3. ชรามรณสุตฺตวณฺณนา

[114] อญฺญตฺร ชรามรณาติ ชรามรเณน วินาฯ ชรามรณวิรหิโต ชาโต นาม อตฺถิ นุ โขติ ปุจฺฉติฯ ปาฬิยํ ชาตสฺสาติ ปจฺจตฺเต สามิวจนํฯ มหาสาลาติ อิมินา ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา ‘‘มหาสาลา’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ ยถา ‘‘ปุรตฺถิโยติ ปุลตฺถิโย’’ติฯ มหาสารปฺปตฺตาติ มหนฺตํ วิภวสารํ ปตฺตาฯ โกฏิสตํ ธนํ, อยเมว วา ปาโฐฯ ‘‘กุมฺภํ นาม ทส อมฺพณานี’’ติ วทนฺติฯ อิสฺสราติ วิภวิสฺสริเยน อิสฺสราฯ สุวณฺณรชตภาชนาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน วตฺถเสยฺยาวสถาทิํ สงฺคณฺหาติฯ อสาธารณธนานํ นิธานคตตฺตา ‘‘อนิธานคตสฺสา’’ติ วุตฺตํฯ ตุฏฺฐิกรณสฺสาติ ปาสาทสิวิกาทิสุขสาธนสฺสฯ

อารกา กิเลเสหีติ นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิมาหฯ อารกาติ จ สพฺพโส สมุจฺฉินฺนตฺตา เตหิ ทูเรติ อตฺโถฯ ราคาทีนํ หตตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวโต, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยตาทิปจฺจยา จ อรหํฯ กามญฺจายํ สํยุตฺตวณฺณนา, อภิธมฺมนโย เอว ปน นิปฺปริยาโยติ อาห ‘‘จตฺตาโร อาสวา’’ติ พฺรหฺมจริยวาสนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํฯ วุฏฺฐาติ วุฏฺฐวนฺโตฯ จตูหิ มคฺเคหิ กรณียนฺติ ปจฺเจกํ จตูหิ มคฺเคหิ กตฺตพฺพํ ปริญฺญาปหานสจฺฉิกิริยภาวนาภิสมยํฯ เอวํ คตํ โสฬสวิธํ โหติฯ โอสีทาปนฏฺเฐน ภารา วิยาติ ภาราฯ เตนาห ‘‘ภารา หเว ปญฺจกฺขนฺธา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 3.22)ฯ อตฺตปฏิพทฺธตาย อตฺตโน อวิชหนโต ปรมตฺถเทสนาย จ ปรมตฺโถ อรหตฺตํฯ กามญฺจายมตฺโถ สพฺพสมิทฺธิสสนฺตติปริยาปนฺโน อนวชฺชธมฺโม สมฺภวติ อกุปฺปสภาวา, อปริหานธมฺเมสุ ปน อคฺคภูเต อรหตฺเต สาติสโย, น อิตเรสูติ ‘‘อรหตฺตสงฺขาโต’’ติอาทิ วุตฺตํฯ โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยวิภาคํ ทสวิธมฺปิ ภเวสุ สํโยชนํ กิเลสกมฺมวิปากวฏฺฏปจฺจโย หุตฺวา นิสฺสริตุํ อปฺปทานวเสน พนฺธตีติ ภวสํโยชนํฯ สติปิ หิ อญฺเญสํ ตปฺปกฺขิยภาเวน วินา สํโยชนานิ เตสํ ตปฺปจฺจยภาโว อตฺถิ, ภวนิยาโม โอรมฺภาคิยุทฺธมฺภาคิยสงฺคหิโตติ ตํตํภวนิพฺพตฺตกกมฺมนิยาโม จ โหติ, น จ อุปจฺฉินฺนสํโยชนสฺส กตานิปิ กมฺมานิ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ เตสํเยว สํโยชนฏฺโฐ ทฏฺฐพฺโพฯ

สมฺมา การเณหิ ชานิตฺวาติ ญาเยน ทุกฺขาทีสุ โส ยถา ชานิตพฺโพ; ตถา ชานิตฺวา, ปุพฺพกาลกิริยาวิมุตฺตา หิ อปรกาลกิริยา จ ยถา สมฺภวติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคปญฺญายา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ภิชฺชนสภาโว ขณายตฺตตฺตาฯ นิกฺขิปิตพฺพสภาโว มรณธมฺมตฺตาฯ อยํ กาโย อุสฺมายุวิญฺญาณาปคโม ฉฑฺฑนียธมฺโม, ยสฺมิํ ยํ ปติฏฺฐิตํ, ตํ ตสฺส สนฺตานคตวิปฺปยุตฺตนฺติ กตฺวา วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ขีณาสวสฺส หิ อชีรณธมฺโมปิ อตฺถี’’ติอาทิฯ เตนาห ภควา ‘‘อิมสฺมิํเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสญฺญิมฺหิ สมนเก โลกญฺจ ปญฺญเปมิ โลกสมุทยญฺจ โลกนิโรธญฺจา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 1.107; อ. นิ. 4.45)ฯ อสฺส ขีณาสวสฺส, ‘‘ชีรณธมฺม’’นฺติ ยถาวุตฺตํ อชีรณธมฺมํ ฐเปตฺวา ชีรณธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เตสํปายํ กาโย เภทนธมฺโม’’ติ เอวมาหฯ ชรํ ปตฺตสฺเสว หิสฺส เภทนนิกฺขิปิตพฺพตานิยเต อตฺเถ สุตฺตเทสนา ปวตฺตาฯ อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโกฯ กิร-สทฺโท อนุสฺสวตฺโถ, เตน อนุสฺสวาคโตยมตฺโถ, น อฏฺฐกถาคโตติ ทีเปติฯ เตนาห ‘‘วทนฺตี’’ติฯ เยนายํ อตฺโถ เหตุนา อฏฺฐุปฺปตฺติโก, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิวิกสาลายํ นิสีทิตฺวา กถิต’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘วิหรติ เชตวเน’’ติ นิทานวจเนน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา เวทิตพฺพํฯ นนุ อิมสฺส สุตฺตสฺส ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโปติ? สจฺจเมตํ, สุตฺเตกเทสํ ปน สนฺธาย อฏฺฐุปฺปตฺติกตาวจนํฯ เกจิ ปน ‘‘ยานํ อารุหิตฺวา ราชา อาคโต, รญฺโญ อาโรหนียรถํ ทสฺเสตฺวา วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติฯ

สรีเร เผณปิณฺฑสเม กิํ วตฺตพฺพํ? สพฺภิ สทฺธินฺติ สาธูหิ สห ปเวทยนฺติฯ น หิ กทาจิ สาธูนํ สาธูหิ สห กตฺตพฺพา โหนฺติ, ตสฺมา สีทนสภาวานํ กิเลสานํ ภิชฺชนปฺปตฺตตฺตา นิพฺพานํ สพฺภีติ วุจฺจติฯ ปุริมปทสฺสาติ ‘‘สตญฺจ ธมฺโม น ชรํ อุเปตี’’ติ ปทสฺสฯ การณํ ทสฺเสนฺโต พฺยติเรกวเสนฯ สตํ ธมฺโม นิพฺพานํ กิเลเสหิ สํสีทนภิชฺชนสภาโว น โหติ, ตสฺมา ตํ อาคมฺม ชรํ น อุเปติฯ กิเลสา ปน ตนฺนิมิตฺตกา, เอวมยํ วุตฺตการณโต ชรํ น อุเปตีติฯ เตนาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิฯ

สุนฺทราธิวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺภี’’ติ ปทํ อปาปตาทีปนโต, สพฺภิธมฺมภูตนฺติ อตฺโถฯ เตนาห ‘‘วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ (อิติวุ. 90; อ. นิ. 4.34), น เตน ธมฺเมน สมตฺถิ กิญฺจี’’ติ (ขุ. ปา. 6.4; สุ. นิ. 227) จฯ

ชรามรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ปิยสุตฺตวณฺณนา

[115] รหสิ คตสฺสาติ ชนสมฺพาธโต อปกฺกนฺตสฺสฯ นิลีนสฺส เตเนว ชนวิเวเกน เอกมนฺตํ นิสชฺชาย เอกีภาเวน ปฏิสลฺลีนสฺส วิยฯ เตนาห ‘‘เอกีภูตสฺสา’’ติฯ สพฺพญฺญุภาสิตํ กโรนฺโต อาห ตสฺส วจนํ ‘‘เอวเมต’’นฺติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ ตถาปจฺจนุภาสนฺโตฯ อนฺตเกนาธิปนฺนตฺตา เอว เขตฺตวตฺถุหิรญฺญสุวณฺณาทิ มานุสํ ภวํ ชหโตฯ อนุคนฺติ อนุคตํ, ตเมว อนุคามีติ อตฺโถฯ นิจยนฺติ อุปรูปริ วฑฺฒิยา นิจิตภูตํฯ สมฺปรายิกนฺติ สมฺปราย หิตํฯ

ปิยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5. อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา

[116] ปีทหนนฺติ สํยมนํฯ กมฺมปถเภทํ อปฺปตฺตสฺสาติ สุปินกาโล วิย ปวตฺติมตฺตตาย กมฺมปถวิเสสํ อคตสฺสฯ กมฺมสฺสาติ อกุสลกมฺมสฺสฯ สํวรนฺติ สํวรภาวํ ทสฺเสติ, อิตรสฺส ปน สํวรภาโว ปุริเมหิ ตีหิ ปเทหิ ทสฺสิโตวาติฯ โอตฺตปฺปมฺปิ คหิตเมว ตทวินาภาวโตฯ น หิ ปาปชิคุจฺฉนํ ปาปอุตฺราสรหิตํ, อุตฺราโส วา ปาปชิคุจฺฉนรหิโต อตฺถีติฯ

อตฺตรกฺขิตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ