1. พฺรหฺมายาจนสุตฺตวณฺณนา

[172] ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ธมฺมคมฺภีรตาปจฺจเวกฺขณเหตุโก ธมฺมเทสนาย อปฺโปสฺสุกฺโก อุปฺปชฺชิฯ อยํ ปริวิตกฺโก กสฺมา อุทปาทิ? กตฺถ จ อุทปาทีติ ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘สพฺพพุทฺธาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํฯ ตตฺถ อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต เจว อาจรนฺเตหิ จ สมฺมเทว อาจริโตติ อตฺโถฯ เอเตน อยํ ปริวิตกฺโก สพฺพพุทฺธานํ ปฐมาภิสมฺโพธิยํ อุปฺปชฺชเตวาติ อยเมตฺถ ธมฺมตาติ ทสฺเสติฯ ตตฺถ อฏฺฐเม สตฺตาเหติ อิทํ สตฺตมสตฺตาหโต ปรํ สตฺตาหพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนตฺตา วุตฺตํ, น ปน อิตเรสํ วิย อฏฺฐมสฺส นาม สตฺตาหสฺส ปวตฺติตสฺส สพฺภาวาฯ สปจฺจคฺเฆติ มหคฺเฆฯ ‘‘ปจฺจคฺเฆ’’ติ วา ปาโฐ, อภินเวติ อตฺโถฯ เสลมเยติ มุคฺควณฺณสิลามเยฯ

ปฏิวิทฺโธติ สยมฺภุญาเณน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา ปฏิมุขํ นิพฺพิชฺฌนวเสน ปตฺโต, ยาถาวโต อวพุทฺโธติ อตฺโถฯ ธมฺโมติ จตุสจฺจธมฺโม ตพฺพินิมุตฺตสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺพธมฺมสฺส อภาวโตฯ คมฺภีโรติ มหาสมุทฺโท วิย มกสตุณฺฑสูจิยา อญฺญตฺร สมุปจิตปริปกฺกญาณสมฺภาเรหิ อญฺเญสํ ญาเณน อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐฯ เตนาห ‘‘อุตฺตานปฏิกฺเขปวจนเมต’’นฺติฯ โย อลพฺภเนยฺยปติฏฺโฐ, โส โอคาหิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สรูปโต วิเสสโต จ ปสฺสิตุํ น สกฺกาติ อาห ‘‘คมฺภีรตฺตาว ทุทฺทโส’’ติฯ ทุกฺเขน ทฏฺฐพฺโพติ กิจฺเฉน เกนจิ กทาจิเทว ทฏฺฐพฺโพฯ ยํ ปน ทฏฺฐุเมว น สกฺกา, ตสฺส โอคาเหตฺวา อนุ อนุ พุชฺฌนโก กทาจิ นตฺถีติ อาห ‘‘ทุทฺทสตฺตาว ทุรนุโพโธ’’ติฯ ทุกฺเขน อวพุชฺฌิตพฺโพ อวโพธสฺส ทุกฺกรภาวโตฯ อิมสฺมิํ ฐาเน ‘‘ตํ กิํ มญฺญถ, ภิกฺขเว, กตมํ นุ โข ทุกฺกรตรํ วา ทุรภิสมฺภวตรํ วา’’ติ (สํ. นิ. 5.1115) สุตฺตปทํ วตฺตพฺพํฯ สนฺตารมฺมณตาย วา สนฺโตฯ นิพฺพุตสพฺพปริฬาหตาย นิพฺพุโตฯ