9. กสฺสกสุตฺตวณฺณนา

[155] นิพฺพานํ อปทิสิตฺวาติ นิพฺพานํ นิสฺสาย นิพฺพานคุเณ อารพฺภาติ อตฺโถฯ หฏหฏเกโสติ อิโต จิโต จ วิกิณฺณตฺตา อากุลากุลเกโสฯ จกฺขุสมฺผสฺสวิญฺญาณายตนนฺติ เอตฺถ ยถา จกฺขุคฺคหเณน ผสฺโส วิเสสิโต, เตน เอว วิญฺญาณายตนํฯ ตถา สติ จกฺขุวิญฺญาณสฺส จ คหณํ อาปชฺเชยฺยาติฯ นนุ เจตฺถ จกฺขุคฺคหเณน วิเสสิตตฺตา จกฺขุทฺวาริกานํ สพฺเพสํ วิญฺญาณานํ คหณนฺติ? สจฺจเมตํ, ตญฺจ โข ปฐเมน จกฺขุคฺคหเณนาติ นายํ โทโสฯ ภวงฺคจิตฺตนฺติ อาวชฺชนาย อนนฺตรปจฺจยภูตเมว อธิปฺเปตนฺติ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สาวชฺชนก’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตทารมฺมณมฺปีติ ชวนจิตฺเตน สห ตทารมฺมณจิตฺตมฺปิฯ ‘‘วิญฺญาณายตน’’นฺติ จ วุตฺเต นิมฺมลเมวฯ

‘‘จกฺขู’’ติ อวิเสสโต วุตฺตตฺตา ปน มารสฺส อยมฺปิ อตฺโถ อาปนฺโนติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ โลเก’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อุปกฺกวิปกฺกนฺติ จกฺขุปากโรเคน อุปริ เหฏฺฐา จ สพฺพโส ปกฺกํ กุถิตํฯ เอเสว นโยติ อิมินา ยํ โลเก กุฏฺฐกิลาสคณฺฑกจฺฉุอาทีหิ อุปทฺทุตํ วณปีฬกาทิวเสน ปคฺฆรนฺตํ อสุจิํ อนฺตมโส ปรมเชคุจฺฉรูปมฺปิ, สพฺพํ ตํ ตเวว โหตูติ เอวมาทิํ อปทิสติฯ

ยํ ภณฺฑกนฺติ หิรญฺญสุวณฺณาทิเขตฺตวตฺถาทิอุปกรณํ คหฏฺฐา, ปพฺพชิตา จ ยํ ปตฺตจีวราทิํ ‘‘มม อิท’’นฺติ อภินิวิสนฺตาว วทนฺติ, เอเตสุ ปริคฺคหตฺเถสุ จ เตสํ ปริคฺคาหกปุคฺคเลสุ จ เต จิตฺตํ ยทิ อตฺถิ, ตานิ อารพฺภ ตว จิตฺตํ ยทิ ภวติ, เอวํ ตฺวํ ตตฺถ พทฺโธ เอว โหสีติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘น เม สมณ โมกฺขสี’’ติฯ

ยํ ภณฺฑกํ วทนฺตีติ ยถาวุตฺตํ อุปกรณํ โลเก พหุชนา ‘‘มม อิท’’นฺติ วทนฺติฯ น ตํ มยฺหนฺติ ตํ มยฺหํ น โหติ, น ตตฺถ มม ตณฺหาวเสน มมนฺติ นตฺถิฯ น เต อหนฺติ เย ปุคฺคลา เอตฺถ พทฺธา, เตปิ อหํ น โหมิ, ตตฺถ เม ทิฏฺฐิพทฺโธ นตฺถิฯ น เม มคฺคมฺปิ ทกฺขสีติ เอวํ สพฺพโส พทฺธาภาเวน มุตฺตสฺส เม คตมคฺคมฺปิ มาร ตฺวํ น ทกฺขสิ น ปสฺสิสฺสสิ, เย ภวาทโย ตุยฺหํ วิสยา, เตสุ ภวโยนิคติอาทีสุ มยฺหํ คตมคฺคํ น ปสฺสิสฺสสิ ภวนิสฺสฏฺฐตฺตาติฯ

กสฺสกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. รชฺชสุตฺตวณฺณนา

[156] อหนนฺติ กรเณ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อหนนฺเตนา’’ติ, ปจฺจตฺเต เอว วา ปจฺจตฺตวจนํ, ‘‘อหนนฺโต หุตฺวา’’ติ วจนเสเสน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อชินนฺติ อนฺโตคธเหตุอตฺถํ วทตีติ อาห ‘‘ปรสฺส ธนชานิํ อกโรนฺเตนา’’ติฯ อการาเปนฺเตนาติ ปรสฺส ธนชานิํ อกาเรนฺเตนฯ อโสจนฺเตนาติ โภคพฺยสนาทิวเสน ปรํ อโสจนฺเตนฯ กสฺมา ภควา เอวํ จินฺเตสีติ ตตฺถ การณมาห ‘‘อิตี’’ติอาทินาฯ รชฺเช วิชิเต ทณฺฑกรปีฬิเตติ ธนทณฺฑาทิทณฺเฑน เจว พลินา จ พาธิเตฯ

อิชฺฌนกโกฏฺฐาสาติ เจโตวสิภาวาทิกสฺส สาธนกโกฏฺฐาสาฯ วฑฺฒิตาติ ภาวนาปาริปูริวเสน อนุพฺรูหิตาฯ ปุนปฺปุนํ กตาติ ภาวนาย พหุลีกรเณน อปราปรํ ปวตฺติตาฯ ยุตฺตยานนฺติ ยถา ยุตฺตานํ อาชญฺญรถานํ สารถินา อธิฏฺฐิตํ ยถารุจิ ปวตฺตติ, เอวํ ยถารุจิปวตฺติตํ คมิตาฯ ปติฏฺฐฏฺเฐนาติ อธิฏฺฐานฏฺเฐนฯ วตฺถุกตาติ สพฺพโส อุปกฺกิเลสโสธเนน อิทฺธิวิสยตาย ปติฏฺฐานภาวโต สุวิโสธิตปริสฺสยวตฺถุ วิย กตาฯ อวิชหิตาติ ปฏิปกฺขทูรีภาวโต สุภาวิตภาเวน ตํตํอธิฏฺฐานโยคฺยตาย น ชหาปิตาฯ นิจฺจานุพทฺธาติ ตโต เอว นิจฺจํ อนุพทฺธา วิย กตาฯ สุปริจิตาติ สุฏฺฐุ สพฺพภาเคน ภาวนานุปจยํ คมิตาฯ อวิราธิตเวธิหตฺโถ วิยาติ อวิรชฺฌนภาเวน วิรชฺฌนหตฺโถ วิยฯ สุฏฺฐุ สมารทฺธาติ ภาวนาอุปฺปตฺติยา สมฺมเทว สมฺปาทิตาฯ จินฺเตยฺยาติ อตฺถุทฺธารวเสน จินฺเตยฺยฯ

ปพฺพตสฺสาติ ปพฺพโต อสฺสฯ ปพฺพโต อสฺสาติ ปพฺพโต ภเวยฺย กีทิสสฺสาติ อาห ‘‘สุวณฺณสฺสา’’ติอาทิฯ ชาตรูปสฺสาติ อาตปรูปสมฺปนฺนสฺสฯ ทฺวิกฺขตฺตุมฺปิ ตาว มหนฺโตติ ยตฺตโก โส ปพฺพโต โหติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ตตฺตโกฯ เอกสฺสาติ เอกสฺสปิ ปุคฺคลสฺส นาลํ น ปริยตฺโต ตณฺหาย ทุปฺปูรณภาวาฯ เอวํ ชานนฺโตติ เอวํ ตณฺหาย ทุปฺปูรณภาวาทีนวตํ ชานนฺโตฯ สมํ จเรยฺยาติ ปรวตฺถุปรามาสาทิํ วิหาย กายาทีหิ สมเมว ปฏิปชฺเชยฺยฯ

ทุกฺขํ ตณฺหานิทานํ, ตณฺหา กามคุณนิทานา, ตสฺมา ทุกฺขสฺส ตณฺหาปจฺจยกามคุณนิทานตฺตํ วุตฺตํฯ ตนฺติ ทุกฺขํฯ ยโตนิทานํ โหตีติ ยํนิทานํ ยํการณํ ตํ ปวตฺตติฯ เอวํ โย อทกฺขีติ โย ปริญฺญาตวตฺถุโก เอวํ ทุกฺขํ ตสฺส นิทานภูเต กามคุเณ จ ตถโต ปญฺญาจกฺขุนา ปสฺสิฯ เกน การเณน นเมยฺย? ตํ การณํ นตฺถีติ อตฺโถฯ กามคุณอุปธินฺติ กามคุณสงฺขาตํ อุปธิํฯ