8. กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[129] สีลาทิคุณสมนฺนาคโต กลฺยาโณ ภทฺทโก มิตฺโต เอตสฺสาติ กลฺยาณมิตฺโต, ตสฺส ธมฺโม กลฺยาณมิตฺตสฺเสว สฺวาขาโต นาม โหติ สุตฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส สาธนโตฯ เตนาห ‘‘อตฺถํ ปูเรตี’’ติฯ อิตรสฺสาติ ปาปมิตฺตสฺสฯ เตนาติ อตฺถปูรเณนฯ เอตนฺติ ‘‘โส จ โข กลฺยาณมิตฺตสฺสา’’ติ เอตํ วจนํฯ เทสนาธมฺโมติ ปริยตฺติธมฺโมฯ โส หิ กลฺยาณมิตฺตโต ปจฺจกฺขโต ลทฺธพฺโพ, อิตเร ตทุปนิสฺสยา ปจฺจตฺตปุริสกาเรหิ, เตน ลทฺธพฺโพ กลฺยาณมิตฺโตติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพฯ สาวกโพธิสตฺตวเสน เหสา เทสนา อาคตาฯ น หิ เสสโพธิสตฺตานํ ปโรปเทเสน ปโยชนํ อตฺถิฯ

อุปฑฺฒํ กลฺยาณมิตฺตโตติ พฺรหฺมจริยํ จรนฺตสฺส อุปฑฺฒคุโณ กลฺยาณมิตฺตโต ลทฺธพฺโพฯ อุปฑฺฒํ ปจฺจตฺตปุริสการโตติ อิตรํ อุปฑฺฒํ ญาณํ ปฏิปชฺชนฺตสฺส อตฺตโน ปุริสการโตฯ โลเกปิ ปากโฏยมตฺโถ ‘‘อาจริยโต อุปฑฺฒํ, ปจฺจตฺตปุริสการโต อุปฑฺฒํ ลทฺธพฺพา เตวิชฺชตา’’ติ, ตสฺมา เถโร ตถา จินฺเตสิฯ นิปฺปเทสนฺติ อนวเสสโตฯ ตโตติ กลฺยาณมิตฺตโตฯ อุปฑฺฒํ อาคจฺฉตีติ อุปฑฺฒคุโณ ปฏิปชฺชนฺตํ อุปคจฺฉติฯ พหูหิ ปุริเสหิฯ วินิพฺโภโค วิเวจนํ นตฺถิ เอกชฺฌํ อตฺถสฺส วิเวเจตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตาฯ เอสาติ ปรโตโฆสปจฺจตฺตปุริสการโต จ สิชฺฌมาโน อตฺโถฯ เอตฺตกนฺติ เอตฺตโก ภาโคฯ ยทิ น สกฺกา ลทฺธุํ, อถ กสฺมา อุปฑฺฒนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กลฺยาณมิตฺตตายา’’ติอาทิฯ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีสุ น สกฺกา ลทฺธุํฯ อสกฺกุเณยฺเย สกลมฺปิ น สมฺภวติ ปรโตโฆสมตฺเตน เตสํ อสิชฺฌนโต, ปธานเหตุภาวทีปนตฺถํ ปน ‘‘สกลเมวา’’ติ วุตฺตํฯ ปุพฺพภาคปฏิลาภงฺคนฺติ ปุพฺพภาเค ปฏิลทฺธพฺพการณํ กลฺยาณมิตฺตสฺส อุปเทเสน วินา เตน อุตฺตริ วิเสสโต อลทฺธพฺพโตฯ อตฺถโตติ ปรมตฺถโตฯ ‘‘กลฺยาณมิตฺตํ…เป.… จตฺตาโร ขนฺธา’’ติ วตฺวา สุตฺวาติ อตฺโถฯ เต ปน สีลาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนาติ อาห ‘‘สงฺขารกฺขนฺโธติปิ วทนฺติเยวา’’ติฯ

มาเหวนฺติ มา อห เอวนฺติ เฉโท, อหาติ นิปาตมตฺตํ, มาติ ปฏิเสเธ นิปาโตฯ เตนาห ‘‘มา เอวํ อภณี’’ติฯ

‘‘มาเหวํ อานนฺทา’’ติ วทโต ภควโต อิมสฺมิํ ฐาเน ตาทิสสฺส นาม เต, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตคุเณ เสวโต วตฺตุํ ยุตฺตํ อยาถาวโตติ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ยถาภูตคุณกิตฺตนมุเขน ปฏิกฺเขโป ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘พหุสฺสุโต’’ติอาทิมาหฯ อิทนฺติ อิทํ วจนํ ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธฯ สกลเมว หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท เหตุอตฺโถฯ เตน ‘‘มาเหว’’นฺติ ตสฺส ปฏิกฺเขปสฺส การณํ โชติตํ, น สรูปโต วุตฺตํฯ ‘‘กลฺยาณมิตฺตสฺเสต’’นฺติอาทินา ปน ตํ สรูปโต ทสฺสิตนฺติ อาห ‘‘อิทานิ…เป.… อาทิมาหา’’ติฯ ปาฏิกงฺขิตพฺพนฺติ อิจฺฉนฏฺเฐน ปาฏิกงฺขิตพฺพํ, น ปฏิกงฺขานิมิตฺเตนาติ อาห ‘‘อวสฺสํภาวีติ อตฺโถ’’ติฯ

อิธาติ อนฺโตคธาวธารณปทํ, อิเธวาติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํเยว หิ สาสเน อริยมคฺคภาวนา, น อญฺญตฺถฯ อาทิปทานํเยวาติ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วากฺเย อาทิโต เอว วุตฺตสมฺมาทิฏฺฐิอาทิปทานํเยวฯ สมฺมาทสฺสนลกฺขณาติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน สมฺมเทว ทสฺสนสภาวาฯ สมฺมาอภิโรปนลกฺขโณติ นิพฺพานสงฺขาเต อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมเทว อาโรปนสภาโวฯ สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณาติ มุสาวาทาทีนํ วิสํวาทนาทิกิจฺจตาย ลูขานํ อปริคฺคาหกานํ ปฏิปกฺขภาวโต ปริคฺคาหกสภาวา สมฺมาวาจา สินิทฺธภาเวน สมฺปยุตฺตธมฺเม สมฺมาวาจาปจฺจยํ สุภาสิตโสตารญฺจ ปุคฺคลํ ปริคฺคณฺหาตีติ สมฺมาปริคฺคหณลกฺขณาฯ ยถา กายิกกิริยา กิญฺจิ กตฺตพฺพํ สมุฏฺฐาเปติ, สยญฺจ สมุฏฺฐหนํ ฆฏนํ โหติ, ตถา สมฺมากมฺมนฺต สงฺขาตา วิรติปีติ สมุฏฺฐาปนลกฺขณา ทฏฺฐพฺพา, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา อุกฺขิปนํ สมุฏฺฐาปนํ กายิกกิริยาย ภารุกฺขิปนํ วิยฯ ชีวมานสฺส สตฺตสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ วา, ชีวิตปฺปวตฺติยา อาชีวสฺเสว วา สุทฺธิ โวทานํฯ ยถา อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ วชฺชานํ ธมฺเมน ปหานานุปฺปาทอตฺถลาภาทิปริวุฑฺฒิ โหติ, เอวํ สมฺปยุตฺตานํ ปคฺคหณสภาโวติ สมฺมาปคฺคหลกฺขโณ สมฺมาวายาโมฯ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ สุภสุขนิจฺจอตฺตคาหานญฺจ วิธมนวเสน สมฺมาปติฏฺฐานสภาวาติ สมฺมาอุปฏฺฐานลกฺขณา สมฺมาสติฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สมฺมา สมาทหนํ เอกคฺคตากรณํ สภาโว เอตสฺสาติ สมฺมาสมาธานลกฺขโณ สมฺมาสมาธิฯ

ตีณิ กิจฺจานิ โหนฺติ ปฏิปกฺขธมฺเมสุ , อารมฺมณธมฺเมสุ, สมฺปยุตฺตธมฺเมสุ จ เอกสฺมิํเยว ขเณ ปวตฺติวิเสสภูตานิฯ อิทานิ ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถิท’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ สทฺธินฺติ อิมินา ‘‘อญฺเญหี’’ติ วุตฺตกิเลสา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา สห เอกฏฺฐา วา อเนกฏฺฐา วาติ ทสฺเสติฯ ปชหติ ปหาย นํ ปฏิวิชฺฌติฯ นิโรธนฺติ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรติ สจฺฉิกิริยาปฏิเวเธน ปฏิวิชฺฌติฯ

น เกวลํ มคฺคธมฺมา วุตฺตนเยเนว, อถ โข อปเรนปิ นเยน เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาหฯ นานาขณา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโตฯ นานารมฺมณา อนิจฺจานุปสฺสนาทิภาวโตฯ เอกกฺขณา สกิเทว อุปฺปชฺชนโตฯ เอการมฺมณา นิพฺพานวิสยตฺตาฯ จตฺตาริ นามานิ ลภติ ปริญฺญาภิสมยาทิวเสน ปวตฺติยาฯ ตีณิ นามานิ ลภติ กามสงฺกปฺปาทีนํ ปหานวเสน ปวตฺติยาฯ ปฏิปกฺขปหานวเสน หิสฺส นามตฺตยลาโภฯ เอส นโย เสเสสุปิฯ วิรติโยปิ โหนฺติ เจตนาโยปิ ปุพฺพภาเคปิ วิกฺขมฺภนวเสน ปวตฺตนโตฯ มคฺคกฺขเณ ปน วิรติโยว ปฏิปกฺขสมุจฺฉินฺทนสฺส มคฺคกิจฺจตฺตาฯ น หิ เจตนา มคฺคสภาวาฯ สมฺมปฺปธานสติปฏฺฐานวเสนาติ จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานจตุพฺพิธสติปฏฺฐานวเสน จตฺตาริ นามานิ ลภติ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทีนํ กุสลานญฺจ วฑฺฒนโตฯ ปุพฺพภาเคปิ มคฺคกฺขเณปีติ ยถา ปุพฺพภาเค ปฐมชฺฌานาทิวเสน นานาฯ เอวํ มคฺคกฺขเณปิฯ น หิ เอโกปิ จ มคฺคสมาธิ ปฐมชฺฌานสมาธิอาทินามานิ ลภติ สมฺมาทิฏฺฐิอาทีนํ วิย กิจฺจวเสน เภทาภาวโตฯ เตนาห ‘‘มคฺคกฺขเณปิ สมฺมาสมาธิเยวา’’ติฯ

ญตฺวา ญาตพฺพาติ สมฺพนฺโธฯ วุทฺธิ นาม เวปุลฺลํ ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ อุปฺปาโท เอวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ชเนตี’’ติฯ อภินิพฺพตฺเตตีติ อภิวฑฺฒํ ปาเปนฺโต นิพฺพตฺเตติฯ วิวิตฺตตาติ วิวิตฺตภาโวฯ โส หิ วิเวจนียโต วิวิจฺจติ, ยํ วิวิจฺจิตฺวา ฐิตํ, ตทุภยมฺปิ อิธ วิวิตฺตภาวสามญฺเญน ‘‘วิวิตฺตตา’’ติ วุตฺตํฯ เตสุ ปุริโม วิเวจนียโต วิวิจฺจมานตาย วิวิจฺจนกิริยาย สมงฺคี ธมฺมสมูโห ตาย เอว วิวิจฺจนกิริยาย วเสน วิเวโกติ คหิโตฯ อิตโร สพฺพโส ตโต วิวิตฺตสภาวตายฯ ตตฺถ ยสฺมิํ ธมฺมปุญฺเช สมฺมาทิฏฺฐิ ปวตฺตติ, ตํ ยถาวุตฺตาย วิวิจฺจมานตาย วิเวกสงฺขาตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, อิตรํ ปน ตํนินฺนตาตํอารมฺมณตาหีติ วุตฺตํ ‘‘วิเวกํ นิสฺสิตํ, วิเวเก วา นิสฺสิต’’นฺติฯ

ยถา วา วิเวกวเสน ปวตฺตํ ฌานํ ‘‘วิเวกช’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ วิเวกวเสน ปวตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ ‘‘วิเวกนิสฺสิตา’’ติ ทฏฺฐพฺพาฯ นิสฺสโย จ วิปสฺสนามคฺคานํ วเสน มคฺคผลานํ เวทิตพฺโพฯ อสติปิ ตาสํ ปุพฺพาปรภาเว ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ เอตฺถ ปจฺจยานํ สมุปฺปาทนํ วิย อภินฺนธมฺมาธารา นิสฺสยภาวนา สมฺภวนฺติฯ ตสฺส ตทงฺค-สมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาย อวจนํ อริยมคฺคภาวนาย วุจฺจมานตฺตาฯ ภาวิตมคฺคสฺส หิ เย สจฺฉิกาตพฺพา ธมฺมาฯ เตสํ กิจฺจํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโกฯ อชฺฌาสยโตติ ‘‘นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ มหนฺตอชฺฌาสยโตฯ ยทิปิ หิ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ จิตฺตํ, สงฺขาเรสุ ปน อาทีนวํ สุฏฺฐุ, ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺเข นิพฺพาเน นินฺนตาย อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิโต โหติ, อุณฺหาภิภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สีตนินฺนจิตฺตตา วิยฯ เกจิ ปน ‘‘ยถา สภาวโต, ยถา อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตา, เอวํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาปิ สิยา’’ติ วทนฺติฯ ยทคฺเคน หิ นิพฺพานนินฺนตา สิยา, ตทคฺเคน ผลนินฺนตาปิ สิยา ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’’นฺติ อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา ภาวโตฯ ยสฺมา ปหานวินโย วิย ราคนิโรโธปิ อิธาธิปฺเปตวิเวเกน อตฺถโต นิพฺพิสิฏฺโฐ, ตสฺมา วุตฺตํ เอส นโย วิราคนิสฺสิตาทีสูติฯ เตนาห ‘‘วิเวกตฺถา เอว หิ วิราคาทโย’’ติฯ

โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตาฯ โวสฺสชฺชนญฺหิ ปหานํ, วิสฺสฏฺฐภาเวน นิราสงฺกปวตฺติ จ, ตสฺมา วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺขสฺส ปหานํ โวสฺสคฺโค, ตถา วิปสฺสนากฺขเณ ตํนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน วิสฺสฏฺฐสภาวตา โวสฺสคฺโคติ เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค’’ติอาทิฯ อยํ สมฺมาทิฏฺฐีติ อยํ มิสฺสกวเสน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิฯ ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทปฺปหานปกาเรน ตํนินฺนตทารมฺมณกรณปฺปกาเรน จฯ

ปุพฺเพ โวสฺสคฺควจนสฺเสว อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สกเลน วจเนนา’’ติฯ ปริณมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณฯ ปริณาโม นาม อิธ ปริปาโกติ อาห ‘‘ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจา’’ติฯ

ปริปาโก จ อาเสวนลาเภน ลทฺธสามตฺถิยสฺส กิเลเส ปริจฺจชิตุํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทิตุํ ติกฺขวิสทภาโวฯ เตนาห ‘‘อย’’นฺติอาทิฯ เอส นโยติ ยฺวายํ นโย ‘‘วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา สมฺมาทิฏฺฐิยํ วุตฺโต, เสเสสุ สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตตฺถ เนตพฺพนฺติ อตฺโถฯ ปฏิจฺจาติ นิสฺสายฯ ชาติสภาวาติ ชายนสภาวาฯ สกโลติ อนวเสโส, สพฺโพติ อตฺโถฯ น โกจิ มคฺโค สาวเสโส หุตฺวา สมฺภวติฯ เหฏฺฐิเม มคฺเค อุปฺปนฺเน อุปริโม อุปฺปนฺโน เอว นาม อนนฺตราเยน อุปฺปชฺชนโตฯ ววสฺสคฺคตฺเถติ วจสายตฺเถฯ วณฺณยนฺตีติ คุณวณฺณนวเสน วิตฺถาเรนฺติฯ

กลฺยาณมิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. ปฐมอปุตฺตกสุตฺตวณฺณนา

[130] ทิว-สทฺโท ทิวา-สทฺโท วิย ทิวสปริยาโย, ตสฺมา วิเสสนภาเวน วุจฺจมาโน ทิวสทฺโท อตฺถวิเสสํ ทีเปตีติ อาห ‘‘ทิวสสฺส ทิวา’’ติอาทิฯ สํ วุจฺจติ ธนํ, ตสฺส ปตีติ สมฺปติ, ธนสามิโก, ตสฺส หิตาวหตฺตา สาปเตยฺยนฺติ อาห ‘‘สาปเตยฺยนฺติ ธน’’นฺติฯ ตสฺส เคเห กตากตภณฺฑสฺส อติพหุภาวโต วิมฺหยปฺปตฺโต ราชา ‘‘โก ปน วาโท’’ติ อาหฯ กาฬโลหํ นาม อโยผลํฯ กจฺฉปาทิรูเปหิปิ โสวณฺณาทีนิ ฐเปนฺติฯ สกุณฺฑกภตฺตนฺติ สกุณฺเฑหิ วา สถุเสหิ วา ปกฺกภตฺตํฯ พิลงฺคํ วุจฺจติ ธญฺญพิลงฺคํ, อารนาลนฺติปิ วุจฺจติ, ตํ ทุติยํ อสฺสาติ พิลงฺคทุติยํฯ ตญฺหิ กญฺชิโต นิพฺพตฺตตฺตา กญฺชิกํ นามฯ ตีหิ ปกฺเขหิ วตฺถขณฺเฑหิ กตนิวาสนํ ติปกฺขวสนํฯ เตนาห ‘‘ตีณิ…เป.… นิวาสน’’นฺติฯ

อสนฺโต นีโจ ปุริโสติ อสปฺปุริโสติ อาห ‘‘ลามกปุริโส’’ติฯ กมฺมสฺส นิพฺพตฺตภาเวน โอตรณตาย ผลํ อคฺคํ นาม, อุปริภูมิคตตฺตา อุทฺธํ อคฺคํ อสฺสาติ อุทฺธคฺคิกํฯ ทกฺขิณนฺติ ทานมาหฯ สคฺโค นาม กามภวูปปตฺติภโว, ตสฺส นิพฺพตฺตนโต ‘‘สคฺคสฺส หิตา’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺรุปปตฺติชนนโตติ ตตฺร อุปปตฺติยา ชนนโต, อุปฺปาทนโตติ อตฺโถฯ