กิเลสปาเสนาติ กิเลสมารสฺส อุปายภูเตนฯ กิเลสมาโร หิ สตฺเต กามคุณปาเสหิ นิพนฺธติ, น ปน สยเมวฯ เตนาห ‘‘เย ทิพฺพา กามคุณสงฺขาตา’’ติอาทิฯ มารพนฺธเนติ กิเลสมารสฺส พนฺธนฏฺฐาเน, ภวจารเกติ อตฺโถฯ น เม สมณ โมกฺขสีติ อิทํ มาโร ‘‘อนุตฺตรา วิมุตฺติ อนุปฺปตฺตา, วิมุตฺตา สพฺพปาเสหี’’ติ จ ภควโต วจนํ อสทฺทหนฺโต วทติ สทฺทหนฺโตปิ วา ‘‘เอวมยํ ปเรสํ สตฺตานํ โมกฺขาย อุสฺสาหํ น กเรยฺยา’’ติ อตฺตโน โกหญฺเญ ฐตฺวา วทติฯ

ปฐมมารปาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ทุติยมารปาสสุตฺตวณฺณนา

[141] อนุปุพฺพคมนจาริกนฺติ คามนิคมราชธานีสุ อนุกฺกเมน คมนสงฺขาตํ จาริกํฯ เอวํ หิ คเตสูติ เอวํ ตุมฺเหสุ พหูสุ เอกชฺฌํ คเตสุฯ

อาทิมฺหิ กลฺยาณํ เอตสฺสาติ อาทิกลฺยาณํ, ตถา เสเสสุฯ สาสนสฺส อาทิ สีลํ มูลกตฺตาฯ ตสฺส สมถาทโย มชฺฌํ สาสนสมฺปตฺติยา เวมชฺฌภาวโตฯ ผลนิพฺพานานิ ปริโยสานํ ตทธิคมโต อุตฺตริ กรณียาภาวโตฯ สาสเน สมฺมาปฏิปตฺติ นาม ปญฺญาย โหติ, ตสฺสา จ สีลํ สมาธิ จ มูลนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธโย วา อาที’’ติฯ ยสฺมา ปญฺญา อนุโพธปฏิเวธวเสน ทุวิธา, ตสฺมา ตทุภยํ คณฺหนฺโต ‘‘วิปสฺสนามคฺคา มชฺฌ’’นฺติ อาหฯ ปญฺญานิปฺผตฺติ ผลกิจฺจํ, นิพฺพานสจฺฉิกิริยา ปน สมฺมาปฏิปตฺติยา ปริโยสานํ ตโต ปรํ กตฺตพฺพาภาวโตติ อาห ‘‘ผลนิพฺพานานิ ปริโยสาน’’นฺติฯ ผลคฺคหเณน หิ สอุปาทิเสสนิพฺพานํ คยฺหติ, อิตเรน อิตรํ, ตทุภยวเสน ปฏิปตฺติยา โอสานนฺติ อาห ‘‘ผลนิพฺพานานิ ปริโยสาน’’นฺติฯ ‘‘ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาทิเมว วิโสเธหิ กุสเลสุ ธมฺเมสุฯ

โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ? สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ, ทิฏฺฐิ จ อุชุกา’’ติ (สํ. นิ. 5.369) วจนโต สีลทิฏฺฐุชุกตาย มตฺถกภูตา วิปสฺสนา, ตทธิฏฺฐานา สีลสมาธีติ อิเม ตสฺส สาสนสฺส มูลนฺติ อาห ‘‘สีลสมาธิวิปสฺสนา วา อาที’’ติฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ

กิญฺจาปิ อวยววินิมุตฺโต สมุทาโย นตฺถิ, เยสุ ปน อวยเวสุ สมุทายรูเปน อเปกฺขิเตสุ คาถาติ สมญฺญา, ตํ ตโต ภินฺนํ วิย กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘จตุปฺปทิกคาถาย ตาว ปฐมปาโท’’ติอาทิมาหฯ ปญฺจปทฉปฺปทานํ คาถานํ อาทิปริโยสานคฺคหเณน อิตเร ทุติยาทโย ตโย จตฺตาโร วา มชฺฌนฺติ อวุตฺตสิทฺธเมวาติ น วุตฺตํฯ เอกานุสนฺธิกสุตฺตสฺสาติ อิทํ พหุวิภาคํ ยถานุสนฺธินา เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิตรสฺส ปน เตเยว เทเสตพฺพธมฺมวิภาเคน อาทิมชฺฌปริโยสานภาคา ลพฺภนฺติฯ นิทานนฺติ กาลเทสกปริสาทิ-อปทิสนลกฺขณาทิโก อตฺโถฯ อิทมโวจาติ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถฯ เตน ตทวเสสนิคมนปาฬิํ สงฺคณฺหาติฯ อเนกานุสนฺธีกสฺส สห นิทาเนน ปฐโม อนุสนฺธิ อาทิฯ สห นิคมเนน ปจฺฉิโม ปริโยสานํ, อิตเรน มชฺฌิมนฺติอาทิมชฺฌปริโยสานานิ เวทิตพฺพานิฯ

สาตฺถกนฺติ อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถกํ กตฺวาฯ สพฺยญฺชนนฺติ พฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยญฺชนํฯ สมฺปตฺติ จ นาม ปริปุณฺณพฺยญฺชนตาติ อาห ‘‘พฺยญฺชเนหิ…เป.… เทเสตา’’ติฯ สกลปริปุณฺณนฺติ สพฺพโส ปริปุณฺณํ สีลาทิปญฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยาฯ นิรุปกฺกิเลสํ ทิฏฺฐิมานาทิอุปกฺกิเลสาภาวโตฯ อวิเสสโต ติสฺโส สิกฺขา สกเล สาสเน ภวนฺติฯ ธมฺโมติ ปน พฺรหฺมจริยํ วา สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กตเมสานํ โข, ภนฺเต, พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ จิรฏฺฐิติกํ อโหสี’’ติอาทีสุ (ปารา. 18) วิยฯ ทุกูลสาณิยา ปฏิจฺฉนฺนา วิย, น ตุ ปาการเสลาทิปฏิจฺฉนฺนา วิยฯ เตน ธมฺมนิรุตฺติยา สกลกิเลสานํ ปหานานุภาวํ วทติฯ อลาภปริหานิยา, น ลทฺธปริหานิยาฯ อฑฺฒุฑฺฒานีติ ปญฺจสตาธิกานิ ตีณิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิฯ สาตนฺติ สุขํฯ

ทุติยมารปาสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6. สปฺปสุตฺตวณฺณนา

[142] สุราการกานนฺติ ปิฏฺฐสุราโยชนกานํฯ โกสลานํ อิสฺสโรติ โกสโล, โกสลราชสฺส อยนฺติ โกสลิกาฯ ปริโภคปาตีติ ภตฺตปริโภชนตฺถาย ปาติ ปริโภคปาติฯ กมฺมารุทฺธนปณาฬิยาติ กมฺมารุทฺธนปณาฬิมุเขฯ ธมมานายาติ ธมิยมานายฯ ตํ ปน ยสฺมา ภสฺตวาเตหิ ปูริตํ นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ภสฺตวาเตน ปูริยมานายา’’ติ วุตฺตํฯ นิยามภูมิยนฺติ ภควโต ปฏิสลฺลานฏฺฐาเน สญฺจรนฺตํ มารํ มํสจกฺขุนาว ทิสฺวาฯ เตนาห ‘‘วิชฺชุลตาโลเกนา’’ติฯ

เสยฺยตฺถายาติ เสยฺยานิสํสายฯ เตนาห ‘‘ฐสฺสามี’’ติอาทิฯ อตฺตสญฺญโตติ อตฺตภาเวน สํยโตฯ เตนาห ‘‘สํยตตฺตภาโว’’ติฯ ตํสณฺฐิตสฺสาติ ตสฺมิํ หตฺถปาทกุกฺกุจฺจรหิเต พุทฺธมุนิสฺมิํ อวฏฺฐิตสฺสฯ โวสฺสชฺช จเรยฺย ตตฺถ โสติ อิมินา ภควา ตํ พฺยากรมาโน วิภิํสิตา พุทฺธานํ กิํ กริสฺสติ ภยาภาวโต? เกวลํ ปน อนฏฺฐวลิกํ อุปฺปีเฬนฺโต วิย ตฺวเมว อายาสํ อาปชฺชิสฺสสีติ มารํ สนฺตชฺเชติฯ

เภรวาติ อวีตราคานํ ภยชนกาฯ ตตฺถาติ ตํนิมิตฺตํฯ ผเลยฺยาติ ภิชฺเชยฺยฯ สตฺติสลฺลนฺติ สตฺติสงฺขาตํ ปุถุสลฺลํฯ อุรสฺมิํ จารเยยฺยุนฺติ ผาสุํ วิชฺฌิตุํ ฐเปยฺยุํ อุคฺคิเรยฺยุํฯ ขนฺธุปธีสูติ ขนฺธสงฺขาเตสุ อุปธีสุฯ ตาณํ กโรนฺติ นามาติ ตโต ภยนิมิตฺตโต อตฺตโน ตาณํ กโรนฺติ นามฯ

สปฺปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ