4. อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา

[135] อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอตฺถ กา อสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติ? ติตฺถิยานํ ภควโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ อลาภาย อยสาย ปริสกฺกนํฯ ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ยถา ตํ สพฺพทิสาสุ ยมกมหาเมโฆ อุฏฺฐหิตฺวา มหาโอฆํ วิย สพฺพา ปารมิโย ‘‘อิมสฺมิํเยว อตฺตภาเว วิปากํ ทสฺสามา’’ติ สมฺปิณฺฑิตา วิย ลาภสกฺการมโหฆํ นิพฺพตฺตยิํสุฯ ตโต ตโต อนฺนปานยานวตฺถมาลาคนฺธวิเลปนาทิหตฺถา ขตฺติยพฺราหฺมณาทโย อาคนฺตฺวา – ‘‘กหํ ภควา, กหํ เทวเทโว นราสโภ โลกนาโถ’’ติ ภควนฺตํ ปริเยสนฺติ, สกฏสเตหิปิ ปจฺจเย อาหริตฺวา โอกาสํ อลภมานา สมนฺตา คาวุตปฺปมาณมฺปิ สกฏธุเรน สกฏธุรํ อาหจฺจ ติฏฺฐนฺติ เจว อนุวตฺตนฺติ จ อนฺธกวินฺทพฺราหฺมณาทโย วิยฯ สพฺพํ ขนฺธเก (มหาว. 282) เตสุ เตสุ สุตฺเตสุ จ อาคตนเยน เวทิตพฺพํฯ ยถา จ ภควโต, เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปิฯ วุตฺตมฺปิ – ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา สกฺกโต โหติ ครุกโต มานิโต ปูชิโต อปจิโต ลาภี จีวร…เป.… ปริกฺขารานํ, ภิกฺขุสงฺโฆปิ โข’’ติอาทิ (อุทา. 38), ตถา ‘‘ยาวตา โข, จุนฺท, เอตรหิ สงฺโฆ วา คโณ วา โลเก อุปฺปนฺโน, นาหํ, จุนฺท, อญฺญํ เอกํ สงฺฆมฺปิ เอกํ คณมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ, ยถริวายํ, จุนฺท, ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ (ที. นิ. 3.176)ฯ เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรนฯ นิชฺฌตฺตินฺติ สญฺญตฺติํฯ นนฺติ กถํฯ

เอวํ ปุจฺฉิตุํ อยุตฺตํ ติตฺถิยานํ กถา มหาชนสนฺนิปาเต นิยฺยาติตา โหตีติฯ ตสฺมิํ ทาตพฺพํ, จิตฺตปฺปสาทมตฺเตน เทนฺเตปิ หิ ปุญฺญํ ปวฑฺฒติฯ อาโรจิตํ อตฺตโนติ อธิปฺปาโยฯ ภควาติ สตฺถุ อามนฺตนํฯ จิตฺตํ นาม ยถาปจฺจยํ ปวตฺตมานํ นิคณฺฐา…เป.… ปสีทติ ปสนฺนสฺสาติ อธิปฺปาโยฯ ปุพฺเพ อวิเสสโต เทยฺยธมฺมสฺส ทาตพฺพฏฺฐานํ นาม ปุจฺฉิตํ, อิทานิ ตสฺส มหปฺผลภาวกโร ทกฺขิเณยฺยวิเสโสติ อาห ‘‘อญฺญํ ตยา ปฐมํ ปุจฺฉิตํ, อญฺญํ ปจฺฉา’’ติฯ สลฺลกฺเขหิ เอตํฯ ปจฺฉิมํ ปุริเมน สทฺธิํ อาเนหีติ อธิปฺปาโยฯ ปุจฺฉิตสฺส นาม ปญฺหสฺส กถนํ มยฺหเมว ภาโรฯ สมุปพฺยูฬฺโหติ เอกโต เสนาย ราสิวเสน สมฺปิณฺฑิโตติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘ราสิภูโต’’ติฯ อสิกฺขิโตติ สตฺตฏฺฐสํวจฺฉรานิ ธนุสิปฺเปน สิกฺขิโตฯ ธนุสิปฺปํ สิกฺขิตฺวาปิ โกจิ กตหตฺโถ น โหติ, อยํ ปน อสิกฺขิโต น กตหตฺโถ, โปงฺขานุโปงฺขภาโวเยว พฺยามมุฏฺฐิพนฺโธฯ ติณปุญฺชมตฺติกาปุญฺชาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปํสุปุญฺชวาลุกปุญฺชสารผลกอโยฆนาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อกตปริจโยติ เตสํ สนฺติกา วิชฺฌนฏฺเฐน อกตปริจโยฯ ราชราชมหามตฺตาทิเก อุเปจฺจ อสนํ อุปาสนํ, น กตํ อุปาสนํ เอเตนาติ อกตูปาสโนฯ อสิกฺขิตตาทินา ภีรุภาเวน วา กายสฺส ฉมฺภนํ สงฺกมฺปนํ อุตฺตาโส เอตสฺส อตฺถีติ ฉมฺภีติ อาห ‘‘ปเวธิตกาโย’’ติฯ

ทกฺขิเณยฺยตาย อธิปฺเปตตฺตา ‘‘อรหตฺตมคฺเคน กามจฺฉนฺโท ปหีโน โหตี’’ติ อาหฯ อจฺจนฺตปฺปหานสฺส อิจฺฉิตตฺตา ตติเยเนว กุกฺกุจฺจํ ปหีนํ โหติ ปฏิฆสมฺปโยคํฯ อเสกฺขสฺส อยนฺติ อเสกฺขํ, สีลกฺขนฺโธฯ ตยิทํ น อคฺคผลํ สีลเมว อธิปฺเปตํ, อถ โข ยํ กิญฺจิ อเสกฺขสนฺตาเน ปวตฺตํ สีลํ, โลกุตฺตโร เอว น อธิปฺเปโต สิกฺขาย ชาตตฺตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺโธปีติ ฯ

เสกฺขสฺส เอโสติ วา, อปริโยสิตสิกฺขตฺตา สยเมว สิกฺขตีติ วา เสกฺโข, จตูสุ มคฺเคสุ เหฏฺฐิเมสุ จ ตีสุ ผเลสุ สีลกฺขนฺโธฯ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต อเสกฺโขฯ วุฑฺฒิปฺปตฺโต เสกฺโขติ อเสกฺโขฯ อคฺคผลภูโต สีลกฺขนฺโธ วุจฺเจยฺย, อฏฺฐกถายํ ปน วิปสฺสกสฺส สีลสฺส อธิปฺเปตตฺตา ตถา อตฺโถ วุตฺโตฯ สพฺพตฺถาติ ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทีสุฯ เอตฺถ จ ยถา สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺธา มิสฺสกา อธิปฺเปตา, เอวํ วิมุตฺติกฺขนฺธาปีติ ตทงฺควิมุตฺติอาทโยปิ เวทิตพฺพา, น ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอวฯ

เยน สิปฺเปน อิสฺสาโส โหติ, ตํ อิสฺสตฺตนฺติ อาห ‘‘อุสุสิปฺป’’นฺติฯ ยสฺสา วาโยธาตุยา วเสน สรีรํ สญฺชาตถามํ โหติ, ตํ พลปจฺจยํ สนฺธายาห ‘‘พลํ นาม วาโยธาตู’’ติฯ สมปฺปวตฺติโต หิ วิสมปฺปวตฺตินิวารกธาตุ พลํ นาม, เตน ตโต อญฺญํ พลรูปํ นาม นตฺถิฯ

ยสฺมา อรหา เอว เอกนฺตโต โสรโต, ตสฺส ภาโว โสรจฺจนฺติ อาห ‘‘โสรจฺจนฺติ อรหตฺต’’นฺติฯ เอเต ทฺเวติ ขนฺติ โสรจฺจนฺติ เอเต ทฺเว ธมฺมาฯ ปานียํ ปิวนฺติ เอตฺถาติ ปปา, โย โกจิ ชลาสโย ยํ กิญฺจิ ปานียฏฺฐานนฺติ อาห ‘‘จตุรสฺสโปกฺขรณีอาทีนี’’ติฯ อุทกวิกูลาทีสุ กมนฺติ อติกฺกมนฺติ เอเตหีติ สงฺกมนานิ, เสตุอาทีนิฯ เสตุกรณยุตฺตฏฺฐาเน เสตุํ, จงฺกมนกรณยุตฺตฏฺฐาเน จงฺกมนํ, มคฺคกรณยุตฺตฏฺฐาเน มคฺคํ กเรยฺยาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโยฯ เตนาห ‘‘ปณฺณาสา’’ติอาทิฯ

ภิกฺขาจารวตฺตนฺติ อริยานํ หิตํ วตฺตปฏิปตฺติํฯ เทนฺโตปีติ ปิ-สทฺเทน อขีณาสวสฺส เทนฺโตปีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ยสฺส กสฺสจิปิ เทนฺเตนปิ กมฺมผลํ สทฺทหิตฺวา วิปฺปสนฺนจิตฺเตเนว ทาตพฺพตฺตาฯ ถนยนฺติ อิทํ ตสฺส มหาเมฆภาวทสฺสนํ, โย หิ มหาวสฺสํ วสฺสติ, โส คชฺชนฺโต วิชฺชุมฺมาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต ปวสฺสติฯ อภิสงฺขริตฺวา สโมธาเนตฺวาติ ขาทนียสฺส วิวิธชาติยานิ สมฺปิณฺเฑตฺวาฯ เตนาห ‘‘ราสิํ กตฺวา’’ติฯ

ปกิรณํ นาม วิกิรณมฺปิ โหติ อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ อาห ‘‘วิกิรตี’’ติฯ ปกิรนฺโต วิย วา ทานํ เทตีติ อิมินา คุณเขตฺตเมว อปริเยสิตฺวา กรุณาเขตฺเตปิ มหาทานํ ปวตฺเตตีติ ทสฺเสติฯ

เตน ‘‘ปกิเรตี’’ติ วทนฺเตน ภควตา อฏฺฐุปฺปตฺติยํ อาคตติตฺถิยวาเทน อปฺปฏิเสธิตตาปิ ทีปิตา โหติฯ ปุญฺญธาราติ ปุญฺญมยธารา ปุญฺญาภิสนฺทาฯ สิเนหยนฺตีติ ถูลธาเรนปิ สิเนเหน สินิทฺธํ กโรนฺตีฯ กิเลทยนฺตีติ อลฺลภาวํ ปาปยนฺตีฯ ยถายํ ปุญฺญธารา ทาตารํ อนฺโต สิเนเหติ ปูเรติ อภิสนฺเทติ, เอวํ ปฏิคฺคาหกานมฺปิ อนฺโต สิเนเหติ ปูเรติ อภิสนฺเทติฯ เตเนวาห ‘‘ททํ ปิโย โหติ ภชนฺติ นํ พหู’’ติอาทิ (อ. นิ. 5.34) เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ทาตารํ อภิวสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฏฺฐกถายํ ทายกวเสเนว ‘‘สิเนเหตี’’ติ วุตฺตํ, ยสฺมา วา ปฏิคฺคาหกสฺส สิเนหุปฺปตฺติ อามิสนิสฺสิตาติ ทายกวเสเนว วุตฺตํฯ

อิสฺสตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. ปพฺพตูปมสุตฺตวณฺณนา

[136] ขตฺติยาติ อภิเสกปฺปตฺตาฯ อิสฺสริยมโท กามเคโธฯ ปถวิมณฺฑลสฺส มหนฺตตา ตํนิวาสินํ อนุยนฺตตาติ สพฺพมิทํ ยถิจฺฉิตสฺส ราชกิจฺจสฺส สุเขน สมิชฺฌนสฺส การณกิตฺตนํฯ ยาทิเส ราชกิจฺเจ อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโน, ตํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เอส กิรา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อนฺตรคมนานีติ ติณฺณํ นิรนฺตรคมนานํ อนฺตรนฺตรา คมนานิฯ โจรา จินฺตยิํสูติ เอโก อนฺตรโภคิโก ราชาปราธิโก ปญฺจสตมนุสฺสปริวาโร โจริยํ กโรนฺโต วิจรติ, เต สนฺธาย วุตฺตํฯ

‘‘อยุตฺตํ เต กต’’นฺติ สจาหํ วกฺขามีติ โยชนาฯ ธุรวิหาเรติ รถสฺส ธุรํ วิย นครสฺส ธุรภูเต วิหาเรฯ สนฺถมฺภิตุนฺติ วิสฺสาสภาเวน อุปฏฺฐาตุํฯ สทฺธายิโกติ สทฺธาย อยิตพฺโพ, สทฺเธยฺโยติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘สทฺธาตพฺโพ’’ติฯ ปจฺจยิโกติ ปตฺติยายิตพฺโพฯ อพฺภสมํ ปุถุลภาเวนฯ นิปฺโปเถนฺโตติ นิมฺมทฺเทนฺโตฯ สณฺหกรณียํ อติสณฺหํ ปิสนฺโต นิสทโปโต วิย ปิสนฺโตฯ

ธมฺมจริยาติอาทิตฺตมฺปิ สีสํ เจลญฺจ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา สมฺมาปฏิปตฺติ เอว กาตพฺพา ตสฺสา เอว ปรโลเก ปติฏฺฐาภาวโตฯ