิทปฺปจฺจยานํ วา อวิชฺชาทีนํ อตฺตโน ผลํ ปติ ปจฺจยภาโว อุปฺปาทนสมตฺถตา อิทปฺปจฺจยตาฯ เตน ปรมตฺถปจฺจยลกฺขโณ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทสฺสิโต โหติฯ ปฏิจฺจ สมุปฺปชฺชติ ผลํ เอตสฺมาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทฯ ปททฺวเยนปิ ธมฺมานํ ปจฺจยฏฺโฐ เอว วิภาวิโตฯ เตนาห ‘‘สงฺขาราทิปจฺจยานํ เอตํ อธิวจน’’นฺติฯ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยา สงฺขาราทิปจฺจยา, อวิชฺชาทโยฯ เตสํ สงฺขาราทิปจฺจยานํฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 2.572-573) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพฯ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทิ สพฺพนฺติ สพฺพสงฺขารสมถาทิอภิเธยฺยํ สพฺพํ อตฺถโต นิพฺพานเมวฯ อิทานิ อสฺส นิพฺพานภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตนฺติ นิพฺพานํฯ อาคมฺมาติ ปฏิจฺจ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยเหตุฯ สมฺมนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวูปสมวเสน สมฺมนฺติฯ ตถา สนฺตา จ สวิเสสํ อุปสนฺตา นาม โหนฺตีติ อาห ‘‘วูปสมฺมนฺตี’’ติฯ

เอเตน สพฺเพ สงฺขารา สมฺมนฺติ เอตฺถาติ สพฺพสงฺขารสมโถ, นิพฺพานนฺติ ทสฺเสติฯ สพฺพสงฺขารวิสํยุตฺเต หิ นิพฺพาเน สพฺพสงฺขารวูปสมปริยาโย อฏฺฐกถายํ วุตฺโต เอวฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ

อุปธียติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ อุปธิ, ขนฺธาทโยฯ ปฏินิสฺสฏฺฐาติ สมุจฺเฉทวเสน ปริจฺจตฺตา โหนฺติฯ สพฺพา ตณฺหาติ อฏฺฐสตปฺปเภทา สพฺพาปิ ตณฺหาฯ สพฺเพ กิเลสราคาติ กามราครูปราคาทิเภทา สพฺเพปิ กิเลสภูตา ราคา, สพฺเพปิ วา กิเลสา อิธ ‘‘กิเลสราคา’’ติ อธิปฺเปตา, น โลภวิเสสา เอว จิตฺตสฺส ปริฬาหภาวาปาทนโตฯ ยถาห ‘‘รตฺตมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ , ทุฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ วิปริณตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ วิปริณต’’นฺติ (ปารา. 271)ฯ วิรชฺชนฺตีติ ปลุชฺชนฺติ วิกฺขมฺภนโต สพฺพโส เตน วิสํยุตฺตภาวโตฯ สพฺพํ ทุกฺขนฺติ ชรามรณาทิเภทํ สพฺพํ วฏฺฏทุกฺขํฯ ภเวน ภวนฺติ เตน เตน ภเวน ภวนฺตรํ ภวนิกนฺติภาเวน สํสิพฺพติฯ ผเลน วา สทฺธิํ กมฺมํ สตณฺหสฺเสว อายติํ ปุนพฺภวภาวโตฯ ตโต วานโต นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺส สพฺพโส อภาวโตฯ จิรนิสชฺชาจิรภาสเนหิ ปิฏฺฐิอาคิลายนตาลุคลโสสาทิวเสน กายกิลมโถ เจว กายวิเหสา จ เวทิตพฺพาฯ สา จ โข เทสนาย อตฺถมชานนฺตานํ อปฏิปชฺชนฺตานญฺจ วเสน, ชานนฺตานํ ปน ปฏิปชฺชนฺตานญฺจ เทสนาย กายปริสฺสโมปิ สตฺถุ อปริสฺสโมเยวฯ เตนาห ภควา – ‘‘น จ มํ ธมฺมาธิกรณํ วิเหเสสี’’ติ (อุทา. 10)ฯ เตเนวาห – ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นาม, โส มม กิลมโถ อสฺสา’’ติฯ อุภยนฺติ จิตฺตกิลมโถ จิตฺตวิเหสา จาติ อุภยมฺเปตํ พุทฺธานํ นตฺถิ โพธิมูเล เอว สมุจฺฉินฺนตฺตาฯ อนุพฺรูหนํ สมฺปิณฺฑนํฯ โสติ อปิสฺสูติ นิปาโตฯ วุทฺธิปฺปตฺตา วา อจฺฉริยา อนจฺฉริยา, วุทฺธิอตฺโถปิ หิ -กาโร โหติ ยถา ‘‘อเสกฺขา ธมฺมา’’ติฯ กปฺปานํ สตสหสฺสํ จตฺตาริ จ อสงฺเขฺยยฺยานิ สเทวกสฺส โลกสฺส ธมฺมสํวิภาคกรณตฺถเมว ปารมิโย ปูเรตฺวา อิทานิ สมธิคตธมฺมรชฺชสฺส ตตฺถ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติทีปนตา คาถตฺถสฺส จ อจฺฉริยตา ตสฺส วุทฺธิปฺปตฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อตฺถทฺวาเรน หิ คาถานํ อนจฺฉริยตาฯ โคจรา อเหสุนฺติ อุปฏฺฐหิํสุฯ อุปฏฺฐานญฺจ วิตกฺเกตพฺพตาวาติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกยิตพฺพตํ ปาปุณิํสู’’ติฯ

ยทิ สุขาปฏิปทาว, กถํ กิจฺฉตาติ อาห ‘‘ปารมีปูรณกาเล ปนา’’ติอาทิฯ เอวมาทีนิ ทุปฺปริจฺจชานิ เทนฺตสฺสฯ ห-อิติ วา พฺยตฺตนฺติ เอตสฺมิํ อตฺเถ นิปาโตฯ ‘‘เอกํสตฺเถ’’ติ เกจิฯ ห พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลํ นิปฺปโยชนํ เอวํ กิจฺเฉน อธิคตสฺส ปกาสิตุํ เทสิตุนฺติ โยชนาฯ หลนฺติ วา อลนฺติ อิมินา สมานตฺถปทํ ‘‘หลนฺติ วทามี’’ติอาทีสุ วิยฯ ราคโทสผุฏฺเฐหีติ ผุฏฺฐวิเสน วิย สปฺเปน ราเคน โทเสน จ ผุฏฺเฐหิ อภิภูเตหิฯ ราคโทสานุคเตหีติ ราคโทเสหิ อนุพนฺเธหิฯ

นิจฺจาทีนนฺติ นิจฺจาทีนํ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํฯ เอวํคตนฺติ เอวํ อนิจฺจนฺติอาทินา อากาเรน ปวตฺตํ พุชฺฌิตพฺพํฯ กามราครตฺตา จ ภวราครตฺตา จ นีวรเณหิ นิวุตจิตฺตตาย ทิฏฺฐิราครตฺตา วิปรีตาภินิเวเสน น ทกฺขนฺติ ยาถาวโต ธมฺมํ น ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติฯ สภาเวนาติ อวิปรีตสภาเวนฯ เอวํ คาหาเปตุนฺติ อนิจฺจนฺติอาทินา สภาเวน ยาถาวโต ธมฺมํ ชานาเปตุํฯ ราคโทสปเรตตาปิ เนสํ สมฺมูฬฺหภาเวเนวาติ อาห ‘‘ตโมขนฺเธน อาวุฏา’’ติฯ

ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา การณํ วิภาเวตุํ ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทินา สยเมว โจทนํ สมุฏฺฐาเปติฯ อญฺญาตเวเสนาติ อิมสฺส ภควโต สาวกภาวูปคมเนน อญฺญาตเวเสนฯ ‘‘อญฺญตรตาปสเวเสนา’’ติ เกจิ, โส ปนสฺส อรหตฺตาธิคมเนเนว วิคจฺเฉยฺยฯ ติวิธํ การณํ อปฺโปสฺสุกฺกตาปตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส พลวภาโว, ธมฺมสฺส คมฺภีรตา, ตตฺถ จ ภควโต สาติสยํ คารวนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ ปฏิปกฺขา นาม ราคาทโย กิเลสา สมฺมาปฏิปตฺติยา อนฺตรายกรตฺตาฯ เตสํ พลวภาวโต จิรปริภาวนาย สตฺตสนฺตานโต ทุพฺพิโสธิยตาย เต สตฺเต มตฺตหตฺถิโน วิย ทุพฺพลปุริสํ อธิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺตา อเนกสตโยชนายามวิตฺถารํ สุนิจิตํ ฆนสนฺนิเวสํ กณฺฏกทุคฺคมฺปิ อธิเสนฺติฯ ทูรปเภททุจฺเฉชฺชตาหิ ทุพฺพิโสธิยตํ ปน ทสฺเสตุํ ‘‘อถสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถ จ อนฺโต อมฏฺฐตาย กญฺชิยปุณฺณา ลาพุ, จิรปาริวาสิกตาย ตกฺกภริตา จาฏิ, สฺเนหตินฺตทุพฺพลภาเวน วสาปีตปิโลติกา, เตลมิสฺสิตตาย อญฺชนมกฺขิตหตฺโถ ทุพฺพิโสธนียา วุตฺตาฯ

หีนูปมา เจตา รูปปพนฺธภาวโต อจิรกาลิกตฺตา จ มลีนตาย, กิเลสสํกิเลโส เอว ปน ทุพฺพิโสธนียตโร อนาทิกาลิกตฺตา อรูปนิสฺสิตตฺตา จฯ เตนาห ‘‘อติสํกิลิฏฺฐา’’ติฯ

ยถา จ ทุพฺพิโสธนียตรตาย, เอวํ คมฺภีรทุทฺทสทุรนุโพธานมฺปิ วุตฺตอุปมา หีนูปมาวฯ คมฺภีโรปิ ธมฺโม ปฏิปกฺขวิธมเนน ญาเณน วิสทภาวํ อาปนฺเนน สุปากโฏ ภเวยฺย, ปฏิปกฺขวิธมนํ ปน สมฺมาปฏิปตฺติปฏิพทฺธํ, สา สทฺธมฺมสฺสวนาธีนา, ตํ สตฺถริ ธมฺเม จ ปสาทายตฺตํฯ โส ครุฏฺฐานิยานํ อชฺเฌสนเหตุโกติ ปณาลิกาย สตฺตานํ ธมฺมสมฺปฏิปตฺติยา พฺรหฺมายาจนานิมิตฺตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ

อุปกฺกิเลสภูตํ อปฺปํ ราคาทิรชํ เอตสฺสาติ อปฺปรชํ, อปฺปรชํ อกฺขิ ปญฺญาจกฺขุ เยสํ เต ตํสภาวาติ กตฺวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทิมาหฯ อปฺปํ ราคาทิรชํ เยสํ ตํสภาวา อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ อสฺสวนตาติ ‘‘สยํ อภิญฺญา’’ติอาทีสุ วิย กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสฺสวนตายา’’ติฯ ทสปุญฺญกิริยวเสนาติ ทานาทิทสวิธปุญฺญกิริยวตฺถูนํ วเสนฯ เตนาห ‘‘กตาธิการา’’ติอาทิฯ ปปญฺจสูทนิยํ (ม. นิ. อฏฺฐ. 1.282) ปน ‘‘ทฺวาทสปุญฺญกิริยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทานาทีสุ สรณคมน-ปรหิตปริณามนาทิปกฺขิปนวเสน วุตฺตํฯ

ราคาทิมเลน สมเลหิ ปูรณาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ สตฺถุปฏิญฺเญหิ กพฺพรจนาวเสน จินฺตากวิอาทิภาเว ฐตฺวา ตกฺกปริยาหตํ วีมํสานุจริตํ สยํปฏิภานํ จินฺติโตฯ เต กิร พุทฺธโกลาหลานุสฺสเวน สญฺชาตกุตูหลํ โลกํ วญฺเจนฺตา โกหญฺเญ ฐตฺวา สพฺพญฺญุตํ ปฏิชานนฺตา ยํ กญฺจิ อธมฺมเมว ‘‘ธมฺโม’’ติ ทีเปสุํฯ เตนาห ‘‘เต หิ ปุเรตรํ อุปฺปชฺชิตฺวา’’ติอาทิฯ อปาปุเรตนฺติ เอตํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปภุติ ปิหิตํ นิพฺพานมหาทฺวารํ อริยมคฺคํ สทฺธมฺมเทสนาหตฺเถน อปาปุร วิวรฯ

เสโล ปพฺพโต อุจฺโจ โหติ ถิโร จ, น ปํสุปพฺพโต มิสฺสกปพฺพโต จาติ อาห ‘‘เสเล ยถา ปพฺพตมุทฺธนี’’ติฯ ธมฺมมยํ ปาสาทนฺติ โลกุตฺตรธมฺมมาหฯ

โส หิ สพฺพโส ปสาทาวโห, สพฺพธมฺเม อติกฺกมฺม อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาทสทิโส จฯ ปญฺญาปริยาโย วา อิธ ธมฺม-สทฺโทติ วุตฺตํ ‘‘ปญฺญามย’’นฺติฯ สา หิ อพฺภุคฺคตฏฺเฐน ปาสาโทติ อภิธมฺเม อาคตาฯ ตถา จาห –

‘‘ปญฺญาปาสาทมารุยฺห, อโสโก โสกินิํ ปชํ;

ปพฺพตฏฺโฐว ภูมฏฺเฐ, ธีโร พาเล อเวกฺขตี’’ติฯ (ธ. ป. 28);

ยถา หีติอาทีสุ ยถา จ ปพฺพเต ฐตฺวา อนฺธกาเร เหฏฺฐา โอโลเกนฺตสฺส ปุริสสฺส เขตฺตเกทารปาฬิกุฏิกาโย ตตฺถ สยิตมนุสฺสา จ น ปญฺญายนฺติ อนุชฺชลภาวโต, กุฏิกาสุ ปน อคฺคิชาลา ปญฺญายติ สมุชฺชลภาวโต, เอวํ ธมฺมปาสาทมารุยฺห สตฺตโลกํ โอโลกยโต ภควโต ญาณสฺส อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ อกตกลฺยาณา สตฺตา, ญาณคฺคินา อนุชฺชลภาวโต อนุฬารภาวโต จ รตฺติํ ขิตฺตา สรา วิย โหนฺติ, กตกลฺยาณา ปน ภพฺพปุคฺคลา ทูเร ฐิตาปิ ภควโต อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ ปริปกฺกญาณคฺคิตาย สมุชฺชลภาวโต อุฬารสนฺตานตาย หิมวนฺตปพฺพโต วิย จาติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพาฯ

ครุฏฺฐานียํ ปยิรุปาสิตฺวา ครุตรํ ปโยชนํ อุทฺทิสฺส อภิปตฺถนา อชฺเฌสนา, สาปิ อตฺถโต ยาจนาว โหตีติ อาห ‘‘อชฺเฌสนนฺติ ยาจน’’นฺติฯ ปเทสวิสยํ ญาณทสฺสนํ อหุตฺวา พุทฺธานํเยว อาเวณิกภาวโต อิทํ ญาณทฺวยํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิเมสญฺหิ ทฺวินฺนํ ญาณานํ ‘พุทฺธจกฺขู’ติ นาม’’นฺติฯ ติณฺณํ มคฺคฺคญาณานนฺติ เหฏฺฐิมานํ ติณฺณํ มคฺคญาณานํ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ นามํ จตุสจฺจธมฺมทสฺสนมตฺตภาวโตฯ ยโต ตานิ ญาณานิ วิชฺชูปมภาเวน วุตฺตานิ, อคฺคมคฺคญาณํ ปน ญาณกิจฺจสฺส สิขาปฺปตฺติยา ทสฺสนมตฺตํ น โหตีติ ‘‘ธมฺมจกฺขู’’ติ น วุจฺจติ, ยโต ตํ วชิรูปมภาเวน วุตฺตํฯ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปฺปรชกฺขชาติกา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยนฯ ยสฺมา มนฺทกิเลสา ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา พหลกิเลสา ‘‘มหารชกฺขา’’ติ เวทิตพฺพาฯ ปฏิปกฺขวิธมนสมตฺถตาย ติกฺขานิ สูรานิ วิสทานิ, วุตฺตวิปริยาเยน มุทูนิฯ สทฺธาทโย อาการาติ สทฺทหนาทิปฺปกาเร วทติฯ สุนฺทราติ กลฺยาณาฯ

สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘เยสํ อาสยาทโย โกฏฺฐาสา สุนฺทรา, เต สฺวาการา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิมาย อตฺถวณฺณนาย อญฺญทตฺถุ สํสนฺทตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ การณํ นาม ปจฺจยากาโร, สจฺจานิ วาฯ ปรโลกนฺติ สมฺปรายํฯ ตํ ทุกฺขาวหํ วชฺชํ วิย ภยโต ปสฺสิตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปรโลกญฺเจว วชฺชญฺจ ภยโต ปสฺสนฺตี’’ติฯ สมฺปตฺติภวโต วา อญฺญตฺตา วิปตฺติภโว ปรโลโกติ วุตฺตํ ‘‘ปร…เป.… ปสฺสนฺตี’’ติฯ

อยํ ปเนตฺถ ปาฬีติ เอตฺถ ‘‘อปฺปรชกฺขา’’ติ ปทานํ อตฺถวิภาวเน อยํ ตสฺส ตถาภาวสาธนปาฬิฯ สทฺธาทีนญฺหิ วิมุตฺตปริปาจกธมฺมานํ พลวภาโว ตปฺปฏิปกฺขานํ ปาปธมฺมานํ ทุพฺพลภาเว สติ โหติฯ เตสญฺจ พลวภาโว สทฺธาทีนํ ทุพฺพลภาเวติ วิมุตฺติปริปาจกธมฺมานํ สวิเสสํ อตฺถิตานตฺถิตาวเสน อปฺปรชกฺขา มหารชกฺขาติอาทโย ปาฬิยํ (ปฏิ. ม. 1.111) วิภชิตฺวา ทสฺสิตา ‘‘สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข’’ติอาทินาฯ ขนฺธาทโย เอว ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเฐน โลโก สมฺปตฺติภวภูโต โลโก สมฺปตฺติภวโลโก, สุคติสงฺขาโต อุปปตฺติภโวฯ สมฺปตฺติ ภวติ เอเตนาติ สมฺปตฺติสมฺภวโลโก, สุคติสํวตฺตนิโย กมฺมภโวฯ ทุคฺคติสงฺขาตอุปปตฺติภว-ทุคฺคติสํวตฺตนิยกมฺมภวา วิปตฺติภวโลก-วิปตฺติสมฺภวโลกาฯ ปุน เอกกทุกาทิวเสน โลกํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เอโก โลโก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อาหาราทโย วิย หิ อาหารฏฺฐิติกา สงฺขารา สพฺเพ ลุชฺชนฏฺเฐน โลโกติฯ ตตฺถ เอโก โลโก สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺฐิติกาติ ยายํ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย กถาย สพฺเพสํ สงฺขารานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตา วุตฺตา, ตาย สพฺโพ สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ ปการนฺตรสฺส อภาวโตฯ ทฺเว โลกาติอาทีสุปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ นามคฺคหเณน เจตฺถ นิพฺพานสฺส อคฺคหณํ ตสฺส อโลกสภาวตฺตาฯ

นนุ จ ‘‘อาหารฏฺฐิติกา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย มคฺคผลานมฺปิ โลกตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปริญฺเญยฺยานํ ทุกฺขสจฺจธมฺมานํ อิธ ‘‘โลโก’’ติ อธิปฺเปตตฺตาฯ อถ วา น ลุชฺชติ น ปลุชฺชตีติ โย คหิโต ตถา น โหติ, โส โลโกติ ตํคหณรหิตานํ โลกุตฺตรานํ นตฺถิ โลกตาฯ อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธาฯ

อนุโรธาทิวตฺถุภูตา ลาภาทโย อฏฺฐ โลกธมฺมาฯ ทสายตนานีติ ทส รูปายตนานิฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ วิวฏฺฏชฺฌาสยสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตสฺส จ สพฺพํ เตภูมกกมฺมํ ครหิตพฺพํ วชฺชิตพฺพญฺจ หุตฺวา อุปฏฺฐาตีติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา’’ติ ฯ อปฺปรชกฺขตาทีสุ ปญฺจสุ ทุเกสุ เอเกกสฺมิํ ทส ทส กตฺวา ‘‘ปญฺญาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปญฺจินฺทฺริยานิ ชานาตี’’ติ วุตฺตํฯ อถ วา อนฺวยโต พฺยติเรกโต จ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตํ ชานาตีติ กตฺวา ตถา วุตฺตํฯ เอตฺถ จ อปฺปรชกฺขาทิภพฺพาทิวเสน อาวชฺเชนฺตสฺส ภควโต เต สตฺตา ปุญฺชปุญฺชาว หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ, น เอเกกาฯ

อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีฯ อุปฺปลคจฺโฉปิ ชลาสโยปิ จฯ อิธ ปน ชลาสโย อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ ยานิ หิ อุทกสฺส อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิฯ ทีปิตานีติ อฏฺฐกถายํ ปกาสิตานิ, อิเธว วา ‘‘อญฺญานิปี’’ติอาทินา ทสฺสิตานิฯ อุคฺฆฏิตญฺญูติ อุคฺฆฏนํ นาม ญาณุคฺฆฏนํ, ญาเณน อุคฺฆฏิตมตฺเตเนว ชานาตีติ อตฺโถฯ วิปญฺจิตํ วิตฺถาริตเมว อตฺถํ ชานาตีติ วิปญฺจิตญฺญูฯ นิทฺเทสาทีหิ ธมฺมาภิสมยาย เนตพฺโพติ เนยฺโยฯ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ปชฺชเต ญายเตติ วา ปทํ, ตทตฺโถฯ ปทํ ปรมํ เอตสฺส, น สจฺจาภิสมฺโพโธติ ปทปรโมฯ

อุทาหฏเวลายาติ อุทาหาเร ธมฺมสฺส อุทฺเทเส อุทาหฏมตฺเตเยวฯ ธมฺมาภิสมโยติ จตุสจฺจธมฺมสฺส ญาเณน สทฺธิํ อภิสมโยฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺฐานา’’ติอาทินา นเยน สํขิตฺเตน มาติกาย ฐปิยมานาย เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสตฺวา อรหตฺตํ คณฺหิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘อุคฺฆฏิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อยํ วุจฺจตีติ สํขิตฺเตน มาติกํ ฐเปตฺวา วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ สมตฺโถ ปุคฺคโล ‘‘วิปญฺจิตญฺญู’’ติ วุจฺจติฯ อุทฺเทสโตติ อุทฺเทสเหตุฯ อุทฺทิสนฺตสฺส อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถฯ ปริปุจฺฉโตติ อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺตสฺสฯ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหตีติ อนุกฺกเมน อรหตฺตปฺปตฺติ โหติฯ น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหตีติ เตน อตฺตภาเวน มคฺคํ วา ผลํ วา อนฺตมโส ฌานํ วา วิปสฺสนํ วา นิพฺพตฺเตตุํ น สกฺโกติฯ อยํ วุจฺจติ ปทปรโมติ อยํ ปุคฺคโล ฉพฺพิธํ พฺยญฺชนปทํ ฉพฺพิธํ อตฺถปทนฺติ อิทํ ปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโมติ วุจฺจตีติ อตฺโถฯ

วาสนา โหตีติ เทสนา ผลโวหาเรน วาสนา โหตีติ วุตฺตาฯ น หิ กาจิ พุทฺธานํ เทสนา นิรตฺถกาฯ เยติ เย ทุวิเธ ปุคฺคเลฯ วิภงฺเค กมฺมาวรเณนาติ ปญฺจวิเธน อานนฺตริยกมฺเมนฯ วิปากาวรเณนาติ อเหตุกปฏิสนฺธิยาฯ ยสฺมา ปน ทุเหตุกานมฺปิ อริยมคฺคปฏิเวโธ นตฺถิ, ตสฺมา ทุเหตุกา ปฏิสนฺธิปิ วิปากาวรณเมวาติ เวทิตพฺพาฯ กิเลสาวรเณนาติ นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิยาฯ อสฺสทฺธาติ พุทฺธาทีสุ สทฺธารหิตาฯ อจฺฉนฺทิกาติ กตฺตุกมฺยตาฉนฺทรหิตาฯ อุตฺตรกุรุกา มนุสฺสา อจฺฉนฺทิกฏฺฐานํ ปวิฏฺฐาฯ ทุปฺปญฺญาติ ภวงฺคปญฺญาย ปริหีนาฯ ภวงฺคปญฺญาย ปน ปริปุณฺณายปิ ยสฺส ภวงฺคจลนํ โลกุตฺตรสฺส ปจฺจโย น โหติ, โสปิ ทุปฺปญฺโญ เอว นามฯ อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนฺติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ มคฺคํ โอกฺกมิตุํ อธิคนฺตุํ อภพฺพาฯ น กมฺมาวรเณนาติอาทีนิ วุตฺตวิปริยาเยน เวทิตพฺพานิฯ ราคจริตาทิอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรมตฺถทีปนิยํ วิสุทฺธิมคฺคสํวณฺณนายํ (วิสุทฺธิ. มหาฏี. 1.43) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํฯ

นิพฺพานสฺส ทฺวารํ ปวิสนมคฺโค วิวริตฺวา ฐปิโต มหากรุณูปนิสฺสเยน สยมฺภุญาเณน อธิคตตฺตาฯ สทฺธํ ปมุญฺจนฺตูติ อตฺตโน สทฺธํ ธมฺมสมฺปฏิจฺฉนโยคฺยํ กตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตุ, สทฺทหนากาเรน นํ อุปฏฺฐเปนฺตูติ อตฺโถฯ สุเขน อกิจฺเฉน ปวตฺตนียตาย สุปฺปวตฺติตํฯ น ภาสิํ น ภาสิสฺสามีติ จินฺเตสิํฯ

สตฺถุ สนฺติกํ อุปคตานํ เทวานํ พฺรหฺมานญฺจ ตสฺส ปุรโต อนฺตรธานํ นาม อติฏฺฐนนฺติ อาห ‘‘สกฏฺฐานเมว คโต’’ติฯ สทฺธินฺทฺริยาทิ สมฺมาทิฏฺฐิอาทิโก ธมฺโม เอว วิเนยฺยสนฺตาเน ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ อถ วา จกฺกนฺติ อาณาฯ ธมฺมนฺติ เทสนาฯ อถ วา อตฺถธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมญฺจ ตํ ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40-41)ฯ ปวตฺเตสีติ ปฏฺฐเปสิฯ

พฺรหฺมายาจนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. คารวสุตฺตวณฺณนา

[173] อยํ วิตกฺโกติ อยํ ‘‘กินฺตาหํ วิหเรยฺย’’นฺติ เอวํ ปวตฺติตวิตกฺโกฯ อญฺญสฺมินฺติ ปรสฺมิํฯ อตฺตา น โหตีติ หิ อญฺโญ, ปโรฯ โส ปเนตฺถ น โย โกจิ อธิปฺเปโต, อถ โข ครุฏฺฐานีโยฯ เตนาห ‘‘กญฺจิ ครุฏฺฐาเน อฏฺฐเปตฺวา’’ติฯ ปติสฺสวติ ครุโน ‘‘อามา’’ติ สมฺปฏิจฺฉตีติ ปติสฺโส, น ปติสฺโสติ อปฺปติสฺโสฯ ปติสฺสยรหิโต ครุปสฺสยรหิโตติ อตฺโถฯ

สเทวเกติ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถฯ สเทวกคฺคหเณน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ ปาริเสสญาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ สงฺคหิตตฺตา, สมารกคฺคหเณน ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยนฯ ตตฺถ หิ มาโร ชาโต ตนฺนิวาสี จ โหติฯ สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ ปจฺจาสตฺติญาเยเนวฯ ‘‘สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชายา’’ติ สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกสมณพฺราหฺมณคฺคหณํฯ นิทสฺสนมตฺตญฺเจตํ อปจฺจตฺถิกานํ อสมิตปาปานํ อพาหิตปาปานญฺจ สมณพฺราหฺมณานํ เตเนว วจเนน คหิตตฺตาฯ กามํ ‘‘สเทวเก’’ติอาทิวิเสสนานํ วเสน สตฺตวิสโย โลกสทฺโทติ วิญฺญายติ ตุลฺยโยควิสยตฺตา เตสํฯ ‘‘สโลมโก สปกฺขโก’’ติอาทีสุ ปน อตุลฺยโยเคปิ อยํ สมาโส ลพฺภตีติ พฺยภิจารทสฺสนโต ปชาคหณนฺติ ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํฯ เทวภาวสามญฺเญน มารพฺรหฺเมสุ คหิเตสุปิ อิตเรหิ เตสํ ลพฺภมานวิเสสทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มาโร นามา’’ติอาทิมาหฯ มาโร พฺรหฺมานมฺปิ วิจกฺขุกมฺมาย ปโหตีติ อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติฯ อุปรีติ อุปริภาเวฯ พฺรหฺมาติ ทสสหสฺสิพฺรหฺมานํ สนฺธายาหฯ ตถา จาห ‘‘ทสหิ องฺคุลีหี’’ติอาทิฯ อิธ ทีฆนิกายาทโย วิย พาหิรกานมฺปิ คนฺถนิกาโย ลพฺภตีติ อาห ‘‘เอกนิกายาทิวเสนา’’ติฯ

วตฺถุวิชฺชาทีติ อาทิ-สทฺเทน วิชฺชาฏฺฐานานิ สงฺคหิตานิฯ ยถาสกํ กมฺมกิเลเสหิ ปชาตตฺตา นิพฺพตฺตตฺตา ปชา, สตฺตนิกาโยฯ ตสฺสา ปชายฯ สเทวมนุสฺสายาติ วา อิมินา สมฺมุติเทวคฺคหณํ ตทวสิฏฺฐมนุสฺสโลกคฺคหณญฺจ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวํ ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ