1. ตโปกมฺมสุตฺตวณฺณนา

[137] อุรุเวลาย สมีเป คาโม อุรุเวลคาโม, ตํ อุรุเวลคามํ อภิมุขภาเวน สมฺมเทว สพฺพธมฺเม พุชฺฌตีติ อภิสมฺโพธิ, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ, เตน สมนฺนาคตตฺตา จ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ วุจฺจติฯ ตสฺส ปญฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปฐมโพธิ, อิธ ปน สตฺตาหพฺภนฺตรเมว อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา อนฺโตสตฺตาหสฺมิํ เยวา’’ติฯ อสุขภาเวน อญฺเญหิ กาตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุกฺกรํ กโรตีติ ทุกฺกรกาโร, โส เอว อิตฺถิลิงฺควเสน ทุกฺกรการิกาฯ ตาย มุตฺโต วตมฺหีติ จินฺเตสิฯ ยทิ เอวํ กสฺมา ตํ โลกนาโถ ฉพฺพสฺสานิ สมนุยุญฺชติ? กมฺมปีฬิตวเสนฯ วุตฺตญฺเหตํ อปทาเน (อป. เถร 1.39.92-94) –

‘‘อวจาหํ โชติปาโล, สุคตํ กสฺสปํ ตทา;

กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส, โพธิ ปรมทุลฺลภาฯ

‘‘เตน กมฺมวิปาเกน, อจริํ ทุกฺกรํ พหุํ;

ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ, ตโต โพธิมปาปุณิํฯ

‘‘นาหํ เอเตน มคฺเคน, ปาปุณิํ โพธิมุตฺตมํ;

กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ, ปุพฺพกมฺเมน วาริโต’’ติฯ

มาเรตีติ วิพาเธติฯ วิปตฺติอาทิสํโยชนญฺหิ สาธูนํ ปรมตฺถโต มรณํ สจฺจปฏิเวธมารณตฺตา, ปาปตรตฺตา ปาปตโมติ ปาปิมาฯ สา จสฺส ปาปตมตา ปาปวุตฺติตายาติ อาห ‘‘ปาเป นิยุตฺโต’’ติฯ อธิปตีติ กามาธิปติฯ อปฺปหีนกามราเค อตฺตโน วเส วตฺเตตีติ วสวตฺตีฯ เตสํเยว กุสลกมฺมานํ อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโกฯ วฏฺฏทุกฺขโต อปริมุตฺตปจฺจยตฺตา นมุจิฯ มตฺตานํ ปมตฺตานํ พนฺธูติ ปมตฺตพนฺธุฯ

ตโปกมฺมาติ อตฺตกิลมถานุโยคโตฯ อปรทฺโธติ วิรชฺฌสิฯ ‘‘อปราโธ’’ติปิ อตฺถิ, โสเยว อตฺโถฯ กายกิลมถํ อนุยุญฺชนฺโต เยภุยฺเยน อมรตฺถาย อนุยุญฺชติ, โส จ กมฺมวาทีหิ อนุยุญฺชิยมาโน เทวตฺถาย สิยาติ อาห ‘‘อมรภาวตฺถายา’’ติฯ สพฺพํ ตปนฺติ สพฺพํ อตฺตปริตาปนํฯ อตฺถาวหํ น ภวติ โพธิยา อนุปายตฺตาฯ กิญฺจสฺสาติ กิญฺจิ สิยาติ อตฺโถฯ ผิยาริตฺตํว ธมฺมนีติ ธมฺมํ วุจฺจติ วณฺณุ, โส อิธ ‘‘ธมฺม’’นฺติ วุตฺโต, ธมฺมนิ วณฺณุปเทเสติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘อรญฺเญ’’ติฯ อุโภสุ ปสฺเสสุ ผิยาหิ อากฑฺเฒยฺย เจว อริตฺเตหิ อุปฺปีเฬยฺย จฯ

สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีวา คหิตา มคฺคสีลสฺส อธิปฺเปตตฺตาฯ สมาธิโน หิ คหเณน สมฺมาวายามสติสมาธโย คหิตา อุปการภาวโตฯ ปญฺญายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโยฯ พุชฺฌติ เอเตนาติ โพโธฯ มคฺโคติ อาห ‘‘โพธายาติ มคฺคตฺถายา’’ติฯ กถํ ปน มคฺคํ มคฺคตฺถาย ภาเวตีติ อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิฯ เตน ยถา ยาคุปจนารมฺโภ ยาวเทว ยาคุอตฺโถ, เอวํ มคฺคภาวนารมฺโภ มคฺคาธิคมตฺถายาติ ทสฺเสติฯ อารมฺโภติ จ อริยมคฺคภาวนาย พนฺธาปนํ ทฏฺฐพฺพํฯ เกจิ ปน ‘‘มคฺคนฺติ อริยมคฺคํ, โพธายาติ อรหตฺตสมฺโพธาย, เอวญฺจ กตฺวา ‘ปตฺโตสฺมิ ปรมสุทฺธิ’นฺติ อิทมฺปิ วจนํ สมตฺถิต’’นฺติ วทนฺติ, อปเร ปน ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺโพธายาติฯ โส หิ สพฺพสฺมาปิ โพธิโต อุตฺตริตโร’’ติฯ นิหโต นิพฺพิเสวนภาวํ ปาปิโตฯ เตนาห ‘‘ปราชิโต’’ติฯ

ตโปกมฺมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. หตฺถิราชวณฺณสุตฺตวณฺณนา

[138] อนฺธภาวการเกติ ปจุรชนสฺส จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺตินิวารเณน อนฺธภาวการเกฯ มหาตเมติ มหติ ตมสิฯ ปาสาณผลเก มหาจีวรํ สีเส ฐเปตฺวาติ เอเตน ตํ ผลกํ อปสฺสาย นิสินฺโนติ ทสฺเสติ ฯ ปธานนฺติ ภาวนํฯ ปริคฺคณฺหมาโนติ สพฺพโส คณฺหนฺโต อวิสฺสชฺเชนฺโต, ภาวนํ อนุยุญฺชนฺโต อนุปุพฺพสมาปตฺติโย ผลสมาปตฺติญฺจ มนสิกโรนฺโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘นนุ จา’’ติอาทิฯ อริฏฺฐโกติ อริฏฺฐกวณฺโณฯ เตนาห ‘‘กาฬโก’’ติฯ

ทีฆมทฺธานนฺติ จิรตรํ กาลํฯ สํสรนฺติ อาสาทนาธิปฺปาเยน สญฺจรนฺโต, อลํ ตุยฺหํ เอเตน นิปฺปโยชนนฺติ อธิปฺปาโยฯ น หิ เตน มารสฺส กาจิ อตฺถสิทฺธีติฯ

หตฺถิราชวณฺณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. สุภสุตฺตวณฺณนา

[139] สุสํวุตาติ มคฺคสํวเรน สุฏฺฐุ สํวุตาฯ สุปิหิตาติ สุฏฺฐุ ปิหิตาฯ วสานุคาติ กายาทิทฺวารวสานุคา วสวตฺติโน น โหนฺติฯ พทฺธจราติ ปฏิพทฺธจริยาติฯ

สุภสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปฐมมารปาสสุตฺตวณฺณนา

[140] อุปายมนสิกาเรนาติ อนิจฺจาทีสุ อนิจฺจาทิโต มนสิกรเณนฯ อุปายวีริเยนาติ อนุปฺปนฺนากุสลานํ อนุปฺปาทนาย วิธินา ปวตฺตวีริเยนฯ การณวีริเยนาติ อนุปฺปนฺนานุปฺปาทนาทิอตฺถสฺส การณภูเตน วีริเยนฯ อนุปฺปนฺนปาปกานุปฺปาทนาทิอตฺถานิ หิ วีริยานิ ยทตฺถํ โหนฺติ, ตํ อตฺถํ สาเธนฺติเยวาติ เอตสฺส อตฺถสฺส ทีปโก สมฺมา-สทฺโทฯ โยนิโสสมฺมาสทฺเทน หิ อุปายการณตฺถทีปกตํ สนฺธาย ‘‘อุปายวีริเยน การณวีริเยนา’’ติ วุตฺตํฯ อรหตฺตผลวิมุตฺติ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทเสนฯ มาเรน ‘‘มยฺหํ โข, ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ ภควโต วจนํ สุตฺวา วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตํ ปตฺวาปิ น ตุสฺสตี’’ติอาทิฯ