เมนู

2. สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา

[158] มยฺหํ ลาภาติ เอวรูปสฺส นาม สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สตฺถุสฺส ปฏิลาโภ, เอวรูปสฺส จ นาม นิยฺยานิกสฺส สทฺธมฺมสฺส ปฏิลาโภ, เอวรูปานญฺจ สุปฺปฏิปนฺนานํ สพฺรหฺมจารีนํ ปฏิลาโภ, เอเต มยฺหํ สุลทฺธลาภาฯ มยฺหํ สุลทฺธนฺติ ยญฺเจตํ มม นิยฺยานิกสาสเน ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา, ตสฺมิญฺจ อภิรตีติ สพฺพญฺเจตํ มยา สุลทฺธํฯ ยถา ปนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุปฺปนฺโน, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จริตานุรูปวเสน คหิตํ มูลกมฺมฏฺฐานํฯ ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํฯ เอวมโหสีติ ‘‘ลาภา วต เม’’ติอาทินา เอวํ ปริวิตกฺโก อโหสิฯ นิสินฺนสทิโสติ นิสินฺโน วิยฯ ตสฺมิํเยว ฐาเนติ ยสฺมิํ ฐาเน นิสินฺนํ มาโร อุปสงฺกมิ, ตสฺมิํเยว ฐาเนฯ ตสฺสาติ สมิทฺธิตฺเถรสฺสฯ กมฺมฏฺฐานํ สปฺปายนฺติ กมฺมฏฺฐานภาวนาย อนุยุญฺชนํ สปฺปายํ อุปการาวหํ ภวิสฺสติฯ

มยฺหนฺติ มยาฯ สติ จ ปญฺญา จ สติปญฺญา, ตา อริยมคฺเคน ชานนสมตฺถนภาเวน อวพุทฺธาฯ เถโร กิร ตทา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปสิฯ กามนฺติ ยถารุจิฯ เกจิ ‘‘กามํ กรสฺสูติ อายสฺมโต ‘กามา’ติ มารสฺส อาลปน’’นฺติ วทนฺติฯ วิภิํสการหานีติ ภยานการหานิฯ รูปานีติ วิปฺปการานิฯ วิปฺปการตฺโถปิ หิ รูปสทฺโท ‘‘รูปํ ทสฺเสติ อนปฺปก’’นฺติอาทีสุ วิยฯ น กมฺเปสฺสสีติ สมณธมฺมกรณโต น จลิสฺสสิฯ

สมิทฺธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. โคธิกสุตฺตวณฺณนา

[159] ปพฺพตสฺส ปสฺเสติ ปพฺพตปาเท อุปจฺจกายํฯ สมเย สมเย ลทฺธตฺตา สามยิกํฯ เตนาห ‘‘อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจตี’’ติฯ โลกิยวิมุตฺติ หิ อนจฺจนฺตปหายิตาย สมยวิมุตฺติ นาม, โลกุตฺตรวิมุตฺติ อจฺจนฺตปหายิตาย อสมยวิมุตฺติฯ ตาหิ สมนฺนาคตา ‘‘สมยวิมุตฺตา, อสมยวิมุตฺตา’’ติ จ วุจฺจนฺติฯ ยาว ปฐมชฺฌานนิพฺพตฺตนํ, ตาว กสฺมา ปริหายีติ อตฺโถ? สาพาธตฺตาติ สโรคตฺตาฯ วาตปิตฺตเสมฺหวเสนาติ กทาจิ วาตปิตฺตวเสน, กทาจิ วาตเสมฺหวเสน, อุภินฺนมฺปิ สนฺนิปาตวเสนฯ อนุสายิโกติ กายํ อนุคนฺตฺวา สยิโต, ยาปฺยามยภาเวน ฐิโตติ อตฺโถฯ สมาธิสฺสาติ สมาธิภาวนายฯ อุปการกธมฺเม อุตุโภชนาทิเกฯ ปูเรตุนฺติ สโมธาเนตุํฯ ปริหายีติ สรีรสฺส อกลฺลภาวโตฯ

อาหเรยฺยนฺติ ชีวิตหรณตฺถาย อุปเนยฺยํฯ นิพทฺธา คติ โหติ เกวลํ พฺรหฺมโลกูปปตฺติโต, น โสตาปนฺนาทีนํ วิย ปริจฺฉินฺนภาเวนฯ เตนาห ‘‘พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตตี’’ติฯ

ชลมานาติ สมุฏฺฐิตนิยตอิทฺธิยา อนญฺญสาธารณปริวารสมฺปตฺติยา จ สเทวเก โลเก ชลมานาฯ มํสจกฺขุ ทิพฺพจกฺขุ ธมฺมจกฺขุ ปญฺญาจกฺขุ สมนฺตจกฺขูติ ปญฺจหิ จกฺขูหิ จกฺขุมาฯ อานุภาวธราติ อจินฺเตยฺยาปริเมยฺยพุทฺธานุภาวสมฺปนฺนาฯ อานุภาวปริยาโยปิ หิ ชุติ-สทฺโท โหติ ‘‘อิทฺธิชุติพลวีริยูปปตฺตี’’ติอาทีสุ (ชา. 2.22.1589, 1595) วิยฯ อนวเสสโต มานํ สิยติ สมุจฺฉินฺทตีติ อคฺคมคฺโค มานสํฯ ตนฺนิพฺพตฺตนา ปน อรหตฺตสฺส มานสตา ทฏฺฐพฺพาฯ สีลาทีนีติ อนุตฺตรสีลาทีนิฯ สิกฺขมาโนติ สิกฺขานิ ภาเวนฺโต อตฺตโน สนฺตาเน อุปฺปาเทนฺโตฯ น จิตฺตภาวนาฯ เตนาห ‘‘สกรณีโย’’ติฯ ชเนติ สตฺตสฺส กาเย, สเทวเก โลเกติ อตฺโถฯ วิสฺสุตาติ อนญฺญสาธารเณหิ สีลาทิคุเณหิ วิสฺสุตาฯ

เวทนํ วิกฺขมฺเภตฺวาติ อุปฺปนฺนํ ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนอตฺตกิลมถํ อนุปฺปาทนวเสน วิกฺขมฺเภตฺวา ตํเยว เวทนํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตวิปสฺสนา วีถิเมว โอตรตีติ กตฺวา มูลกมฺมฏฺฐานนฺติ วุตฺตํฯ ‘‘สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายี’’ติ วตฺวา ตสฺส ปเภทํ วิภชิตฺวา อิธาธิปฺเปตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมสีสี นาม ติวิโธ โหตี’’ติอาทิมาหฯ อิริยาปถวเสน สมสีสี อิริยาปถสมสีสีฯ เอส นโย เสสทฺวเยปิฯ

อิริยาปถโกปนญฺจาติ อิริยาปเถหิ อสมาโยโคฯ เอกปฺปหาเรเนวาติ เอกเวลายเมวฯ ปรินิพฺพานวเสนาติ อนุปาทิเสสปรินิพฺพานวเสน, น กิเลสกฺขยมตฺเตนฯ เอตฺถาติ เอเตสุ ทฺวีสุ นเยสุฯ เอวํ สติ เตเนว อิริยาปเถน วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา เตเนว อิริยาปเถน, เอกสฺมิํ อนฺโตโรเคเยว วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว โรเคน ปรินิพฺพายนฺตา ขีณาสวา พหโวปิ สมสีสิโน เอว สมฺภเวยฺยุํฯ ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ

สีสญฺเจตฺถ เตรส – ปลิโพธสีสํ ตณฺหา, พนฺธนสีสํ มาโน, ปรามาสสีสํ ทิฏฺฐิ, วิกฺเขปสีสํ อุทฺธจฺจํ, กิเลสสีสํ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสํ สทฺธา, ปคฺคหสีสํ วีริยํ, อุปฏฺฐานสีสํ สติ, อวิกฺเขปสีสํ สมาธิ, ทสฺสนสีสํ ปญฺญา, ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสํ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสํ นิโรโธติฯ อิเมสุ เตรสสุ สีเสสุ ปลิโพธสีสาทีนิ ปวตฺติสีสญฺจ ปริยาทิยิตพฺพานิ, อธิโมกฺขสีสาทีนิ ปริยาทายกานิ, ปริยาทายกผลํ โคจรสีสํฯ ตญฺหิ วิสยชฺฌตฺตํ ผลํ วิโมกฺโข, ปริยาทายกสฺส มคฺคสฺส ผลสฺส จ อารมฺมณํ สงฺขารสีสํ สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธติ ปริยาทิยิตพฺพานํ ปริยาทายกผลารมฺมณานํ สห วิย สํสิทฺธํ ทสฺสเนน สมสีสิภาวํ ทสฺเสตุํ ปฏิสมฺภิทายํ เตรส สีสานิ วุตฺตานิฯ อิธ ปน ‘‘อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานญฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานญฺจา’’ติ (ปุ. ป. 16) วจนโต เตสุ กิเลสปวตฺตสีสานเมว วเสน โยชนํ กโรนฺโต ‘‘เอตฺถ จ ปวตฺติสีส’’นฺติอาทิมาหฯ

ตตฺถ ปวตฺติสีสํ ปวตฺตโต วุฏฺฐหนฺโต มคฺโค จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรณวเสน ยทิปิ ปริยาทียติ, ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสพฺภาวโต ‘‘ปวตฺติสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ เขเปตี’’ติ อาหฯ กิเลสปริยาทาเนน ปน มคฺคจิตฺเตน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติฯ ‘‘วิมุตฺตสฺมิํ วิมุตฺตมิติ ญาณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. 1.78; สํ. นิ. 3.12) วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมาปิตํ นาม โหติ, ตํ ปน ปริสมาปนํ ยทิ จุติจิตฺเตน โหติ, เตเนว ชีวิตปริสมาปนญฺจ โหตีติ อิมาย วารจุติสมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพาจริมตา เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวินฺนํ จิตฺตานํ เอกโต อุปฺปาโท นตฺถี’’ติอาทิมาหฯ ทฺวินฺนํ จิตฺตานนฺติ จุติจิตฺตมคฺคจิตฺตานํฯ นฺติ ปจฺจเวกฺขณํ ปริปุณฺณชวนจิตฺตานํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปวตฺติยา, อปริปุณฺณานํ วา ปญฺจกฺขตฺตุํ ปวตฺติยาฯ กิญฺจาปิ ‘‘เอโก วา ทฺเว วา’’ติ วุตฺตํ ยถา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา ตทารมฺมณจิตฺตานี’’ติ, เหฏฺฐิมนฺเตน ปน ทฺเว ปวตฺตนฺติฯ

อุปฺปาเฏตฺวาติ อุทฺธริตฺวาติ อตฺโถฯ อนุปาทิเสเสนาติ อนุปาทิเสสนิพฺพาเนนฯ

ธูมายิตตฺตนฺติ ธูมสฺส วิย อยิตภาวํ ปวตฺติอาการํฯ ธูมสทิสา วลาหกา ธูมวลาหกา, ติมิรวลาหกา, เย มหิกา ‘‘ติมิร’’นฺติ วุจฺจนฺติฯ อปฺปติฏฺฐิเตนาติ ปติฏฺฐํ อลภนฺเตนฯ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ เอตํ กรณวจนํ, อนุปฺปตฺติธมฺเมนาติ อตฺโถฯ สติ หิ อุปฺปาเท ปติฏฺฐิตํ นาม สิยา, อฏฺฐกถายํ ปน ยเทว ตสฺส วิญฺญาณสฺส อปฺปติฏฺฐานการณํ, ตเทว ปรินิพฺพานการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘อปฺปติฏฺฐิตการณา’’ติฯ

โสเกน ผุฏฺฐสฺสาติ ‘‘อผโล วต เม วายาโม ชาโต’’ติ โสเกน อภิภูตสฺสฯ อภสฺสถาติ พลวโสกาภิตุนฺนสฺส สติสมฺโมสา สิถิลํ คหิตา ภสฺสิ ปติตา สา กจฺฉาฯ

โคธิกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. สตฺตวสฺสานุพนฺธสุตฺตวณฺณนา

[160] ยสฺมา กปิลวตฺถุโต นิกฺขนฺตกาลโต ปฏฺฐาย มาโร โอตาราเปกฺโข โลกนาถํ อนุพนฺธิตุํ อารทฺโธ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปุเร โพธิยา ฉพฺพสฺสานี’’ติฯ อติคเหตฺวาติ อนุคนฺตฺวา ตสฺส ยถารุจิ ปฏิปตฺติํ อนุวตฺโต วิย หุตฺวาฯ

อวชฺฌายนฺโตติ ปชฺฌายนฺโตฯ ชิโต วิตฺตปราชิโต อสิ นุฯ ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ครุตรํฯ

ขนิตฺวา อุมฺมูเลตฺวาฯ กามาสวาทีนิ ปชหนฺโต อนาสโว

เปหีติ อเปหิฯ ปารคามิโนติ ปารงฺคมนสีลาฯ เตกาลิโก อยํ คามิ-สทฺโทติ อาห ‘‘เยปี’’ติอาทิฯ

มารวิสูกานีติ มารกณฺฏกานิ กณฺฏกสทิสานิ มารสฺส ทุราจารานิฯ วิรุทฺธเสวิตานิ วิโรธวเสน ตาสํเยว เววจนานิฯ ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมายู’’ติอาทิ วุตฺตํฯ นิพฺเพชนียาติ นิพฺเพททายิกาฯ อุกฺกณฺฐนียาติ อุกฺกณฺฐวหาฯ